Inson va ekologiya - Ekologiya - Slaydlar

Inson va ekologiya

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6654.5615234375 KB

Ko'chirib olish

Inson va ekologiya www.arxiv.uz

Reja: Ekologiya va iqtisodiyot: o‘zaro bog’liqlik va ta’sir Iqtisodiyotning ekologiyaga va ekologiyaning iqtisodiyotga ta’siri Fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, aholi sonining tez sur‘atlarda o‘sishi va insonning tabiatga ta’siri. www.arxiv.uz

Kirish XX asrda amalga oshirilgan qator yirik kashfiyotlar insoniyatning tabiatga va unda sodir bo’layotgan hodisalarga munosabatida inqilobiy o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Endilikda insoniyat fan- texnika taraqqiyotining yangi bosqichiga qadam ko’ydi. Iqtisodiyotning deyarli barcha sohalarida kompyutyer, mikroelektronika, informatika va biotexnologiya yutuqlaridan keng foydalanish ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashtirishi bilan birga tabiiy resurslardan tejamkorlik bilan foydalanishga yo’l ochayotgan bo’lsada, fan- texnika yutuqlarini hayotda keng qo’llanilishi tufayli tabiatda bir qator muammolar ham vujudga keldi. www.arxiv.uz

Tabiat bilan iqtisodiyot orasida o’zaro bog’liqlik kishilik jamiyatining ilk bosqichlaridan ma’lum. Chunki, tabiat insonni oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqa zaruriy moddiy ne’matlar bilan ta’minlaydi. Inson tabiatdan estetik zavq oladi, unda va uning ta’sirida sog’ligini tiklaydi. Hayot uchun barcha zaruriy moddiy ne’matlarni bevosita va bilvosita yo‘llar bilan oladi, bahramand bo’ladi. Moddiy ne’matlardan foydalanish jarayonida odamlar avvaliga istaganicha va undan ortiq miqdorda foydalangan bo‘lib, albatta isrofgarchilikka yo ‘l qo’ygan Lekin vaqt o’tishi va ishlab chiqarish qurollarining takomillashuvi, eng muhimi odamlarning fikrlash qobiliyati, ongining o‘sishi bilan noz-ne’matlardan foydalanishda ehtiyotkorlik belgilari ham shakllanib borga www.arxiv.uz

Aholining moddiy iste’mol ehtiyoji dunyo miqyosida qaralsa cheksiz va qondirib bo’lmaydigan darajada. Chunki, aholi soni muttasil ortib bormoqda. Lekin tabiiy resurslar, ya’ni ehtiyojni qondiradigan vositalar chegaralangan va noyob. Bu bilan tabiiy resurslarni tejash, ikkilamchi boyliklardan keng miqyosda foydalanish, eng muhimi tabiiy resurslarning o’rnini bosa oladigan mahsulot (matyerial)larni ishlab chiqarish va amalda qo’llash g’oyasini hayotga tobora tezroq tadbiq qilish jadallashib boradi. Bu muammoning qo’yilishi, echimi jarayonida va amalda tadbiq qilinishida iqtisodiyotning ahamiyati beqiyosdir. Binobarin, talab, ehtiyoj va moddiy ne’matlar o’rtasida juda katta farq mavjud. Bu bir tomondan, makroiqtisodiyot bilan makroekologiyani birlashtiradi, ya’ni xo’jalikni nihoyatda bilib va oqilona tashkil qilish zarurligiga undaydi, ikkinchi tomondan, birlamchi tabiiy resurslarning o’rnini bosa oladigan (almashtira oladigan) sun’iy matyeriallarni izlash va amalda qo’llash ishtiyoqi kuchayib boradi www.arxiv.uz

Dunyo bo’yicha yalpi ichki mahsulotning jami 32 % ini ekologik soha resurslari etkazib byerishi ma’lum. Bizningcha, ekologik soha resurslarining iqtisodiyotni taraqqiy etishidagi roli istiqbolda yana ortib borishi kutiladi Chunki, aholi sonining ortib borishi chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlarini miqdor jihatdan ko’paytirishga ta’sir etadi (don, chorvachilik mahsulotlarini jon boshiga me’yoriy ko’rsatkichlarda etkazib byerilishini taqozo etadi). Iqtisodiyotning tabiiy resurslar bilan ta’minlanganligi ko’p vaqt mobaynida tabiat qonunlari, xususan ekologik qonuniyatlar va qonunlarga bog’liqligi tan olinmadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va fan yutuqlarini sanoat hamda qishloq xo’jaligi sohalarida keng qo’llanilishi natijasida tabiat boyliklarining joylashuvi, ularning potentsial imkoniyatlari, qayta tiklash qobiliyatlari, o’z-o’zini tozalash darajalari yagona tabiat, shu jumladan, ekologik qonunlarga bog’liqligi keyinchalik mutaxassislar tomonidan asoslana boshlandi. www.arxiv.uz

• Iqtisodiyotdagi “eng kam xarajat sarflab yuqori daromadga yerishish” tamoyiliga asoslangan barakasiz (ekstensiv) rivojlanish pirovard natijada ekologik inqirozga duch keldi • Uning salbiy oqibatlari havo va suvning ifloslanishi, tuproqlarning qashshoqlanishi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulotlar sifatida, daromadlarning pasayishida, kishilar salomatligining yomonlashuvi, mehnat unumdorligining pasayishi, hosildorlikning kamayishi orqali iqtisodiyotda tanglikni sodir eta boshladi • Aniqlanishicha, tuproq unumdorligining bir foizga kamayishi natijasida hosildorlikning o’rnini to’ldirish uchun 10% sarf-xarajat qilish zarur ekan. Ma’lum bo’lishicha, tabiiy o’rmonni qirqish tufayli o’rnida vujudga kelgan ikkilamchi o’rmonning mahsuldorligi birlamchi o’rmonga mos kelmaydi, mutaxassislarga bu oldindan ma’lum bo’lgan. • Korroziya natijasida metallarning beshdan bir qismi va neft jihozlarining 77% ining yo’qotilishi biokorroziya bilan bog’liq ekan, ular mikroblar faoliyati bilan tushuntiriladi. Rossiyada har yili o’rmonlarning 20 mln. m 3 qismi zamburug’ kasaliga duchor bo’ladi va xashoratlarning ommaviy ko’payishi sababli quriydi. www.arxiv.uz

Iqtisodiyotning ekologiyaga ta’siri ma’lum, lekin ekologiyaning iqtisodiyotga ta’siri ancha murakkab kechadi. Bu ko’pincha tabiatning jamiyatga aks ta’siri bilan tushuntiriladi. Hududlarning tabiiy resurslari xo’jasizlarcha foydalanganda qashshoqlashadi, degradatsiyalashuv kuchayadi, boyliklarning miqdor o’zgarishlari sifat o’zgarishlariga olib keladi. Bu ekologik va iqtisodiy o’zgarishlar hududning iqtisodiy potentsialini kambag’allashtiradi, eng muhimi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol og’irlashadi, resurslarning mahsuldorligining keskin pasayib ketishi sug’orma dehqonchilik va yaylov chorvachiligining izdan chiqishiga sabab bo’ladi, sanoat korxonalarining sifatli xom- ashyolar bilan ta’minlanishi buziladi. www.arxiv.uz

Q o r a q a l p o g ’i s t o n R e s p u b li k a s i d a O r o l d e n g i z i s a t h i n i n g 1 9 6 1 y il d a n b o s h l a b t u s h i b b o r i s h i, A m u d a r y o h a v z a s i d a s u v t a n q i s li g i n i n g ji d d i y l a s h u v i v a s if a t i n i n g y o m o n l a s h u v i, d e l t a t o ’ q a y z o r l a r i n i s u v b il a n m u n t a z a m t a ’ m i n l a s h n i n g i s h d a n c h i q i s h i, t u p r o q d a k o ’ p l a b t u z l a r t o ’ p l a n i s h i v a b o s h q a n o m a ’ q u l h o d i s a l a r o ’l k a d a a n t r o p o g e n c h o ’l l a s h i s h n i n g r i v o jl a n i s h g a s a b a b b o ’l m o q d a C h o ’l l a s h i s h o d a t d a c h o ’l s h a r o i t i d a b i o l o g i k m a h s u l d o r li k n i n g k e s k i n k a m a y i b k e t i s h i b il a n b o g ’l i q . H a q i q a t d a n h a m h u d u d d a y a y l o v , s u g ’ o r m a y e r l a r, s u v h a v z a l a r i n i n g m e ’ y o r d a g i b i o l o g i k m a h s u l d o r li g i 6 0 - y il l a r d a n b o s h l a b k e s k i n p a s a y i s h y o ’ n a li s h i g a o ’ t d i. B u o ’ z n a v b a t i d a i q t i s o d i y s a m a r a d o r li k n i n g e n g q u y i k o ’ r s a t k i c h l a r g a c h a t u s h i b k e t i s h i g a o li b k e l m o q d a . B o z u s t i g a O r o l d e n g i z i n i n g q u r i g a n q i s m i d a n s h a m o l t a ’ s i r i d a t u z k u k u n l a r i n i n g b e t o ’ x t o v y o g ’i li b t u r i s h i ( h a r g a m a y d o n g a 1 0 0 - 1 0 0 0 k g ) , A m u d a r y o s u v i o r q a li t u z l a r n i n g d a l a l a r g a y o t q i z il i s h i ( h a r g a m a y d o n g a 9 - 2 4 t g a c h a ) , s u v t a n q i s li g i, a h o li n i n g i c h i m li k s u v i b il a n t a ’ m i n l a s h d a r a j a s i n i n g k a m li g i, t u r li k a s a ll i k l a r n i n g k e n g t a r q a l g a n li g i v a b o s h q a l a r t a b i a t n i n g j a m i y a t d a n “ o ’ c h ” o l a y o t g a n i n i b il d i r a d i. www.arxiv.uz

Barcha ijtimoiy hayot, ishlab chiqarish, inson va uning ongi tabiiy borliq asosida mavjud va tabiat qonunlariga amal qiladi. Tabiat va jamiyat bir butun matyeriyaning o’zaro chambarchas aloqadagi ikki qismi bo’lib, ular rivojlanishida umumiylik va o’ziga xos hislatlar mavjud. Tabiat kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondiruvchi yagona manbadir. Inson nafaqat jismonan, balki qalban ham tabiatsiz kun kechira olmaydi. Jamiyat esa tabiatning bir bo’lagi va doimo uning qurshovida. Tabiat bilan jamiyatning hayot muhiti o’rtasida chegara o’tkazish juda murakkab.Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi munosabatlar ning qo’pol tarzda buzilishi jamiyatda sinflarning vujudga kelishi bilan boshlandi. Sinfiy jamiyatning so’nggi pog’onalarida ushbu munosabatlar yanada chuqurlashib, murakkab tusga kirdiTabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar ning keskinlashish sababi boylik ketidan quvish, “oltin sarobi” (vosvasasi), mustamlaka tuzumining vujudga kelishi bilan hamnafasdir. Bunday jamiyatda inson ishchi kuchi, tabiat xom-ashyo manbaiga aylanib, tabiatga qirg’in keltira boshlaydi. www.arxiv.uz

Sanoat revolyutsiyasi tufayli inson tabiatga ta’sirini juda kuchaytirdi. Ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar tubdan o’zgardi, tabiiy resurslardan foydalanish hajmi keskin ortib ketdi. XVIII-XIX asrlarda texnik taraqqiyot tabiiy resurslardan, qazilma boyliklar, yer-suv resurslari, baliq zahiralaridan foydalanish va yovvoyi hayvonlarni ko’plab ovlashning kuchayishiga imkon yaratdi Sanoat ishlab chiqarishda avval bug’ mashinalari, keyinchalik ichki yonuv dvigatellariga o’tilishi, shaharlar va sanoat markazlarining o’sishi ko’plab zararli chiqindilar miqdorining ortishiga sabab bo’ldi. Daryolardan foydalanish, suv havzalari, atmosfyera havosi va tuproqlarning sanoat chiqindilari va kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi sezila boshladi Texnik taraqqiyotda salbiy omillarning zararli ta’sirlariga eng avvalo Evropaning g’arbidagi sanoatlashgan va urbanizatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlar (Angliya, Frantsiya, Belgiya, Gollandiya va b.) duchor bo’ldilar www.arxiv.uz

Hozir inson quruqlik yuzasining 60% dan ortiq qismidan o’z maqsadlari uchun foydalanayotgan bo’lsa (30% dan ortig’ida qishloq xo’jalikda, 11% da yerlarni haydab ekin ekmoqda), 20% dan ortig’ini turli qurilishlar tufayli butunlay o’zgartirib yuborgan 100 mln.. ga. yer faqat shaharlar qurilishi bilan band, sanoatlashgan hududlarning yarmidan ortig’ini muhandislik qurilmalari egallagan. O’rmonlarning betartib kesib yuborilishi oqibatida keyingi 80-90 yil mobaynida dunyo bo’yicha sug’oriladigan yerlarning chorak qismi yeroziyaga uchrab (AQShda yeroziyaga uchragan yerlar 50% ga yaqinlashdi) qishloq xo’jalikda foydalanishga yaroqsiz holga kelgan bo’lsa, suv yeroziyasi tufayli yiliga 24*10 9 t. tuproqlarning unumdor qismi yuvilmoqda.www.arxiv.uz

Shubhasiz, jamiyat rivojlanib borgan sari uning tabiatga ta’siri, tabiiy resurslarda n foydalanish me’yori va tabiatni o’zgartirish imkoniyatl ari ortib boradi. Ammo tabiatdan foydalanish va o’zgartirish ning ham me’yori bor, o’sha me’yorni bilmaslik oqibatida endi tabiatning inson hayotiga va uning xo’jalik faoliyatiga teskari ta’siri namoyon bo’la boshladi. Endi tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabat lar yo’nalishi faqat ilmiy asosda tabiatni, umuman biosfyerani saqlashga qaratilmog’ i darkor. “Inson biosfyerani ng vazifasini engillashtir ishga yordam byerishi lozim-deb yozadi akademik S.S. Shvarts- aks holda u vayron bo’ladi va Yerda hayot yo’qoladi.” Inson aslo bunga yo’l qo’ymasligi kyerak. Ammo vujudga kelgan ekologik muammola rni bartaraf etish o’ta dolzarb, murakkab, syerqirra, jumladan: iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy va ilmiy masaladir. Uni ilmiy asosini yaratishda ekologiya fanining ahamiyati beqiyosdir.www.arxiv.uz

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Karim ov I.A . Bizning bosh ma qsa dimiz-jam iya tni demokrat la sh tirish va yan gilash, mam lakat ni modyerniza tsiya va isloҳ etishdir (Xalq so’zi. 29 yanva r 2005 y.). 2. Karim ov I. A . O’zbek ist on X XI asr bo’sag ’asida: xa vfsizlikka t ahdid, ba rqa rorlik shartla ri va ta raqqiyot kaf ola tlari. T.: “O’zbek ist on”, 1997. 3. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari: « Tab iatni muh of aza q ilish to’g’risida» (1992 y.), « Alohida muhof aza q ilina dig an h ududlar t o’g’risid a» (1993 y.), « Suv va suvdan f oydala nish to’g’risida» (2002 y.), « Yer osti boyliklari t o’g’risida» ( 2003 y.), «At m osfyera havosin i mu hof aza qilish to’g ’risida » (1996 y.), « O’sim lik olami va unda n f oyda lanish to’g’risida » (1996 y.), « Hayvonat ola mini muhof aza qilish va ularda n f oydalanish to’g’risida» (1997 y.), « Yer kodeksi» (1998 y.), « Shah arsozlik kodek si» (2002 y.) . 4. Abirqulov Q.N ., Rafi qov A ., H ojima tov A .N., E kologiya. O’quv qo’llanm a. T.: 2004. 5. Abirqulov Q.N., Abdulq osimov A ., Xa mdam ov S h. Ijtim oiy ekologiya, o’quv qo’llanma - T.: Yozu vch ila r uyushma si na sh riyot i, 2004. 6. www.ziyonet .uz www.arxiv.uz

E`TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT www.arxiv.uz

O'xshashlar

Ekologiya va inson

Radiatsiya va ekologiya

Ekologiya

Ekologiya

Ekologiya