Parazitlarning yashash sharoitiga morfologik adaptatsiyalari. Devastatsiya ta’limoti - Botanika - Slaydlar

Parazitlarning yashash sharoitiga morfologik adaptatsiyalari. Devastatsiya ta’limoti

Yuklangan vaqt:

02.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123.85546875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Parazitlarning yashash sharoitiga morfologik adaptatsiyalari. Devastatsiya ta’limoti

REJA: 1. Parazitlarni morfologik adaptatsiyalari. 2. Devastatsiya ta’limoti.

Parazit va xo‘jayin bir-biri bilan o‘zaro yaqin hamkorlikda yashaydi. Lekin parazitlar xo‘jayini organizmiga har tomonlama ta’sir qiladi.

Bu albatta, parazitning turiga, organizmdagi yashash joyiga, parazitning miqdoriga, organizmning yoshi va umumiy holatiga, himoya moslamalarning xarakteriga, hamda tashqi muhit sharoitiga bog‘liq.

Xo‘jayin organizmi sharoiti tashqi muhit sharoitlaridan keskin farq qiladi. Buni oqibatida evolyutsion taraqqiyot jarayonida parazitlarning hayot uchun xos moslamalari paydo bo‘lgan.

Ko‘payishi va rivojlanishida o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Natijada, parazitik hayot uchun mos ayrim organlar rivojlanib, ayrim kerak bo‘lmaganlari reduksiyaga uchragan.

Parazitlikka o‘tishdagi morfologik adaptatsiyalar evolyutsion xarakterga ega bo‘lib, uch xil tipga ajratiladi: 1. Morfologik progressiv adaptatsiya 2. Morfologik regress adaptatsiya 3. Biologik adaptatsiya

Morfologik progressiv adaptatsiya. Parazitik hayot uchun kerak bo‘lgan a’zolarni paydo bo‘lishi: a)turli yopishuv organlari (so‘rg‘ich, ilmoq, xitinli tishchalar va boshqalar), b)ovqat hazm qilish organlarini kuchli rivojlanishi, nasldorlik va boshqalar (bitlar, kanalar, parxo‘rlar).

Morfologik regress adaptatsiya. Parazitik hayot uchun kerak bo‘lmagan a’zolarni yo‘qolishi (qanotlar, nafas olish organlari, rangni yo‘qolishi va boshqalar).

Biologik adaptatsiya. Evolyutsion taraqqiyot natijasida parazitlarning rivojlanish siklidagi o‘ziga xoslik, ko‘p nasl qoldirish va boshqalar.

Mexanik ta’sirda parazitlar xo‘jayinining to‘qima va organlarida yashab, ularni mexanik jihatdan qattiq shikastlaydi. Yirik va ko‘p sondagi ichak parazitlari (askaridalar, sestodalar) ichak bo‘shlig‘iga tiqilib qolib, ichakdan moddalarni o‘tkazmay qo‘yadi.

Exinokokkning lichinkalik pufaklari o‘pka va jigar hajmining kattalashishiga olib keladi , to‘qimalarni qisib qo‘yadi.

Ko‘pgina trematodalar, sestodalar, nematodalar, qisqichbaqasimonlar, kanalar va hasharotlar hosil qilgan shikastlar orqali xo‘jayin organizmiga xilma-xil zararli mikroblar, viruslar kiradi va boshqa turdagi kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.

Parazitlarda har xil yopishuv organlarning bo‘lishi ham ularning eng muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. Parazitlar ana shu yopishuv organlari yordamida xo‘jayiniga mustahkam bog‘langan holatda yashaydi. Yopishuv organlar ham parazitizm hodisasi tufayli vujudga kelgan. Ular ektoparazitlarda ham, endoparazitlarda ham har xil ko‘rinishda uchraydi.

Ilmoqlar parazitlarning eng asosiy yopishuv organi bo‘lib, ular bir hujayrali hayvonlardan tortib, hasharotlarda ham uchraydi. Bir hujayrali hayvonlardan infuzoriyalar va gregarinalarda bo‘ladi.

Nematodalarda ilmoqchalar boshqa gelmintlardagiga nisbatan juda oz miqdorda uchraydi. Ilmoqchalar asosan xitinli tishchalar ko‘rinishida og‘iz bo‘shlig‘i va uning atrofida bo‘ladi .

Bo‘g‘imoyoqlilarning panjalari uchida joylashgan tirnoqchalar ham yopishuvchi ilmoqlar vazifasini bajaradi (bitlar, burgalarda).

So‘rg‘ichlar ham asosiy yopishuv organlar funksiyasini bajaradi. Ular, ayniqsa, ektoparazitlarda kuchli rivojlangan. Monogeniyalarda uchraydigan so‘rg‘ichlar gavdasining oldingi va orqa uchida joylashgan.

Morfologik regress adaptatsiya. Parazitlik qilib hayot kechirish natijasida ko‘pchilik hayvonlarning ovqat hazm qilish sistemasida ham tub o‘zgarishlar ro‘y bergan. Shunga ko‘ra parazitlarning oziqlanish xususiyatlari erkin yashovchi hayvonlardan keskin farq qiladi.

Qon bilan oziqlanuvchi parazitlarning ichagi juda ko‘p miqdorda oziqni qabul qilib olishga muvofiqlashgan bo‘lib (masalan, zuluklar, chivinlar, pashshalar, kanalar), ichagi morfologiyasiga ko'ra o‘zgarmasdan, uning devori elastik cho‘ziluvchan bo‘lganligidan oziqni qabul qilgan sari hajmi kengayadi.

Shunga muvofiq ravishda parazitning gavdasi (qorin qismi) ham kattalashadi. Bir guruh parazitlarda (masalan, zuluklar, kanalar, ayrim bo‘g‘imoyoqlilarda) ichaklari shoxlanib, yuzasi kengaygan bo‘ladi va bir vaqtning o‘zida juda ko‘p miqdordagi oziqni sig‘dira oladi.

Bunday parazitlar bir marta oziq moddasini g‘amlab olgan holda uzoq vaqt (2-3 yilgacha) oziqlanmay yashay oladi. Bundan tashqari, qon bilan oziqlanuvchi ba’zi parazitlar (zuluklar) qonning ivib qolmasligi uchun unga maxsus bezlardan gemofilin yoki girudin moddasini yuboradi.

Boshqa guruh parazitlarda yuqorida qayd etilgan o‘zgarishlarning teskarisi kuzatiladi, ya’ni ularda ovqat hazm qilish organlari qisqarib ketgan. Ular oziq moddalarni butun gavdasi orqali so‘rib oladi (tasmasimon chuvalchanglarda).

Bir guruh endoparazitlarda hazm organlarining reduksiyalanib ketishiga sabab, bu parazitlar tayyor holdagi suyuq oziq (qon, limfa suyuqligi, shiralar) ichida yashashidadir.

Biologik adaptatsiya. Parazitlarning hayot faoliyatidagi dominant funksiyalardan yana biri ularning ko‘payishi, ya’ni avlod qoldirishidir. Parazitlarda germafroditizm va jinsiy organlari faoliyati nihoyatda kuchaygan bo‘lib, serpushtlilik hodisasi yuqori darajada turadi.

Ko‘pchilik parazitlar nihoyatda serpusht bo‘lib, juda ko‘p miqdorda tuxum qo‘yadi. Lekin bu xususiyat quyidagi ikki holat bilan bog‘liq.

Birinchidan, parazitlar cheklanmagan oziq moddasi bo‘lganligi tufayli, uni cheklanmagan miqdorda iste’mol qiladi. Bu esa ularning jinsiy organlari sistemasini yanada rivojlanishi va faoliyatining kuchayishiga olib keladi.

Ikkinchidan, ko‘p nasl qoldirgan parazitlargina tabiiy tanlanish davomida tur sifatida saqlanib qolgan. Ko‘p nasl qoldirish, ayniqsa, parazit chuvalchanglarda uchraydi.

Odam askaridasi bir kecha-kunduzda 250 ming, 5-6 oylik hayoti davomida esa 50-60 mln. dona tuxum qo‘yadi.

Cho‘chqa tasmasimon chuvalchangi o‘z hayoti davomida 200-300 mln. dona tuxum. Qoramol tasmasimon chuvalchangi bir kecha-kunduzda 500 mln., bir yilda 440 mln., 10-15 yillik hayoti davomida esa 10 mlrd dona tuxum qo‘yadi.

Devastatsiya ta’limoti. Devastatsiya lotincha–devastatio – qirg‘in qilmoq, qirib tashlamoq ma’nosini anglatadi.

Odam, hayvon va o‘simliklarda uchraydigan infeksion va invazion kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilarini rivojlanishini barcha bosqichlarida mexanik, fizik, kimyoviy va biologik usullar bilan yo‘qotishga qaratilgan tadbirlar majmuasidir.

Bu ta’limotdan ko‘zda tutilgan maqsad, barcha xo‘jalik, tuman, viloyat, o‘lka va respublikani gelmintlardan, patogen protozoolardan va parazit bo‘g‘moyoqlilardan rejali ravishda tozalash.

Bir vaqtning o‘zida tabiatda parazitlar rivojlana olmaydigan sharoit tug‘dirish, shuningdek, invazion kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilarini butun rivojlanish jarayonida (tuxum va lichinkalarini) turli usullar bilan yo‘qotishdir.

Ushbu ta’limot birinchi marta akademik K.I. Skryabin tomonidan 1944-yilda fanga kiritilgan bo‘lib, gelmintologiya sohasida qilingan katta ilmiy ishlardan biri hisoblanadi.

Bunda parazitlarga qarshi faol hujumga o‘tib, murakkab tadbirlarni qo’llash.  kimyoviy usulda rejali gelmintsizlantirish,  molxona, yer-suv, yaylov va go‘ngni dezinvaziya qilish,

 kasallik qo‘zg‘atuvchilariga biologik zarar ko‘rsatish bilan birgalikda chorva mollarini zoogigiyenik qoidalariga amal qilingan holda boqish,  to‘yimli va sifatli oziqalar bilan ta’minlashni talab qiladi.

Bu ta’limotni qo‘llash natijasida Respublikamizda bezgak va rishta kasalliklari, MDH mamlakatlarining Shimoliy va Markaziy mintaqalarida esa kavsh qaytaruvchi sutemizuvchilarning exinokokkoz kasalligi butunlay tugatilgan.

Parazitar kasalliklarning qo‘zg‘tuvchlarini devastatsiya qilish davlat tomonidan o‘tkaziladigan tadbir bo‘lib, zooveterinariya, zootexnik mutaxassislar ishtirokida amalga oshiriladi.

O‘zbekistonda birinchi navbatda odamlar sog‘ligiga jiddiy ziyon yetkazayotgan gelmintozlardan – teniidoz, qoramol va cho‘chqalardagi sistiserkoz (finnoz), exinokokkoz va senurozni devastatsiya qilish rejalashtirilgan.

E’tirobingiz uchun rahmat!

O'xshashlar

Parazitlarning hayvonot dunyosidagi sistematik holati. Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi

Gullarning morfologik tuzilishi

Suvo’tlarining yashash sharoiti va ahamiyati

Bargning morfologik va anatomik tuzilishi

Tariqning asosiy morfologik belgilari bilan tanishish