Tuproqqa ichlov berish - Botanika - Slaydlar

Tuproqqa ichlov berish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

835 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1. Tuproqqa ishlov berishning resurs tejamkor usuli. 2. Tuproqqa ishlov berish tizimi. 3. Pona nazariyasi. 4. Ponaning xususiyatlari va ulardan foydalanish. www.arxiv.uz

• Bir nechta texnologik jarayonlar majmuasi tuproqqa ishlov berish tizimi deyiladi. Masalan, tuproqqa ishlov berishning asosiy (chuqur) va qo’shimcha (sayoz) tizimlari mavjuddir. Asosiy ishlov berish ikki ko’rinishda — tuproq palaxsasini ag’darib hamda ag’darmasdan shudgorlab bajariladi. qo’shimcha ishlov berish esa ekishdan oldingi va ekishdan keyingi turlarga bo’linadi. • Har qanday ekinning hosildorligini oshirish maqsadida uni ekishdan oldin tuproqqa ishlov berib, uni qulay holatga keltirish zarur. Yerga ishlov berishda asosiy e’tiborni tuproqni himoyalab, uning unumdorligini tiklashga qaratish kerak. SHu maqsadda, tuproqqa ishlov berishning an’anaviy va resurs tejamkor usullaridan foydalaniladi. Maxalliy sharoitga moslab qanday usuldan foydalanish tanlanadi. www.arxiv.uz

• An’anaviy usulda plug bilan yerni chuqur (20 sm dan ko’prok) haydab, asosiy ishlov beriladi. Keyinchalik esa turli tirma, kulьtivator, freza kabi mashinalar bilan yerga sayoz ishlov beriladi. Plug bilan ishlov berishda tuproqning ustki qatlami qirqilib ajratiladi va yon tomonga siljitilib, ma’lum burchakka burib ag’dariladi. Ag’darilish natijasida qirqilgan palaxsa qatlami deformatsiyalanib maydalanadi, tuproqning strukturasi tiklanadi, begona o’t urug’lari va qoldiqlari hamda xasharotlar ko’miladi, yer betiga esa tuproqning pastki, ya’ni chirindiga boyroq qatlami chiqariladi. • An’anaviy usuldan foydalanib, chuqur va o’ta chuqur (27 sm va undan ortiqroq) shudgorlab, begona o’tlarni keskin kamaytirish mumkin. Yerni ag’darib haydash tuproqqa salbiy ta’sir ko’rsatadi, chunki yer betiga chiqarilgan organik moddalar kuyosh nuri va boshqa omillar ta’sirida parchalanib, tarkibidagi uglerodning atmosferaga uchib ketishi hamda tuproq eroziyasi kuchayishi mumkin. Bu esa tuproq unumdorligini pasaytiradi. www.arxiv.uz

• Sug’oriladigan yerlarda 2 - 3 marta hosil olish uchun tuproqqa intensiv ishlov berish texnologiyasidan foydalaniladi. Bu esa dalaga mashina - traktor agregatlarini, shu jumladan, plugli agregatlarni ko’p marta kiritishga olib keladi. Natijada tuproqning ustki qatlami uvalanib changga aylanishi, pastki qatlamining esa zichlanishi kuchayadi. Bundan tashqari, plug bilan bir necha yil davomida yerga bir xil chuqurlikda ishlov berilganda shudgor tubida o’ta zichlangan «berch tovon» paydo bo’lib, o’simlik ildizining rivojlanishi va suvning shimilishiga to’siqlik qiladi. Bunday yerlardan yuqori hosil olishning iloji qolmaydi. Yerga solingan mineral o’g’itning samarasi ham kam bo’ladi. SHu sababli so’nggi vaqtda dunyo buyicha yerga ishlov berishning resurs tejamkor usullari va tuproqni himoyalovchi texnologiyalari keng tarqalmoqda. www.arxiv.uz

• Resurs tejamkor texnologiyani ba’zi mutaxassislar nul, kimyoviy, minimal, alьternativ texnologiya, mo’lchalash, pushtalash texnologiyasi deb atashadi. Ularning asosiy ko’rsatkichi yerga ishlov berishda plugdan har yili foydalanmaslikdir. SHu sababli bir nechta texnologik operatsiyalarni murakkablashtirilgan, qurama (kombinatsiyalashtirilgan) agregatning bir yurishida bajarib, tuproq zichlanishining oldini olish maqsadga muvofiqdir. • g’alladan so’ng takroriy ekinni yuqoridagi texnologiyada ekish uchun poyalarni balandroqdan urib, ular massasining 30 % ini ang’iz ko’rinishida qoldirish kerak. Ekin ekish uchun ang’izning faqat urug’ ko’miladigan joyigina turli chizel, kulьtivator, chuqurlatkich, chuquryumshatkich kabilar yordamida yumshatiladi. O’n tomonga qiya engashgan ustunga o’rnatilgan tishli «paraplau» turidagi chuqur yumshatkichdan foydalanish yaxshi natija beradi. www.arxiv.uz

• CHuquryumshatkich - tilgich har 3...4 yilda bir marotaba 0,5...0,6 m chuqurlikkacha 1,5...2,5 m oraliq qoldirib ishlatiladi. Natijada ildiz rivojlanadigan joy kengayadi. Bunday usul « yo’laklab » ishlov berish deb ataladi. • Nul texnologiyasi shudgorlamasdan ekish yoki bevosita ekish ham deyiladi. Bu usulda dalaning 25 % gagina mexanik ishlov beriladi, qolgan joydagi begona o’tlar gerbitsid yordamida yo’qotiladi. • Resurs tejamkor texnologiyadan foydalanilganda, tuproqni ekin ekish uchun tayyorlashga sarflanadigan katta mablag’lar tejaladi, tuproqning shimuvchanligi ortib, chuvalchanglar ko’payadi, natijada yerning unumdorligi ortib, hosildorlik oshadi. • Ponaning nazariyasi xususiyatlar va ulardan foydalanish. Inson uz faoliyatida ajoyib moslama - ponadan keng foydalanadi. Biron jismga kiritilayotgan ponaning yonlarida (3- rasm) uni ilgarilatib siljitadigan kuch R ga nisbatan bir necha marotaba ko’p bo’lgan normal (pona yonlariga perpendikulyar) N kuchlari hosil bo’ladi.2 sin  P N  www.arxiv.uz

• Bu yerda - ponaning burchagi. • Agar q 30° bo’lsa, N q 4 R , ya’ni pona yonidan jismga tushayotgan bosim N uni siljitayotgan kuch R dan turt marotaba katta bo’ladi. • Pona kam kuch sarflab biron jism orasiga kirish va undan kerakli bulagini ajratib olish imkonini beradi. Yuqoridagidan foydalanilgan hol da, dexkonchilikda ishlatiladigan mashinalar ishchi qismlarining shakli yassi yoki egri cirtli ponaga uxshatilib yasaladi. Masalan, plug lemexi, kulьtivator va tirma tishlari, paxta teradigan shpindelь tishi, seyalka ekkichi yassi ponaga uxshash yaratilgan bo’lsa, sferik disklar, plug korpusi, juyak olgichlar egri sirtli ponasimondir. • Pona bir, ikki va uch yonli bo’lishi mumkin. Bir yonli pona sifatida plug pichogini, ikki yonli pona sifatida tirma tishini, kulьtivatorning yumshatuvchi tishlarini, uch yonli pona sifatida esa plug korpusini ko’rsatish mumkin. www.arxiv.uz

• Pona burchagi kanchalik kichik bo’lsa, (1) formulaga binoan, uning hosil kiladigan bosimi N sarflanayotgan kuch R dan shunchalik katta bo’ladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Yassi va egri sirtli pona ta’sirida tuproqning deformatsiyalanishi • Yassi ponaning (rasm) ishchi yoni AV harakat yunalishi V ga burchagi ostida o’rnatilsa, a qalinlikdagi tuproq palaxsasi uning ustiga siljib chiqayotib, bukiladi. Palaxsaning pastki qatlami cho’zilib tez yoriladi, maydalanadi, chunki tuproq siqilishga nisbatan cho’zilishga kam bardoshlidir. Demak, ponasimon ishchi qism bilan tuproqni maydalashga kamroq quvvat sarflanadi, ish arzonroq bajariladi. Ammo tuproq yassi ponaga ko’tarilayotganida olgan birlamchi deformatsiyasiga keyinchalik qo’shimcha ta’sir ko’rsatilmaydi. Amalda, palaxsaning pona bo’ylab ko’tarila boshlaganidagi maydalanishidan tashqari, yuqoriga siljib harakatlanishi talab qilinadi. Buni tushunish uchun 5- rasmdagi tezlik V yunalishida siljib ketayotgan burchakli pona ustidagi m tuproq zarrachasiga ta’sir etayotgan normal bosim N ni ponaning ishchi yoni AV va harakat yunalishi V bo’ylab bo’laklarga ajratib, N V va N T kuchlarini topamiz. www.arxiv.uz

• m zarrachasiga normal N bosimidan tashqari ishqalanish kuchi F ham ta’sir etadi. N va F kuchlarining yig’indisi R kuchi normal yunalishdan ishqalanish burchagi ga og’ishgan bo’ladi.  • burchagining miqdoriga qarab tuproqning pona yoni bo’ylab yuqoriga siljishi (plug korpusi lemexida, kulьtivatorning o’q yoysimon tishida...) yoki pona oldida uyumlanib to’planib (bulьdozer pichog’ida, kulьtivatorning yumshatuvchi tishida...) uning V tezligi yunalishida surilishi mumkin. • Agar N T > F max bo’lsa, tuproq pona bo’ylab yuqoriga siljiydi. Ponaning tuproq zarrachasiga bo’lgan kuchlari www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• N T q N tg va F max q N tg ekanligi e’tiborga olinsa (bu yerdagi - tuproqning ponani AV yoni buyicha ishqalanish burchagi): • N tg> N tg yoki  >yoki  <bo’lishi kerak.  (4) • (4) formulaning sharti bajarilsa, tuproq yuqori tomonga siljiydi, aks hol da tuproq pona ta’sirida ilgari suriladi. Bu holni paxta terish apparatining shoxko’targichini, g’alla kombayni o’rgichining bo’lgichini, kartoshka kovlagichining lemexini loyihalashda ham e’tiborga olish kerak. • Egri sirtli pona (4- b rasm) ning ishchi yoni AV ga har xil balandlikda urunma o’tkazilsa, ular harakat yunalishi V ga turli 1, 2, 3...n burchak bilan engashtirilganligi aniqlanadi. Ko’pincha 1 < 2 < 3... qabul qilinsa, egri chiziqli ponaga ko’tarilayotgan qatlam uzluksiz deformatsiyalanib, jadal maydalanadi. Bu xususiyati bilan uch yonli pona yassi ponadan tubdan farq qiladi. Lekin (4) formulaga binoan, agar o’rtacha q 26°  qabul qilinsa, <64° bo’lishini ta’kidlash mumkin (amalda q 50° qabul qilinadi). www.arxiv.uz

• Yassi ponaning tuproq palaxsasiga ta’siri uning harakat yunali shiga o’rnatilish tartibiga bog’liqdir. Buni tushunish uchun 5- rasmda ko’rsatilgandek, tuproq palaxsasiga ketma-ket uchta yassi ponaning ta’siri tahlil qilinadi. Masalan, pona tuproqqa rasmdagidek ishchi AV yoni harakat yunalishi V ga (burchagi ostida joylashgan a qalinligidagi tuproq palaxsasiga) ta’sir etsa, uni asosiy yerdan ajratib olib yuqoriga ko’taradi. Agar AV yoni V ga nisbatan a burchagiga engashtirilgan pona palaxsaga ta’sir etsa (6- b rasm), tuproqni yon tomonga surib tashlaydi. • a va burchakli ponalar birgalikda ta’sir etsa, palaxsa ta’sir boshida ikki tomonga deformatsiyalanadi, keyinchalik esa bu burchaklar o’zgarmas bo’lganligi sababli, maydalanishi to’xtaydi. Deformatsiyani uzluksiz davom ettirish maksadida tuproqqa a va burchaklari ko’payib boradigan bir nechta ponalarning ketma-ket ta’sir etishi talab qilinadi, ya’ni egri chizikli pona ta’sir etishi kerak. Ishchi AV yoni harakat yunalishi V ga burchagini hosil qiladigan pona ta’sirida palaxsa bir marta buriladi, kuyadi. Agar Ikki yonli ponaning palaxsaga ta’siri www.arxiv.uz

• burchaklari 90° gacha va undan kuprok o’zgaradigan bir nechta ponalar palaxsaga ketma-ket ta’sir etsa, ya’ni egri chizikli pona hosil bo’lsa, tuproq palaxsasi yon tomonga ag’dariladi. Uch yonli ponaning palaxsaga ta’siri www.arxiv.uz

• Uch yonli qiya pona (rasm) esa bir yurishda yuqoridagi uchta ikki yonli ponaning tuproqqa ta’sirini ta’minlaydi. • Agar uch yonli qiya pona X uqiga parallel harakatlansa (rasm), uning o’zaro perpendikulyar bo’lgan VOM , AOM , AOV yonlari uchta yassi ikki yonli ponalardek ta’sir etadi. AV qirrasi palaxsani shudgor tubidan, VM qirrasi esa shudgor devoridan ajratsa, AVM yoni uni ung tomonga surib siljitadi, ag’daradi, natijada tuproq maydalanadi. • a burchaklari o’sib borayotgan bir nechta uch yonli qiya ponalarni bir-birining ustiga kiydirilsa, 8- a rasmdagidek tsilindrik sirtni (chunki a q const) hosil qiladi. Bunday sirtga ega bo’lgan tunukadan kerakli shakl qirqib olinsa, tsilindrik sirtga ega bo’lgan plug korpusi yasaladi. Bunday korpus bilan qumloq tuproqli yer shudgorlansa, palaxsa yuqoriga ko’tarilayotib, jadal maydalanadi, ammo yetarli ag’darilmaydi. • Serildizli, zarrachalari o’zaro bog’langan, ya’ni jipslashgan tuproqli dalani haydashda palaxsani nafaqat maydalash, balki ag’darish talab qilinadi. Bunday ishni bajarish uchun 8- b rasmdagidek b burchaklari tezroq o’sadigan ponalarni bir-biriga kiydirib, vintsimon sirtni (gelikoidni) yasash va uning bir bo’lagidan vintsimon korpus qirqib olish mumkin. Bunday korpuslar botqoqli chimli tuproqni to’liqrok ag’darib berish qobiliyatiga ega bo’ladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• To’liqrok ag’darilgan palaxsaning yuza beti pastga yotkizilib, tuproq bilan ko’miladi, natijada chim tez chirindiga aylanadi. • SHunday kilib, uch yonli qiya ponaning qaysi burchagi tezroq o’zgarishiga qarab, plug korpusiga beriladigan tsilindrsimon (burchagi tezroq o’zgartirilsa) yoki tsilindroidsimon ( a va burchaklari tezroq o’zgartirilsa), shuningdek, vintsimon (b burchagi  tezroq o’zgartirilsa) sirt yasaladi. Uch yonli ponalardan korpus sirtining hosil bo’lishi www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. V.SHumaxer. «Fizika pochv ы » Moskva 1864 g. 2. Pankov. «Tuprokshunoslik» Toshkent. «Ukituvchi» nash. 1959-1963 y. 3. N.A.Kachinskiy «Fizika pochvы» Moskva 1965y. 4. L.Tursunov. «Tuprok fizikasi» Moskva. 1989y. 5. A.A.Rode. «Pochvennaya vlaga». Moskva. 1952 g. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Mevali daraxtlarga shakl berish

Sapropel va boshqa mahalliy o’g’itlar, ulrdan foydalanish yo’llari

Go’zaning zararkunandalari va ularga qarshi kurash

Kartoshka zararkunandalari

Ildiz va ildiz sistemasi