logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Botanika
  4. Poya

Poya

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

773.5 KB
Ko'chirib olish
• Poya o‘simliklarning asosiy vegetativ organi bo‘lib, birinchi marotaba urug‘ embrionidan, so‘ngra kurtakdan o‘sib chiqadi. Poyaning uchida hamma vaqt bosh kurtak (verxushechnaya pochka) bo‘ladi. Ba’zan kurtaklar ildiz va barglardan xosil bo‘ladi. Yon novdalar yon kurtaklardan o‘sib chiqadi (pazushnaya pochka). Qalamchalardan kurtaklar xosil bo‘ladi. Bunday kurtak qo‘shimcha kurtaklar - ( pridatochnaya pochka) deyiladi. qo‘shimcha kurtaklarning hosil bo‘lishiga asosan qalamcha yoki parxish qilib ko‘paytiriladi. Parxish-otvodka. Kurtaklar 2 xil bo‘ladi. 1. vegetativ kurtak 2. generativ kurtak. Ziyo KelajakWWW.ARXIV.UZ • Vegetativ kurtakdan novda va barg xosil bo‘ladi. Generativ kurtakdan esa gullar ochiladi. Generativ kurtaklarning bandi qisqa o‘zi yirik bo‘ladi. Kurtaklarning tashqi tomonida qobiqqa o‘xshash qalin qattiq barglari bo‘ladi. Bu barglar kurtaklarning sovuqdan chirishiga yo‘l qo‘ymaydi. Daraxtlar odatda kuzda kurtaklana boshlaydi. Baxorda o‘simliklar oldin barg chiqaradi, so‘ng gullaydi. Ba’zi o‘simliklar esa teskarisi. M: o‘rik, yong‘oq. Poya o‘simlikning shox -shabbalarini ko‘tarib turadi. Yerdan olingan tuz va mineral moddalarning barglarga beradi. Buni chiqish oqimi deyiladi. Barglar fotosintez protsessi orqali hosil bo‘lgan moddalar poya orqali ildizga tushadi, buni tushish oqimi deyiladi. Ziyo KelajakWWW.ARXIV.UZ Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ • Poya yordamida o‘simliklar vegetativ ravishda ko‘payadi. Vegetativ ko‘payishga qalamcha, parxish kiradi. Poya o‘zining uchki qismi bilan yuqoriga qarab o‘sadi. Bir pallalik o‘simliklarning poyasi bo‘g‘inlari bilan ham o‘sadi. (bug‘doy, qamish, jo‘xori).Chunki bularning bo‘g‘inlarida meristema bor. Bunday o‘sishga inter-kolyar o‘sish deyiladi. O‘simliklarning poyasi o‘tli yeg‘ochlangan bo‘ladi. O‘tli o‘simliklar bir yillik, 2 yillik yeki ko‘p yillik bo‘lishi mumkin. 1 yillik o‘simliklar bir vegetatsion davrda ya’ni shu yilning o‘zida urug‘dan o‘sib chiqib shu yilning o‘zida urug‘ bo‘ladi. M: qovun, tarvuz, jo‘xori: 2 yillik o‘simliklar bir yillik urug‘dan o‘sib chiqib, ikkinchi yili urug‘ beradi. M:sabzi, lavlagi. Ko‘p yillik o‘simliklar bir necha yillar yashab xar yili urug‘ berishi mumkin. M:ajriq, beda, g‘umay, kartoshka, piyoz. Odatda bir yillik o‘tli o‘simliklar belgi bilan, ikki yillik bo‘lsa , ko‘p yillik h belgi qo‘yiladi. Daraxt va butalar h belgi qo‘yiladi. Daraxt va butalarning poyasi yeg‘ochlangan bo‘ladi. Daraxtlarning butalardan farqi daraxtlarda ildizdan bitta asosiy poya o‘sib chiqadi, bu asosiy poya shoxlanib, o‘sib turadi. Butalarda ildizdan bir nechta poya o‘sib chiqadi, ularning bo‘yi daraxtlardan past bo‘ladi. M: na’matak, saksavul, anor. Daraxtlarning bo‘yi baland bo‘lib, bir necha yil yashaydi, masalan: chinorning bo‘yi 30 m, oqterakning bo‘yi-40m, qarag‘ay bo‘yi 50m, mamont daraxti 140m, evkalip daraxtining bo‘yi 150m, xurmo daraxtini buyi 300m. Tropik mamlakatda o‘suvchi lianalarning bo‘yi 500 m bo‘ladi, yashash mudati: qarag‘ay 500 y, oqterak 600y,olcha-1200y. Kashtan daraxti 2000y, savri daraxti-3000y, mamunt daraxti 5000y. Ba’zi o‘tli o‘simliklar poyasi juda qisqa (bir necha sm) bo‘ladi. M: qoqio‘t poyasi. O‘tli o‘simliklarning poyasi silindrsimon,uch qirrali (kartoshka, kiyik o‘t); 4 qirrali (yalpiz, rayxon); ko‘p qirrali (nasha, valeriana). Poya o‘zakli yoki o‘zaksiz (ichi) bo‘lishi mumkin. M: Falladoshlar oilasiga, kovaksimonlar oilasiga va soyabon gullilar oilasiga kiruvchi o‘simliklarning poyasida o‘zak bo‘lmaydi. Poya yer ustida tikka o‘sadi. Shuning bilan bir qatorda poya yotib o‘sadi. (tarvuz, qovun). Ba’zi poyalar osilib o‘sadi (mosh, loviya). Ba’zi poyalar chirmashib o‘sadi. (pechak). Poya 4 xil yo‘lda shoxlanib o‘sadi. Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ 1. Monopodial shoxlanish 2.Simpodial shoxlanish 3.Dixotomik shoxlanish 4.Soxta dixatomik Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ • Monopodial  . shoxlanganda bosh kurtak o‘sishdan to‘xtamaydi. Yon kurtakdan o‘sib chiqqan novdalar aso-siy poyaga yeta olmaydi. M: terak, qarag‘ay, qayrag‘och kiradi. •   Simpodial  . tipda shoxlanganda bosh kurtak o‘sish-dan to‘xtaganda yon kurtaklarning biri o‘sishni davom ettiradi. U ham o‘sishidan to‘xtagach boshqasi o‘sishda davom etadi. (olma, o‘rik, nok, kartoshka, pomidor). Fo‘za monopodial va simpodial shoxlangan bo‘ladi.(chekanka qilinmasa-monopodial, qilinsa- simpodial). •   Dixotomik . shoxlanish-ko‘pincha tuban o‘simliklarda bo‘ladi. Bu shoxlanishda o‘simlik tanasining o‘sish nuqtasi hujayralari bo‘linib 2 ta bir - biriga teng bo‘lgan yangi novda hosil qiladi. Bu yangi novdalar ham o‘z • navbatida 1 xilda bo‘linib o‘sadi. • Soxta dixotomik  . shoxlanish - Bunda uchki kurtak gullash bilan tugallanadi yoki qurib tushib ketadi. O‘rnida iz qoladi. uning ostida qarama-qarshi joylashgan 2 ta kurtak 1 vaqtda o‘sib ayri hosil qiladi. Bu yangi novdalar ham yana shunday shoxlanadi. M: siren,soxta kashtan. Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ • Ba’zi o‘simliklarning poyasi qiyofasini o‘zgartirib turli vazifani bajaradi. M: poya tikanga aylanadi ya’ni bunda novdalar o‘sishdan to‘xtab xujayra po‘sti yog‘ochlanib tikanga aylangan bo‘ladi.Tikanga aylangan poya o‘simlikni himoya qiladi. M: akatsiya tikani, jiydaning tikani, gledichiya daraxtining tikani. Ba’zi o‘simliklarda novdaning bir qismi yaxshi taraqqiy etmasdan ingichka bo‘lib gajakka aylangan bo‘ladi. Gajakka aylangan poya o‘simliklarning biror narsaga osilib o‘sishiga imkoniyat tug‘diradi. M: tokning poyasi. Ba’zi o‘simliklarning poyasi barg vazifasini ham bajaradi. Shuningdek poyada suv zapaslari va oziqli moddalar to‘planadi. M: kaktus, semiz o‘t. Ko‘p yillik o‘tli o‘simliklarni poyasi yer ostida ham bo‘ladi. Ba’zilariniki esa, yer ustida ham, yer ostida ham bo‘ladi. Yer ostidagi poyaga ildiz poya kiradi.(kornevishe) Ildiz poyaga misol qilib gulsapsar, sariq g‘umay, beda va boshqalar. Ildizpoya yotiq va tik o‘sadi, ajriq, g‘umay, gulsapsarda ildizpoya yotib o‘sadi. Idizpoyanining ildizdan farqi shundan iboratki ildizpoyada qin va tuklar bo‘lmaydi. Ildizpoyani qiyofasini o‘zgartirgan poya deymiz.Chunki bundan barg qoldiqlari va kurtaklar bor. Ildizpoyada oziqli moddalar to‘planadi. va uning yordamida o‘simliklar vegetativ urchiydi ko‘payadi. Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ TUGANAK POYA (klubni) • Bu poyaga kartoshka tugunagini misol qilib olishimiz mumkin. Kartoshka tugunagi xam qiyofasini o‘zgartirgan poya xisoblanadi.Chunki kartoshka tugunagi birinchidan poyadan hosil bo‘ladi, ikkinchidan unda kurtaklar bor.Kurtaklar kartoshkaning ko‘ziga joylashgan bo‘ladi. Kartoshka yordamida o‘simlik vegetativ ko‘payadi. Kartoshka tugunagida zapas oziq modda-kraxmal to‘planadi. Piyoz boshi (lukovitsa). Bunga lolaning piyozi, chuchmoma, boychechak, piyoz, chesnok va boshqalar kiradi. Piyoz bosh ham qiyofasini o‘zgartirib poyaga kiradi. Piyoz boshining pastki tomonida kichkina o‘zak bor. Bu o‘zak poyasidan yuqoriga qarab barglar pastga qarab sochma ildiz o‘sib chiqadi. Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ POYANING ANATOMIYASI. BIR PALLALI O‘SIMLIKLARNING POYASINI ANATOMIYASI O‘TLI IKKI PALLALI O‘SIMLIKLAR POYASINING ANATOMIYASI YOG’OCHLI O‘SIMLIKLAR POYASINING ANATOMIYASI Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ • Bir pallali o‘simliklarning poyasi birlamchi tuzilishda bo‘ladi.Poya tashqi tomondan epidermis bilan qoplangan. Epidermis faqat 1 (qavat) qator xujayralardan iborat. Epidermisda ustitsalar bor. Ustitsalar bargdagiga qaraganda kamroq uchraydi. Epidermisdan xar xil tuklar bir hujayrali tuklar, ko‘p hujayrali tuklar, bezli tuklar va boshqalar o‘sib chiqadi. Poya ko‘ndalang qismida epidermisning ichkarisi (tagi) da birlamchi po‘stloqning tirik parenximalari joylashgan. Ba’zan epidermis tagida mexanik to‘qima-sklerenxima joylashadi .Mas: jo‘xori poyasida. Skleren-xima ma’lum joyda yoki doira bo‘yicha bir necha qator joylashgan bo‘ladi. Po‘stloqning tirik hujayralarida xlorofil donachalari bo‘lib, u yerda fotosintez protsessi bo‘lib turadi. Fotosintez protsessida organik moddalar tayyorlanadi. Po‘stloqning ichki qavatini endoderma deb ataladi. Ba’zan endoderma o‘rnida kraxmalga boy bo‘lgan xujayralar uchraydi. Poyaning markaziy silindr qismi tug‘diruvchi to‘qima Peretsikldan boshlanadi. Peretsikl poyada bir necha xujayralardan iborat. Peretsikl ichkarida, ya’ni poyaning markaziy qismida o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari asosiy to‘qimalarda tartibsiz tarqoq xolda joylashgan. Bir pallali o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lami yopiq, ya’ni floema bilan ksilema o‘rtasida kambiy bo‘lmaydi. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lami kolloterial tipda tuzilgan. Ya’ni floema ksilemaning bir tomoniga o‘rnashgan. Poyaning markaziy qismidagi o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari yirik va katta, chet tomondagilari esa, maydaroq bo‘ladi. Lekin o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari poyaning chetroq qismida ko‘proq bo‘ladi. Sababi shuki o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari bargdan poyaga o‘tib turadi. Bir pallali o‘simliklar poyasining markazida o‘zak bo‘lmaydi. (bug‘doy, poyasining ichi kovak bo‘ladi), (makkajo‘xori poyasining ichi esa g‘ovak bo‘ladi).Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ • O‘tli ikki pallali o‘simlik ham tashqi tomonidan epidermis bilan qoplangan. Poya ko‘ndalang kesimida epidermis tagida birlamchi po‘stloq joylashgan. Birlamchi po‘stloqda 2 xil mexanik to‘qimalarni uchratish mumkin   1. Kollenxima . 2. Sklerenxima . Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ • Kollenxima 2 xil bo ‘ ladi : Burchakli va plastinkali . Kollenxima tirik hujayralardan iborat bo ‘ lib , unda fotosintez protsesslar bo ‘ lib turadi . Poyada ko ‘ proq burchakli kollenxima uchraydi . Bunday xujayralarning faqat 4 ta burchagi yog ‘ ochlangan bo ‘ ladi . Sklerenxima hujayralari hamma tomonidan yog ‘ ochlangan , ya ’ ni o ‘ lik bo ‘ ladi . Sklerenxima poyaga qattiqlik beradi . Kollenxima esa 2 xil vazifani bajarib turadi . Poyaga elastiklik berish va oziq moddalarni tayyorlash va to ‘ plash . O ‘ tkazuvchi to ‘ qima bog ‘ lamlari poyaning markaziy silindrida , ya ’ ni asosiy to ‘ qimalarida doira bo ‘ yicha , odatda bir qator , ba ’ zan ikki qator joylashgan . O ‘ tli 2 pallali o ‘ simliklarning o ‘ tkazuvchi to ‘ qima bog ‘ lamlari ochiq . ( floema bilan ksilema o ‘ rtasida kambiy bor ) hamda kolloteral ( ksilemaning bir tomoniga floema joylashgan ) yoki bikolloterial ( ksilemaning har 2 tomoniga floema joylashgan ) tipda tuzilgan .   Oshqovoq poyasidagi o‘tkazuvchi to‘qima , bog‘lam-lari bikolloterial tipda tuzilgan. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘larining orasida oraliq kambiydan yangi o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari hosil bo‘lib turadi. Bu yangi hosil bo‘lgan o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari birinchi hosil bo‘lgan bog‘lamlarga nisbatan kichikroq bo‘ladi. To‘plam oralig‘idagi kambiy oldingi bog‘lamlardagi kambiylar bilan qo‘shilib, kambiy xalqasini tashkil etadi. Ksilema kambiy xalqasining ichki tomonidan, floema esa, tashqi tomoniga joylashadi. Poyaning markazida odatda o‘zak bo‘ladi. Labsimongullilar oilasiga, soyabon gullilar oilasiga kiruvchi o‘simliklar poyasining o‘zagi tez fursatda nobud bo‘lib, poyaning ichi kovak bo‘lib qoladi. (shalfey, yalpiz, sabzi, ukrop, tmin,). O‘zakning chetki hujayralari tirik saqlanib qoladi. Markazdagi hujayralarning po‘sti yog‘ochlanadi, ya’ni o‘lik bo‘ladi. Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ • Yog‘ochlik o‘simliklarning poyasi yosh davrida epidermis bilan, keyinchalik ikkilamchi qoplog‘ich to‘qima-periderma bilan o‘ralib oladi. Peridermani probka kambiyasi, ya’ni-fellogen ishlab chiqaradi. Fellogen o‘zidan yuqoriga fellemani,ichkariga fellodermani ishlab chiqaradi. Fellogenning o‘zi epidermisdan yoki po‘stloqning tirik xujayralaridan xosil bo‘ladi. Probka bilan qoplangan qavat o‘zidan suv va havoni o‘tkazmaydi. Probka bilan qoplangan poyalarda chechevichkalar bo‘ladi. O‘simlik chechevichka orqali nafas oladi hamda ortiqcha suvlarni bug‘latib turadi. Peridermaning ichkarisida birlamchi po‘stloqning hujayralari joylashgan. Ularda oziq moddalar to‘playdi. Ba’zan bu hujayralarda kristallar ham uchraydi. Mas: lipaning poyasida ko‘rish mumkin. Ba’zi bir o‘simliklarning po‘stlog‘ida smola yo‘llari yoki efir moylari ishlab chiqaruvchi bezli hujayralar joylashgan bo‘ladi. Poyaning markaziy silindri peretsikldan boshlanadi. Peretsikldan ichkarida, ya’ni ikkilamchi po‘stloqda floema joylashgan. Poyaning yog‘ochlik qismi ksilema va o‘zakdan iborat. Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ • Ksilema bilan floema o‘rtasida kambiy bo‘linib ko‘payib turadi. Kambiy hujayralari faqat qishda bo‘linishdan to‘xtaydi. Kambiy o‘zidan yuqoriga floema elementlarini ichkari tomonga esa, ksilema elementlarini ishlab chiqaradi. Floemaga nisbatan ksilema qismi bir-necha martaba oshiq ishlab chiqariladi. Shuning uchun ham poyaning po‘stloq qismiga nisbatan yog‘ochlik qismi qalin bo‘ladi. Daraxtlarning yog‘ochlik qismiga qarab, yoshini aytish mumkin. Kambiyning bahorda ishlab chiqargan suv naylari yirik, yupqa po‘stlik, ksilema elementlari siyrak joylashgan bo‘ladi. Kambiyning kuzda ishlab chiqargan suv naylari mayda, qalin po‘stlik, ksilema elementlari zich joylashgan bo‘ladi. Natijada bahor bilan kuz o‘rtasida yillik chegara xalqa xosil bo‘ladi. Bu xalqalarni yillik xalqa deyishadi. Yillik xalqalarning soniga qarab, o‘simliklarning yoshi aytiladi. O‘zakdan po‘stloqqa qarab o‘zak nur hujayralari joylashgan bo‘ladi. O‘zak nur hujayralari po‘stloqqa suv va mineral moddalarni, po‘sloqdan markazga esa organik moddalarni o‘tkazadi. Daraxtlarning yog‘ochlik qismi markaziy tomoni  "Yadro"  bo‘lib hisoblanadi. Markazda bo‘lgan suv naylarining teshiklari berkiladi. Suv naylari hamda ksilemaning parenxim xujayralarining po‘sti oshlovchi moddalar, smola yoki boshqa organik moddalar bilan sug‘oriladi. Shuning uchun daraxtning poyasi juda mustaxkam bo‘ladi. Shuning uchun ham paxtaning poyasi duradgorlikda ishlatiladi. Daraxtlarda  "Yadro" 14-20 yilda tuziladi. Mas:qarag‘ayda "yadro" 30 yilda tuziladi. Yadroning qattiqligi o‘simlikning yoshiga bog‘liq emas,ob-havoga, tuproqqa bog‘liq. "Yadro" tuzilgandan so‘ng ksilemaning "Yadro" atrofidagi yosh qismi o‘tkazuvchanlik vazifasini bajarib turadi. Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ A D A B I YO T L A R •   • 1. V.A.Bur ы gin.F.X.Jongurazov, J.K..Saidov. va boshqalar. Botanika va o‘simliklar fizologiyasi.T, "O‘qituvchi"  1972 yil. • 2. Kursanov., N.A.Komaranitskiy .V.F.Razdorskiy va boshqalar. Botanika I, II tom.T. «O‘qituvchi» 1972y. • 3. F.Kamilova., Jongurazov., Botanikadan amaliy mashg‘ulot-lar. T. "Mehnat" ,1986 yil. • 4. I.Xamdamov., I.Shukurullayev.,YE.Tarasova.,YU.Qurbonov., • A.Umirzoqov.Botanika,asoslari.T., «Mehnat» 1990 yil. • 5. V.G.Xrjanovskiy.Kurs obshey botaniki.Chast I,II.M. "V ы sshaya shkola "1982 god. • 6. G.P.Yakovlev., V.A.Chelomb ы tko.Botanika.M.Iz- vo "V ы sshaya shkola" 1990 god. • 7. Xolida Mirfayoz qizi. Mahkamova.Botanika. T."O‘qituvchi 1995 yil. Ziyo Kelajak WWW.ARXIV.UZ

O'xshashlar

Yo'sinlar, Qirqquloqlar, Qirqbo'g'imlar (test slayd ko'rinishida)
Poyaning o’tkazuvchi to’qimalari ularning tuzilishi
Shoxlarning turlari. Poyaning birlamchi va ikkilamchi anatomik tuzilishi
Poyaning morfologik tuzilishi. Poyaning tuzilishiga tashqi muhitning ta’siri
Barg. Vegetativ ko\\'payish (slayd-test)