Buzilgan landshaftlar tushunchasi haqida

Buzilgan landshaftlar tushunchasi haqida

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2184.5 KB

Ko'chirib olish

Buzilgan landshaftlar tushunchasi haqida Reja: Buzilgan landshaftlar atamasining kelib chiqishiga ko’ra guruhlanishi. Buzilgan landshaftlar shakllanishi. Buzilgan landshaftlar haqida olimlarning fikrlari. Foydalanilgan adabiyotlar.Reja: Buzilgan landshaftlar atamasining kelib chiqishiga ko’ra guruhlanishi. Buzilgan landshaftlar shakllanishi. Buzilgan landshaftlar haqida olimlarning fikrlari. Foydalanilgan adabiyotlar. WWW.ARXIV.UZ

Tog`-kon sanoati hududlarida tabiiy landshaftlarning buzilishi, ya`ni tabiiy-texnogen va texnogen landshaftlarning vujudga kelishi sodir bo`ladi. Landshaftlarning buzilishi va ularni tiklash m uam m olari landshaftshunoslik, geoekologiya, injenerlik geologiyasi, injenerlik geografiyasi, tog`-kon sanoati, qishloq xo`jalik va qurilish fanlari tom onidan o`rganilgan. Tog`-kon sanoati hududlarida tabiiy landshaftlarning buzilishi, ya`ni tabiiy-texnogen va texnogen landshaftlarning vujudga kelishi sodir bo`ladi. Landshaftlarning buzilishi va ularni tiklash m uam m olari landshaftshunoslik, geoekologiya, injenerlik geologiyasi, injenerlik geografiyasi, tog`-kon sanoati, qishloq xo`jalik va qurilish fanlari tom onidan o`rganilgan. WWW.ARXIV.UZ

Shu munosabat bilan texnogen landshaftshunoslikda qator atamalar, tushunchalar va terminlar vujudga kelgan. Mazkur atama va tushunchalar, terminlar mazmuni, mohiyati va kelib chiqishiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi: buzilgan landshaftlarning shakllanishini o`rganish jarayonida vujudga kelgan atamalar, tushunchalar va terminlar. buzilgan landshaftlarni qayta tiklash muammosini o`rganish jarayonida ishlab chiqilgan va tavsiya etilgan atamalar, tushunchalar va terminlar; yer resurslaridan samarali foydalanish va turli maqsadlar uchun yerlarni ajratish muammosini o`rganish jarayonida tavsiya etilgan atamalar, tushunchalar va terminlar. Shu munosabat bilan texnogen landshaftshunoslikda qator atamalar, tushunchalar va terminlar vujudga kelgan. Mazkur atama va tushunchalar, terminlar mazmuni, mohiyati va kelib chiqishiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi: buzilgan landshaftlarning shakllanishini o`rganish jarayonida vujudga kelgan atamalar, tushunchalar va terminlar. buzilgan landshaftlarni qayta tiklash muammosini o`rganish jarayonida ishlab chiqilgan va tavsiya etilgan atamalar, tushunchalar va terminlar; yer resurslaridan samarali foydalanish va turli maqsadlar uchun yerlarni ajratish muammosini o`rganish jarayonida tavsiya etilgan atamalar, tushunchalar va terminlar. WWW.ARXIV.UZ

Buzilgan landshaftlarning shaklllanishini o`rganish jarayonida vujudga kelgan atamalar, tushunchalar va terminlar. Dastlab, “Buzilgan yerlar” tushunchasini fanga ingiliz olimi Biver 1945 yil olib kirgan (Uolvork,1972). Keyinchalik mazkur tushuncha Oksenxem, K. Uolvork, Bush (Uolvork 1972), P.I.Tomakov va V.S. Kovalenko (1984), X. Vaxobov va boshqalar tomonidan qo`llanilgan. “ Buzilgan yerlar”, “Buzilgan landshaftlar” atamasining asosida landshaftlarning insonning xo`jalik faoliyati ta`sirida buzilishi haqidagi qarashlar yotadi.Buzilgan landshaftlarning shaklllanishini o`rganish jarayonida vujudga kelgan atamalar, tushunchalar va terminlar. Dastlab, “Buzilgan yerlar” tushunchasini fanga ingiliz olimi Biver 1945 yil olib kirgan (Uolvork,1972). Keyinchalik mazkur tushuncha Oksenxem, K. Uolvork, Bush (Uolvork 1972), P.I.Tomakov va V.S. Kovalenko (1984), X. Vaxobov va boshqalar tomonidan qo`llanilgan. “ Buzilgan yerlar”, “Buzilgan landshaftlar” atamasining asosida landshaftlarning insonning xo`jalik faoliyati ta`sirida buzilishi haqidagi qarashlar yotadi. WWW.ARXIV.UZ

Biver bo`yicha buzilgan yerlar deganda maxsus chora tadbirlarsiz foydalanish mumkin bo`lmagan tog`-kon sanoati va boshqa ishlab chiqarish faoliyati ta`sirida vujudga kelgan hududlar tushuniladi ( Uolvork, 1972). K. Uolvork ( 1972), Oksenxem (1966) bo`yicha sanoatning turli sohalari ta`sirida foydalanish uchun yaroqsiz holga kelgan landshaftlar buzilgan yerlar deb ataladi. Ko`rinishi yoki manazarasi yomon holga kelgan yerlarni Bush (1947) buzilgan yerlar deb ataydi. (P.I. Tomakov, V.S. Kovalennko bo`yicha, 1984). P.I. Tomakov va V.S. Kovalenko ( 1984) buzilgan yerlar deganda foydali qazilmalarni qazib olish ta`sirida tuproq qoplamini, gidrogeologik sharoitining buzilishi va texnogen relyef shakllarining hosil bo`lishi natijasida ho`jalik ahamiyatini yo`qotgan va tabiatga salbiy ta`sir ko`rsatadigan yerlar tushuniladi. WWW.ARXIV.UZ

“ Buzilgan yerlar” haqidagi mavjud tushunchalarni tahlil qilib va umumlashtirib X.Vaxobov (2001) uning mazmunini quyidagicha ifodalashni tavsiya etadi. Buzilgan yerlar – insonning xo`jalik faoliyati ta`sirida yaroqsiz va kamyaroqsiz holga kelib qolgan yerlar. Tog` – kon sanoati hududlari uchun mazkur atama quyidagicha ifodalaniladi. Buzilgan yerlar – mineral xomashyoni qidirish, qazib olish va qayta ishlash jarayonida yaroqsiz va kamyaroqsiz holga kelgan yerlardir ( X. Vaxobov, 2001). WWW.ARXIV.UZ

B uzilga n landshaftlarni q ayta tiklash (reku ltivatsiyalash) m uam m osin i o `rganish jarayonida ishlab ch iqilgan va tavsiya e tilga n tushu nch alar, atam alar va term inla r. “R e kultivatsiya” (qayta tiklash) tushunch asi land sha ftsh unoslikda , tog`- m exanikasida, qishloq xo`jaligida, qurilish m exanikasida va b osh qa fanlarda keng qo`llaniladi. M azkur m u am m o bilan N . F .R eym e rs (1990) N .B . B eka revich (1990), K . U olvork 1972 ), L.B . M otorina va N .M .Z a belina, L.V .M otorina va V .A . O vch in nikova, (1979), A .N ig`m atov., X . V axobov va boshqalar shu g`ulla nishgan. B uzilgan la ndshaftlarni q ayta tiklash (rekultiva tsiyalash) m uam m osini o `rganish jarayonida ishlab ch iqilg an va tavsiya e tilgan tushu nch alar, atam alar va term inla r. “R ekultivatsiya” (qayta tiklash) tushunch asi land sha ftshunoslikda , tog`- m exanikasida, qishloq xo`jaligida, q urilish m exa nikasida va b osh qa fanlarda keng qo`llaniladi. M azkur m uam m o bilan N . F .R eym ers (1990) N .B . B ekarevich (1990), K . U olvork 1972), L.B . M otorina va N .M .Z a belina, L.V .M otorina va V .A . O vchin nikova, (1979), A .N ig`m atov., X . V axo bov va bo shqalar shu g`ulla nish gan. WWW.ARXIV.UZ

Rekultivatsiya tushunchasi turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilingan. N.F.Reymers (1990) rekultivatsiya tushunchasini ikki variantini beradi: a) “hududni texnogen tog`-kon sanoati ta`sirida buzilishidan so`ng tuproq va o`simlik hosildorligini sun`iy ravishda qayta tiklash” (449 b); b) “tog`-kon sanoati ta`sirida buzilgan yerlarni tiklash va ulardan oqilona foydalanish” (449 b.). WWW.ARXIV.UZ

K.Uolvork (1979. 179.b.) rekultivatsiya deganda- yerlarni foydalanish uchun tezlik bilan tiklashni tushunadi. L.V. Motorina., N.M.Zabelina (1968) rekultivatsiya deganda foydali qazilmalari qazib olingandan so`ng hosil bo`lgan yerlarda tuproqlar hosildorligini tiklash va mazkur yerlarda qishloq xo`jaligi dalalari, o`rmonlar, suv havzalari, dam olish va turli qurilish inshoatlarini yaratish maqsadida olib boriladigan texnik – meliorativ, qishloq xo`jalik, o`rmon xo`jaligi va injener-qurilish ishlari majmuasini tushunishadi. N.L.Lazarev (1972) rekultivatsiya deganda tuproqni qishloq xo`jalik yoki dehqonchilik maqsadlarida foydalanish uchun maxsus tayyorlash chora-tadbirlarini tushunadi (Motorina, Ovchinnikova 1975). Buzilgan yerlarni rekultivatsiya qilish deganda ham asosan yerlarni tabiiy holatini va hosildarligini tiklash tushuniladi ( L.P. Motorina., V.A. Ovchinnikova 1975; G.A. Zaytsev, 1977; GOST 17-5-1; 78); WWW.ARXIV.UZ

N .R eym ers ( 1990), G .A . Z aytsev (1977) yerlarni qayta tiklash deganda sanoat ishlari oqibatida buzilgan yerlarni hosildorligini qayta tiklashga yo`naltirilgan chora tadbirlar m ajm uasi tushunishadi. G O ST 17-5-1-78 bo`yicha rekultivatsiya – Y er resurslarini hosildorligini ta`m inlabgina qolm asdan balki tabiatdan foydalanuvchilarni talabalarga m os keladigan tabiiy resurslarni qayta ishlash texnologiyasi yoki m etodlar tizim idir. X uddi shunga yaqin tushuncha N .F.R eym ers tom onidan tavsiya etilgan.WWW.ARXIV.UZ

Buzilgan landshaftlarni tiklash bo`yicha ham tegishli tushunchalar ishlab chiqilgan. “Oxrana landshaftov” (1982) lug`atida rekultivatsiya deganda buzilgan landshaftlarni xo`jalik, tibbiy-biologik, va estetik qiymatini tiklashga yo`naltirilgan ishlar majmuasi. Rekultivatsiya turlari xilma-xildir. Adabiyotlardan tog`-kon rekultivatsiya, texnik rekultivatsiya, biologik rekultivatsiya va rekultivatsiya koeffitsiyenti tushunchalari mavjud. WWW.ARXIV.UZ

Xududni o`zlashtirish uchun tayyorlash tog`- texnik rekultivatsiya deb ataladi. (Motorina, Zabelelina, 1968). Bunda tashlamalar tekislanadi, yonbag`irlar qiyaligi kamaytiriladi, hosildor gruntlar solinadi, yo`llar quriladi. Texnik rekultivatsiya bosqichida xudud tekislanadi, yonbag`irlar shakllantiriladi, rekultivatsiya qilinadigan joylarga tuproq solinadi, yo`llar quriladi, gidro – texnik va meliorativ inshoatlar quriladi (GOST 17.1.1.-78) WWW.ARXIV.UZ

-Biologik rekultivatsiyada quyidagilar tushuniladi. a) buzilgan yerlarni tiklash, ko`klamlashtirish va qulay landshaftlarni yaratish tadbirlari; (Motorina, Zabelina, 1968). b) meliorativ daraxatlar ekish va almashlab ekish va boshqa agrotexnik usullarini qo`llash orqali buzilgan yerlarning hosildorligini oshirishga yo`naltirilgan tadbirlarni o`tkazish (Motorina, Ovchinnikova. 1975); v) hayvonotlar, o`simliklar, qo`ziqorinlar va makroorganizmlarning yashash muhitiga ta`sir qilishiga va yerlarning hosildorligini tiklashga yo`naltirilgan agrotexnik va fito meliorativ tadbirlar o`tkazish. (Reymers, 1990). Ma`lum bir vaqt davomida qayta tiklangan yerlarni shu vaqt ichida buzilgan yerlari maydoniga nisbati rekultivatsiya koeffitsiyenti deb ataladi. (Tomakov, Kovalenko, 1984). Qayta tiklangan landshaftlar xududida insonning va ekotizimlarning hayot faoliyati uchun qulay sharoit yaratish rekultivatsiyaning sotsial- iqtisodiy natijasi deb ataladi. (Ovichinnikova va boshqalar, 1983). WWW.ARXIV.UZ

R ekultivatsiya tushunchasiga N .F. R eym ers (1990) yaxshi ta`rif bergan. Juda ko`p olim larning ishlarida “R ekulti-vatsiya” deganda, faqatgina tuproqlar unum dorligini sun`iy ravishda oshirish yoki tiklash tushuniladi. B iroq ko`p joylarda ayniqsa, o`rm on tundra, igna bargli o`rm onlar, aralash va keng bargli o`rm onlar, o`rm on dasht va dasht zonalarida buzilgan landshaftlar tabiiy ravishda qayta tiklandi. M azkur holatni hisobga olib X .V axobov (2001) rekultivatsiya tushunchasini quyidagi variantini bergan: R ekultivatsiya – bu buzilgan yerlarni sun`iy va tabiiy ravishda qayta tiklanishidir.WWW.ARXIV.UZ

• Yer resurslaridan samarali foydalanish va turli maqsadlar uchun yerlarni ajratish muammosini o`rganish jarayonida juda ko`p atamalar, tushunchalar va terminlar ishlab chiqilgan. Ularga tog`-kon sanoati uchun ajratilgan yerlar, solishtirma yer sig`imi, yerlardan foydalanish koeffitsiyenti, foydali qazilmani qazib olishning yer sig`imi, foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olishning yer sig`imi, ularni muhofaza qilish (Tomakov, Kovalenko, 1984; Belanov, Bagrov, 1976, Mirzayev, 1986) kiradi. WWW.ARXIV.UZ

Adabiyotlar • Vaxobov X. Otsenka i prognoz formirovaniya gornopromishlennix landshaftov i fiziko-geograficheskiye osnovi ix rekultivatsii. Avtoreferat dissertatsii na soisk. dokt. geografich. nauk. -T., 2001, 30 s. • Vaxobov X. Geograficheskiye osnovi rekultivatsii narushennix zemel.ҒҒGeografiya, ekologiya va tabiatdan foydalanish muammolari. - T., 1999, S.56-58. • 5. Vaxobov X. Abdullayev I.X. Shojalilov Sh. Osnovniye kriterii fiziko- geograficheskix usloviy rekultivatsii narushennix landshaftov Uzbekistana.ҒҒMat-li mejdunarod. konfr. «Geograficheskiye problemi geoekologii» -Minsk, 2001. S. 96-97. • 6. Vaxobov X. Adilova M. Saidkarimova Z. Injenerno-geologicheskiye osnovi klassifikatsii narushennix zemel.ҒҒMat-li godichnoy sessii nauchnogo soveta RAN po problemam geoekologii. «Sergeyevskiye chteniya». M., GEOS, 2004. S. 337-339. • 7. Zaytsev G. A. Rekultivatsiya-faktor texnogennogo preobrazovaniya landshaftov.ҒҒVoprosi geografiya». Sb. 106. -M., 1977. S. 104-111. WWW.ARXIV.UZ

O'xshashlar

Antropogen landshaftlar, alohida muhofaza qilinadigan hududlarning ekologik holati

Populyatsiya tushunchasi va ekotizimlar

Yoshlarda ekologik bilim va madaniyatni shakllantirishda uzluksiz ekologik ta'limning roli

Ekologik omillarning biofizik nuqtai nazardan o’rganish

Alohida muhofaza qilinadigan hududlar