Biosfera, global eko tizim - Ekologiya - Slaydlar

Biosfera, global eko tizim

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1302.2216796875 KB

Ko'chirib olish

Biosfera, global eko tizim Reja: 1. Biosfera to’g’risida tushuncha. 2. Ekologik tizim va uning tuzilishi 3. Ekologik omillar va ularni tavsifi

• Biosfera to’ g’ risida tushuncha. Biosfera Yer sharidagi eng yirik ekotizimdir. Yerning tirik organizmlar va biogen cho’kindi tog’ jinslari tarqalgan qismini rus olimi akademik V.I.Vyernadskiy biosfyera ( yunoncha “bios”-hayot, “sfyera”-shar) deb nomlagan. Biosfyera sayyoramizdagi “hayot qobig’i” hisoblanib, tirik organizmlarning o’zaro chambarchas aloqa, munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil etadi. • V.I.Vyernadskiy tushunchasiga ko’ra, biosferaga hozirgi vaqtda faqatgina yerning qobig’ida tarqalgan tirik organizmlar kirib qolmay, balki uning tarkibiga qadimgi davrlarda organizmlar ishtirokida hosil bo’lgan litosferaning qismi ham kiradi. • Biosfera tushunchasi biologiyaga J.Lomark, geologiyaga esa E.Zyuss tomonidan kiritilgan bo’lsada, uning mohiyati to’g’risida ular biror aniq fikr bildirmaganlar. Shu tufayli biosfera to’g’risidagi talimotning asoschisi V.I.Vyernadskiy hisoblanadi. Sayyoramiz qiyofasining geologik davrlar mobaynida o’zgarib kelganligi qadimda faqat fizik-kimyoviy jarayonlar natijasi, deb qarab kelingan.

• V.I.Vyernadskiy birinchi bo’lib tirik organizmlarning geologik roli to’g’risidagi talimotni yaratdi va yer po’stining o’zgarishida tirik organizmlar faoliyati bosh omil ekanini ko’rsatdi. • Biosfera Quyosh enyergiyasi ta’sirida uzoq biokimyoviy jarayonlar natijasida vujudga kelgan yerning o’ziga xos qobig’idir. Biosfera tarkibiga; Atmosferaning quyi qatlamlari, yani 15-20 km balandlikkacha bo’lgan troposfera va stratosferaning pastki qismi, Dunyo okeanining eng chuqur botiqlari 11 km, litosferaning yuqori yer yuzasidan 4,5 km gacha bo’lgan chuqurlik qismlari kiradi. Bu chuqurlikdagi neft qatlami suv tarkibida hamda yuqorida ozon ekranigacha bo’lgan chegaralar oralig’ida tirik mikroorganizmlar uchraydi. Inson ham biosferaning tarkibiy qismidir.

• Enyergiyaning aylanishi moddalarning aylanishi bilan chambarchas bog’liq. Moddalar kichik (biologik) va katta doiralarda (geologik) aylanadi. Biologik quruqlikda tuproq bilan organizm o’rtasida, gidrosferada esa organizm bilan suv o’rtasida sodir bo’ladi. Geologik modda aylanish quruqlik bilan Dunyo o’rtasidagi jarayondir. Demak, biosfera yaxlit, bir butun hosila ekanligi ravshan. • Inson Yer yuzasidagi hayot rivojlanishi (biogenez)ning navbatdagi bosqichi bo’lib, eng kuchli tabiiy omildir. U nafaqat Yer sayyorasi, balki Koinotni o’zgartirishga ham qodir. Hozirda biosferani noosfera (“fikrlovchi qobiq”)ga aylanishi kuzatilmoqda. V.I.Vyernadskiyning fikricha noosfyera biosferaning qonuniy rivojlanishi natijasi bo’lib, inson bilan tabiatni o’zaro ongli aloqa munosabatlaridan iboratdir.

• Ekologik tizim va uning tuzilishi. Ekologiyaning bosh tadqiqot ob’ekti-ekologik tizimdir, yoki ekotizim. U ma’lum maydondan iborat bo’lib, unda tirik organizmlar va ularni yashash muhitlari majmuasi moddiy-enyergetik va axborotlarning o’zaro ta’siri bilan birlashgan. “Ekotizim” atamasi ilk bor ingliz botanigi L. Tensli (1935) tomonidan taklif qilingan. Ekotizim biror kattalikdagi yoki o’lchamdagi hudud bilan chegaralanmaydi. Shuning uchun ham uni organizmlarning xohlagan (masalan, sun’iy akvarium, issiqxona, bug’doy maydoni va boshq.) va murakkab yashash tabiiy muhiti (ko’l, o’rmon, okean)ga nisbatan qo’llash mumkin. Odatda quruqlik va suvli (akvatoriyali) ekotizimlar farq qiladi. Ekotizimlarni misollar yordamida tushuntiramiz: qora saksovulzorlar taqirli delüta tekisliklarida keng tarqalgan, daraxt-butali to’qayzorlar daryo sohillarida rivojlangan, qamishli qayir ko’llari va boshqalar.

• Har bir ekotizimda abiotik komponent-biotop yoki ekotop mavjud bo’lib, unda landshaft sharoitlari bir xilligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, ekotizimda biotik komponent-turkum yoki biotsenoz mavjud bo’lib, unda yashovchi barcha tirik organizmlar jamlangan. Biotop hamma turkum a’zolarining yashovchi makoni hisoblanadi. Biotsenoz ko’p turdagi o’simlik, hayvonot olami va mikroorganizmlar vakillaridan iborat bo’lgan guruhlar makonidir. Har bir tur, turli jins va yoshdagi zotlardan iborat ekotizimda mavjud bo’lib, populyatsiya (aholi)ni vujudga keltiradi.

• Turkum a’zolari makonda bir-birlari bilan juda inoq yashashadi va o’zaro bog’liqdir. Shuning uchun biotop va biotsenoz bir- biridan ajralmaydi va ular bir nom bilan, ya’ni biogeotsenoz, deb ataladi. Biogeotsenoz-elementar tabiiy ekotizim, u tabiiy ekotizimlarning asosiy yashash shaklidir. Biogeotsenoz uchun ma’lum o’simlik turi xos. Shunga qarab bir xil biogeotsenozlarni u yoki bu ekologik turkumga oidligi aniqlanadi (archazorlar, to’qayzorlar, saksovulzorlar va boshq.).

• Ekologik omillar va ularni tavsifi. Tirik organizmlarni o’rab turgan fizik qurshov yoki tevarak atrofdagi o’zaro bog’lanishlardagi shart-sharoitlar va ta’sirlar majmui muhit deb ataladi. Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi, ularning o’zaro bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi. Tirik organizmlar asosan to’rtta muhitda: suv, havo, tuproq, organizm (muhit sifatida)larda yashashga moslashgan. Suv va havo o’lik, tuproq oralik, organizm tirik muhitlardir. Muhitning tirik organizmlarga to’g’ridan to’g’ri ta’sir etuvchi tarkibiy qismlari ekologik omillar deb ataladi.

• ADABIYOTLAR RO’YXA TI: 1. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir (Xalq so’zi. 29 yanvar 2005 y.). 2. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: “O’zbekiston”, 1997. 3. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari: «Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida» (1992 y.), «Alohida muhofaza qilinadigan hududlar to’g’risida» (1993 y.), «Suv va suvdan foydalanish to’g’risida» (2002 y.), «Yer osti boyliklari to’g’risida» (2003 y.), «Atmosfyera havosini muhofaza qilish to’g’risida» (1996 y.), «O’simlik olami va undan foydalanish to’g’risida» (1996 y.), «Hayvonat olamini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to’g’risida» (1997 y.),

O'xshashlar

Global muammolar

Global ifloslanish

Atrof muhit global muammolari

Biosfera va unda kechayotgan jarayonlar

Odam va biosfera. Odam ekologiyasi