Tuproq sho’rlanishi - Botanika - Slaydlar

Tuproq sho’rlanishi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

457.798828125 KB

Ko'chirib olish

Tuproq sho’rlanishi www.arxiv.uz

Sho’rxok va sho’rxoksimon tuproqlar Sho’rtob va sho’rtobli tuproqlar Sho’rxok va sho’rxoksimon tuproqlarning morfologik belgilari, sho’rlanish darajaslari va sho’rlanish tiplari bo’yicha klassifikatsiyasi Sho’rtob va sho’rtobli tuproqlarning sho’rtoblilik xususiyatlari bo’yicha bo’linishi Xulosa Foydalangan adabiyotlar ro’yxati R E J A www.arxiv.uz

• Yer qatlamlarida suvda eriydigan ko’p miqdorda tuzlari bo’lgan tuproqlarga sho’rlangan tuproqlar deyiladi. • Sho’r tuproqlar yer yuzasining quruq cho’l, yarim sahro va sahro mintaqalarida keng tarqalgan. • O’zbekistonda sho’rlangan yerlar maydoni 750 ming km 2 ni tashkil qiladi. Respublikamizning umumiy sug’oriladigan maydoni 4,3 mln. gektar bo’lsa, shundan 55-60 % i sho’r yerlar hisoblanadi. • Sho’rlangan yerlar ikki guruhga bo’linadi: • Sho’rhoksimon va sho’rhok yerlar. • Sho’rtob va sho’rtobli yerlar. • Tarkibida tuzlari oz bo’lgan (0,5-1,0%), yer usti (0-30 sm) qatlamida tuz to’planadigan tuproqlar sho’rhoqli tuproqlar deyiladi.Sho’rlangan tuproqlar www.arxiv.uz

Sho’rlangan tuproqlar S h o ’ r h o k t u p r o qS h o ’ r t o b t u p r o q www.arxiv.uz

 Sho’rlangan tuproqlar tuzli qatlamning joylashish chuqurligiga va undagi tuzlarning miqdoriga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi. 1) Sho’rlanmagan - tuzli qatlam 150-200 sm chuqurlikda bo’lib, tuzlar miqdori 0,3 % dan oshmaydi. 2) Kuchsiz sho’rhoksimon - tuzli qatlam 80-120 sm chuqurlikda bo’lib, tuzlar miqdori 0,3 - 0,6 % bo’ladi. 3) Sho’rhoksimon - tuzli qatlam 30-80 sm chuqurlikda bo’lib, tuzlar miqdori 0,6 - 1,0 % bo’ladi. 4) Sho’rhokli - tuzli qatlam 5-30 sm chuqurlikdan boshlanib, tarkibida tuzlar 1 - 2 % bo’ladi. 5) Sho’rhok - tuzlar qatlam er yuzasidan boshlanib tarkibida 2% va undan ko’p miqdorda tuzlar uchraydi.  Yerlarning melioratsiya qilishda sho’r tuproqlarni sho’rlanish darajalarini va sho’rlanish tiplarining o’rganish muhim amaliy ahamiyatga ega. Sho’rlangan tuproqlar guruhlari www.arxiv.uz

 Tarkibida tuzlar oz bo’lgan (0,3 - 0,6 %) va yerning ostki (30- 100 sm) qatlamlarida tuz to’plangan tuproqlar sho’rhoqsimon tuproqlar deyiladi.  Yerning ustki qatlamlarida tuzlar juda ko’p miqdorda (2-3 dan 10-30% gacha) bo’lgan tuproqlar sho’rhok tuproqlar deyiladi. Sho’rhoksimon va sho’rhok tuproqlar yer yuzining qurg’oqchil mintaqalarida, shu jumladan O’zbekistonda keng tarqalgan.  Sho’rlangan tuproqlar genetik belgilari, morfologik tuzilishi, tuzli qatlamlarning joylashish chuqurligi, sho’rlanish darajasi va sho’rlanish tiplari bo’yicha klassifikatsiyalarga bo’linadi.  Sho’rhok tuproqlarning kimyoviy tarkibi va morfologik belgilariga ko’ra quyidagilarga bo’linadi:  Ho’l sho’rhoklar, qatqaloqli sho’rhoklar, mayin sho’rhoklar, qora sho’rhoklar. Sho’rhok tuproqlar www.arxiv.uz

 Tuproqdagi suvda eriydigan tuzlarning miqdori va sho’rlanishi darajasi laboratoriyada tuproqni kimyoviy analiz qilish yo’li (suvli so’rim analizi) bilan aniqlanadi.  Bunda tuproq eritmasining (rN) reaksiyasi, tuproqning ishqoriyligi, xlor-ioni, sulfat-ioni, kalsiy, magniy, natriy va suvda eriydigan tuzlarning jami (quruq yoki qattiq qoldiq) aniqlanadi va shu analiz natijalari bo’yicha tuproqning sho’rlanish darajasi belgilanadi. Tuproqdagi tuzlar miqdorini aniqlash www.arxiv.uz

Tuproqning sho’rlanish darajasi bo’yicha klassifikatsiyalash  Sho’r tuproqlar tarkibidagi tuzlarni anion va kationlarning o’zaro nisbatlari bo’yicha sho’rlanish tiplariga bo’linadi. Sho’rlanish darajasi Tuproqdagi tuzlarning miqdori % Xlorli sho’rlanishda Sulfatli sho’rlanishda qattiq qoldiq xlor sulfat qattiq qoldiq xlor sulfat Kuchsiz sho’rlangan O’rtacha sho’rlangan Kuchli sho’rlangan Sho’rhoq 0,3-0,5 0,5-1,0 1,0-2,0 >2,0 0,02-0,01 0,04 -0,1 0,1-0,2 >0,2 0,1-0,2 0,3-0,4 0,4-0,6 >0,8 0,5-1,0 1,0-2,0 2,0-3,0 >2,0 <0,02 <0,04 <0,1 0,2 0,3-0,4 0,4-0,5 0,6-0,8 >0,08 www.arxiv.uz

 Sho’rhok va sho’rhoksimon tuproqlar tarkibida ko’proq natriy xlor va natriy sulfat tuzlari bo’ladi. Ularning tuproq singdirish kompleksi tarkibida oz miqdorda natriy bo’ladi. Tuproqning sho’rlanish tiplari (milliekvivalent hisobida) Anionlar bo’yicha Kationlar bo’yicha CI SO 4 SO 4 CI HCO 3 CI+SO 4 Sho’rlanis h tipi Na+K Ca+M g Ca+M g Na+K Mg Ca Sho’rlanish tipi >2 1-2 0,2- 1 <0,2 <0,5 0,5- 1 1-5 >5 - - - - Xloridli Sulfat- xloridli Xlorid- sulfatli Sulfatli >2 1-2 1-2 <1 <0,5 0,5-1 0,5-1 >1 - >1 <1 >1 Natriyli Magniy- natriyli Kalsiy-natriyli Kalsiy-natriyli www.arxiv.uz

 Sho’rhok va sho’rhoksimon tuproqlar asosan, qulay suv- fizik xossalariga ega, suv o’tkazuvchanligi yaxshi bo’lib, tuzlardan osonroq yuviladi va mexanik ishlov berishga moyil bo’ladi. Shu bilan birga ularning kapillyarlik xossasi yaxshi, shu tufayli sizot suvlaridan tuzlar kapillyar naychalar bo’ylab tuproqning ustki qatlamlariga tez harakat qiladi.  Sho’rtob va sho’rtobli tuproqlar deb, singdiruvchi kompleksida juda ko’p miqdorda natriy bo’lgan tuproqlarga aytiladi. (tuproqdagi singigan barcha kationlar yi`indisi (Ca, Mg, Na, K, H2, NH4) singish sig’imi deyiladi va 100 g tuproqdagi milliekvavalentlarda ifodalanadi).  Sho’rtob va sho’rtobli tuproqlar asosan er yuzining namgarchilik yetarli miqdorda bo’ladigan, ya’ni kashtan, qo’ngir, o’rmon-cho’l va qora tuproqli mintaqalarda keng tarqalgan. Sho’rlangan tuproq turlari www.arxiv.uz

 O’zbekiston sharoitida sho’rtob va sho’rtobli tuproqlar juda kam uchraydi. Lekin ular kuchli minerallashgan sizot suvlari yaqin yerlarda uchrab turadi.  I.P. Antipov - Karataevning klassifikatsiyasi bo’yicha sho’rtob va sho’rtobli tuproqlar quyidagi guruhlarga bo’linadi.  Sho’rtobsiz - 5% dan kam (tuproqdagi singigan natriyning singigan katoinlar milligram - ekvivalentlar yig`indisiga nisbatan % hisobidagi miqdori.  Sal sho’rtobli - 5 - 10%; Sho’rtobli - 10 - 20%; Sho’rtob - >20%.  Sho’rtobli tuproqlarning tarkibida 5-20% natriy bo’lganda ularning fizik-kimyoviy xossalari yomonlashadi, sho’rtobli tuproqlarning fizik-kimyoviy xossalari mutloq yomon bo’lib, bunday yerlarda hech qanday ekin bitmaydi. Sho’rtob va sho’rtobli tuproqlar www.arxiv.uz

 Yerning sho’rlanishi va botqoqlanishini oldini olish va qarshi kurash tadbirlarini to’g’ri tanlash hamda ularni amalga oshirish uchun dastlab sug’oriladigan yerlarning meliorativ holati chuqur o’rganilib chiqiladi va doimo kuzatib boriladi.  Yerlar mintaqa va kichik meliorativ mintaqachalarga bo’linadi. Bu mintaqa va mintaqachalar joylarning tabiiy sharoitlariga ko’ra bir xil bo’lishi, lekin meliorativ tadbirlarni turlicha talab qilishi bilan farqlanadi.  Mintaqalar asosan, sizot suvlarining tabiiy oqimga ega bo’lishiga qarab quyidagilarga bo’linadi: 1. Sizot suvlari oqimli; 2. Sizot suvlari kuchsiz oqimli; 3. Sizot suvlari oqimsiz.  Har bir meliorativ mintaqa yerning relefi mahalliy sizot suvlarining oqim sharoitiga qarab meliortiv mintaqachalarga bo’linadi.  Meliorativ mintaqachalar esa o’z navbatida tuproqning tuzilishi va xossalariga, sho’rlanish darajasiga, sizot suvlarining joylashish chuqurligiga qarab kichik meliortiv mintaqachalarga, ya’ni gidromodul rayonlarga bo’linadi. Sho’rlanishni oldini olish chora-tadbirlari www.arxiv.uz

 Yerlarni gidromodul jihatdan rayonlashtirishning ahamiyati shundaki, har bir gidromodul rayonda yetishtiriladigan ekinlardan mo’l hosil olish uchun zarur bo’lgan sug’orish rejimi belgilanadi.  Ma’lumki ekinlarni sug’orish sizot suvlarining rejimiga va tuproqning meliorativ holatiga ta’sir qiluvchi muhim omil hisoblanadi. Shuning uchun gidromodul rayonlar (jadval) bo’yicha yerning meliorativ holatini buzilish sabablari va ularni yaxshilash tadbirlari ishlab chiqiladi. Gidromodul rayon Tuproq va tuproq yotqiziqlari Sizot suv sathi, m I II III IV V VI VII VIII IX Avtomorf tuproqlar Unumdor qatlami kam bo’lgan qum-shag’al to’shamali va katta qatlamli qumoq tuproqlar O’rtacha unumdor qatlamli qum-shag’al to’shamali va katta qatlamli qumoq tuproqlar Katta qatlamli soz va loy tuproqlar Avtomorf - gidromorf tuproqlar Yengil soz va qumoq tuproqlar Soz va loy tuproqlar Gidromorf-avtomorf tuproqlar Yengil soz va qumoq tuproqlar Suglinik va loy tuproqlar Gidromorf tuproqlar Yengil suglinik va qumoq tuproqlar Soz va loy tuproqlar >3 2-3 1-2 0,5-1 www.arxiv.uz

 Sug’oriladigan yerlarni meliorativ holati doimo nazorat qilib boriladi. Bunda: 1. Sizot suvlarining joylashish chuqurligi. 2. Sizot suvlarning minerallashganlik darajasi. 3. Tuproqning sho’rlanish darajasi aniqlanadi .  Sizot suv sathini nazorat qilish uchun maxsus quduqlar o’rnatiladi. quduqlar yerning meliorativ sharoitlariga va relyefiga qarab joylashtiriladi.  Xo’jalikning sug’oriladigan maydoni va meliorativ sharoitiga qarab kuzatish quduqlari 10-25 tagacha va undan ham ko’p bo’lishi mumkin. Barcha kuzatuv quduqlari xo’jalik kartasiga tushiriladi va tartib raqami ko’rsatiladi. Nazorat quduqlaridan sizot suvlar sathi xar oyda 3 marta (1, 10, 20 kunlarida) o’lchanadi. Sizot suvning minerallashganlik va tuproqning sho’rlanish darajalarini aniqlash uchun bir yilda ikki marta (o’suv davrining boshida va oxirida) namunalar olinadi hamda ularni suvli so’rim tahlili qilinadi. Meliorativ holatni nazorat qilish www.arxiv.uz

 Yerni sho’rlanish va botqoqlanishining oldini olish va ularga qarshi kurashda qo’llaniladigan suv-xo’jalik tadbirlari ham muhim ahamiyatga ega. Suv-xo’jalik tadbirlarining tarkibi quydagilardan iborat bo’ladi. 1. Suvdan rejali foydalanish - bunda xo’jalik, tuman, viloyatlarda suvdan foydalanish rejalari tuziladi va shu rejada ekinlarni sug’orish muddati, su`orish soni, me’yorlari va tarmoqdan limit bo’yicha suv olish ko’rsatiladi. 2. Sug’orishning yangi suvni tejaydigan usullarini qo’llash (egatlab, yomg’irlatib va tomchilatib sug’orish usullari). 3. Kanallardan suvni filtratsiyaga isrof bo’lishini kamaytirish (asosiy, kimyoviy va oddiy tadbirlar) 4. Sug’orish tarmoqlarini loyqa va begona o’tlardan tozalash. 5. Xo’jalikda suv oborotini joriy qilish. 6. Xo’jalikda suvdan sutka davomida foydalanish.. 7. Sug’orilmaydigan davrlarda sug’orish tarmoqlarini bekitib qo’yish. 8. Sizot va yer osti suvlaridan ekinlarni sug’orishda va sho’r yuvishda foydalanish. 9. Xo’jalikda suv o’lchash ishlarini tashkil qilish. Suv-xo’jalik tadbirlari www.arxiv.uz

 Respublikamiz sug’oriladigan yerlarning 60-65 % tabiiy sho’rlanishga moyil yerlar hisoblanadi. Chunki bunday yerlarda minerallashgan sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan bo’lib, ular doimo bug’lanishga sarflanadi va oqibatda tuzlar yer yuzasida to’planib qoladi. Shuning uchun sho’rlangan yerlarning har yili sho’rini yuvish mutloqo zaruriy agromeliorativ tadbir hisoblanadi.  Sho’r yuvishning vazifasi qishloq xo’jalik ekinlarining o’sishi rivojlanishi va mo’l hosil berishi uchun zararli bo’lgan ortiqcha tuzlarni tuproqdan yuvish hamda sizot suvlarining minerallashganligini kamaytirishdir.  Sho’r yuvish ikki yo’l bilan amalga oshiriladi: 1. Asosiy sho’r yuvish. 2. Joriy sho’r yuvish.  Asosiy sho’r yuvish yangi erlarni o’zlashtirishda va foydalanib kelinayotgan kuchli va sho’rhoq erlarda qo’llaniladi.  Joriy sho’r yuvish esa xar yili ekinlar hosili yi`ishtirib olingandan keyin, barcha foydalanib kelinayotgan sho’rlangan erlarda o’tkaziladi. Sho’r yuvish usullari muddatlari va me’yorlari www.arxiv.uz

 Sho’r yuvish sug’oriladigan yerlarning iqlim, geologik, gidrogeologik va zovurlashtirish sharoitiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Cho’ktirib yuvish. 2. Yuvib oqizib yuborish. 3. Ishqorsizlantirib (zovurlashtirilgan sharoitda) yuvish. 4. Yer yuzasidan oqizib yuvish. 5. Tuzlarning tabiiy yuvilishi.  Sho’r yuvishda suvdan unumli foydalanib, ya’ni oz miqdorda suv sarflab, ko’proq tuzlarni yuvib tashlash sho’r yuvish samaradorligi deyiladi. Sho’r yuvish samaradorligini quyidagi omillar belgilaydi: 1. Joyning iqlim sharoiti. 2. Tuproqning turi, mexanik tarkibi va uning suv-fizik xossalari. 3. Tuproqni sho’rlanish darajasi va sho’rlanish tipi. 4. Sizot suvlarining joylashish chuqurligi va ularning minerallashganlik darajasi. 5. Yerlarning zovurlashtirilish darajasi. 6. Sho’r yuvish uchun o’tkaziladigan agrotexnik tadbirlar. 7. Sho’r yuvishni tashkil qilish.  Sho’r yuvish ikki usulda amalga oshiriladi. Kam sho’rlangan yerlar egatlar orqali , o’rtacha va kuchli sho’rlangan hamda sho’rhoq yerlar esa cheklarga bo’lib bostirib yuviladi .  Egatlar orqali sho’r yuvishida egatlar oralig’i 60 sm, chuqurligi 18-20 sm bo’lishligi maqsadga muvofiqdir.  Cheklarga bo’lib bostirib yuvish usulida sho’ri yuviladigan dalalar uvatlar (marza) bilan cheklarga va suv keltirish uchun o’q-ariqlarga bo’lib chiqiladi.www.arxiv.uz

1. Журнал. Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги 2009 2. C.A. Воробьев, А.Н. Каштанов, A.M. Ликов, И.П. Макаров. Земледелие. М.: Агропромиздат. 1991. 3. Ermatov A.K. Sug'oriladigan dehqonchilik. Т.: «O'qituvchi», 1983. 4. Ermatov A., G'aniev V. Dehqonchilik. Т.: «Mehnat», 1990. 5. Norqulov U., Sheraliev H. Qishloq xo'jalik melioratsiyasi. Т.: «O'zbekiston milliy entsiklopediyasi», 2003. 6. Artukmetov Z.A., Sheraliev H.Sh. Ekinlarni sug'orish asoslari. Т.: «O'zbekiston milliy entsiklopediyasi», 2006. 7. Norqulov U. Melioratsiya. Ma'ruzalar matni. Т.: 2000. 8. Sheraliev H., Shodmonov M. Dehqonchilik. Ma'ruzalar matni. Т.: 2004. 9. www.lex.uz 10. www.agro.uz 11. www . ziyonet . uz 12. ru.wikipedia.org 13. http:// water-salt.narod.ru/cs_cs_uz_s.html 14. agrochim.biz/plodorodie/zasolenie-pochv.htmlFoydalangan adabiyotlar ro’yhati www.arxiv.uz

O'xshashlar

O’simliklar oziqlanishiga tashqi muhit omillarining ta’siri

Dehqonchilik ilmiy asoslari

Tuproqqa ichlov berish

Meva va rezavor meva oʻsimliklarining tashqi muhit omillariga talabi

Ildiz va ildiz sistemasi