O’simliklarni sho’rlanishga chidamliligi - Botanika - Slaydlar

O’simliklarni sho’rlanishga chidamliligi

Yuklangan vaqt:

20.05.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1459.5 KB

Ko'chirib olish

O’simliklarni sho’rlanishga chidamliligi Reja: 1. Sho’rlanishning o’simliklar hayotiga ta’siri 2 Sho’rlanishga chidamli o’simliklar. 3. O’simliklarni sho’rlanishga chidamliligini oshirish tadbirlari

O 'sim lik la rn in g sh o 'rla n ish g a c h id a m lilig i o rg a n iz m n in g o 'z ig a x o s x o ssa si b o ’lib , e v o lu tsiy a ja ra y o n id a sh a k la n ib k e lg a n d ir. B u h o la tn in g a so sid a sito p la z m a d a io n la r g o m e o sta z in i m a ’lu m b ir m iq d o rd a u n in g ta sh q a risid a tu z la r m iq d o rig a q a ra b b o sh q a rib tu rish y o ta d i.

Gomeostazni ushlab turishda bir qancha ijroiya mexanizmlari qatnashadi. Bu vazifalarni shartli ravishda ikkita guruhga bo‘lish mumkin : 1. Ionlar o‘tkazuvchanligining plazmatik membr 6 analar tufayli boshqarilishi. Bu holat tufayli sho‘rlangan sharoitda tashqaridan ionlarning sizotolda kirish i muqobillanadi. 2. Ionla rn i hujayradan tashqi muhitga ko‘chiruvchi nasoslar ishi, ya’ni ichkaridan tashqariga h aydash. Bunda ionlarning shimiluvi xususan, Na+ ionlarining tashiluvi termodinamik gradiyentga kirish holat i da hujayraning energiya yo‘qotish i bilan boradi. O ‘simlik hujayralarida sho'rlangan tuproq sharoitida ko‘proq natriy, magniy, xlor va boshqa ayrim ionlar xususan, og‘ir metallar miqdori ortiqcha bo ’l adi. 3. Shuningdek, 0‘simlik hujayralarida suvda erigan gazla rn ing, pestitsit qoldiqlarining, gerbitsitlar qoldiqlarining yig ’ili shi unda juda qiyin o‘zgarishlarga olib keladi. Ko‘pgina zaharli moddalarning o‘simlik o'suvchi organlarida va barglarida yig ’ili sh i ovqatga ishlatilganligi tufayli odam uchun x avflidir.

Hozirgi vaqtda o‘zida 3-4% tuz saqlagan suv manbalari yer shari suv manbalarining 75% qismini egallaydi. Yer shari quruqlik qismining 25% sho‘rlangandir. Shuningdek, sug‘oriladigan maydonla rn ing 1/3 qismi tuzning ko'payishi kuzatilmoqda .

B.P.Citroganovning (1962) fikricha sho‘rlanish darajasi bo‘yicha tuproq 4- guruhga bo ’l inadi : 1. Sho'rlangan. 2. Kuchsiz sho‘rlangan. 3. O ‘rta c ha sho‘rlangan. 4. Sho‘rxo q yerlar . Tuproqning sho‘rlanish darajasini aniqlash esa ular tarkibidagi anionla rn ing, ya’ni xlor, sulfat, xlor sulfit, sulfat xlorid va karbonat ionlarining miqdori bilan o‘lchanadi. Ulardan ko‘proq natriy o'lchanadi. Shuningdek, karbonat-magniyli va xlorid-magniyli sho‘rlanishlar ham ko‘p uchraydi. Sho‘rlangan joylarda o'suvchi o‘simliklarga galofitlar deyiladi (grekcha galos-tuz, phiton-o‘simlik) . Ular o‘zlarining anatomik tuzilishlari va modda almashinuvi bilan glikofit o‘simliklardan farq qiladi. Galofit o'simliklar tuzla rn ing yuqori miqdoridan asosan o’ zla rin ing 3 ta fazilati tufayli himoyalanadi. 1.Ko‘p miqdorda tuzni hujayralar tomonidan so‘rilishi va vakuolalar shirasida to‘planishi natijasida hujayra l arda yuqori osmotik bosimning mavjudligi. 2.Galofit o‘simliklar ildizlari orqali so‘ri!adigan tuzlar miqdorining chegaralanganligi .

3.Yutilgan tuzla rn ing suv yordamida va maxsus tuz bezchalari yordamida hujayradan chiqarilishi hamda ortiqcha tuzla rn i bargla rn i t o’ kilishi tufayli yo‘qotilishi . Bu hodisa quyidagicha bo ’l adi: A) Tuz bezchalari yordamida barglar va poyalardan tuzlar tashqariga chiqariladi.U yerdan esa yomg ’i r suvlari tufayli yuviladi. B) Barglardagi tuz ajratuvchi barg tukchalari ikki qismdan iborat, ya’ni har biri bitta hujayradan tashkil topgan bo ’l ib, oyoq c ha va boshchadan iborat. Boshcha vakuolasida ko‘p tuz yig ’i lib qolsa, u oyoqchadan ajraladi. Uning o‘rnida esa o'sish davomida yangi boshcha vujudga keladi. Galofit o'simliklami 3 ta gufuhga bo ’l ish mumkin : 1 .Haqiqiy galofitlar.Ularga Qora sho'ra va Sho'ra o'simliklari misol bo ’l adi. Ular sho'rlangan nam sharoitda o'sishga moslashgandir. Ular hujayralari yuqori osmotik bosimga ega bo'lgan l igi tufayli sho'rlangan yerlardan ham suv tortib olish qobiliyatiga ega. 2. Tuz ajratuchi galofitlar. Ularga mushukquyruq, yulg‘un 0‘simliklari misol bo ’l adi. Bu o‘simliklar o‘z to‘qimalarida tuz yig‘maydilar. Ildizlar tomonidan so'rilgan tuz barglardagi ajratuvchi bezchalar yordamida hujayralardan chiqarishadi . Tuzla rn ing hujayralardan chiqarishi ulardagi ionlar nasosi tufayli bo ’l ib ko‘p miqdorda suv tashiluvi bilan boradi.Tuzlarning bir qismi to‘kiladigan barglar orqali ham ajraladi.

3.G li kogalof!tlar. Bu o‘simliklar kam sho‘rlangan yerlarda o‘sadi. Ular hujayralaridagi yuqori osmotik bosim fotosintez mahsulotlari tufayli ushlab turiladi. Hujayralari tuzlarni kam yutadi. Masalan, polo‘n o‘simligi. Sho‘rlanish tiplari o‘simlik organlari tuzilishiga ham katta ta’sir qiladi. Masalan, xlorli sho‘rlanishda o‘simliklarda sukkulentlik xossalari, ya’ni barglari go‘shtdor bo ’l ib suvso‘ruvchi to‘qimalari rivojlangandir. Sulfatli sho ’r lanishda esa o‘simliklard a kseromorflik xususiyatlari vujudga keladi. Nafas olish intensivligi va fotosintez xlorli sho‘rlanishda sulfatli sho'rlanishga qaraganda kam bo ’l adi. Shuningdek, suvning ajralishi ham anchagina kam bo ’l adi. Glikofit o‘simliklarda ham sho‘rlanish sharoitida bir qancha moslanishlar vujudga keladi. Qishloq x o‘jalik o‘simlik l aridan arpa, qand lavtagi, yumshoq bug'doy, g‘o‘za boshqa o‘simliklarga nisbatan chidamliroqdir. А rp а va pomidor o'simliklarini uzoq vaqt sho‘rlangan sharoitda o‘stiri sh, ularda sho ’r lanishga chidamlilik vujudga kelishi ga olib keladi. natijada hosildorligi pasaymaydi . Ammo tuzning tuproqda ortiqcha bo ’l ishi glikofit o‘simlikla rn i halokatiga olib keladi. Sho‘rlanish o‘simliklarda quyidagi o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. 1 .Hujayrala rn ing bo ’l inish i ga kam ta’sir qilgan holda , ula rn ing cho‘zilishini qiyinlashtiradi .

2.Azot almashinuvini buzadi, ya’ni azot almashinuvi oraliq moddalari bo ’l gan aminlar, diaminlar va ammiak miqdorini oshishiga olib keladi. Ular o'simlikla rn i zaharlashi mumkin. Ammo di va poliaminlar professor N.M.Shivyakovaning (1983) fik ri Cha 0‘simliklarning stresslarga moslanishida quyidagi vazifala rn i bajarishi mumkin: 1 .Biopolimerla rn ing tabiiy tuzilishini, membranalarni, fermentlarni aktivlik markazini turg‘unlashtiradi. 2.Hujayra tuzilishini gidrolitik fermentlar tomonidan parchalanishini to‘xtatadi. 3.0qsil xlorofil l kompleksini turg‘unlashtiradi. 4.Aktomiozin singari oqsilla rn ing polimerlanishida yordam beradi. 5.0qsillar modif i katsiyasini tanlab aktivlashtiradi. 6.RNK-polimeraza fermentini aktivlashtiradi. 7.Embriogenez, mitoz pro t ses s larini aktivlashtiradi, qarish xodisasini sekinlashtiradi.

O ‘simliklarda sitress sharoitida paydo bo ’l adigan prolin aminokislotasi quyidagi vazifalarni bajarishi mumkin : 1. Oqsillar suv muhitini va biopolimerlar tuzilishini himoyalaydi. 2. O smoregulyatorlar mexan i zmi tarkibiga kirib suv faolligini boshqaradi. 3. Prolin va oksiprolin saqlovchi glikoproteidlar tarkibiga kirib protoplazmaga elastiklik beradi. 4. Stress tugagan davrdan so‘ng energiya va azot manbayi bo ’l ib x izmat qiladi. Sho‘rlanishning hamma xillarida o'simlik tuzla rn ing yuqori konsentratsiyasiga duch keladi. Kationlardan ko‘proq Na+, K+, Mg + va Ca+ ta’siriga duch keladi. 0‘simlik tomonidan Na+ ionlarini ko‘plab o‘zlashtiri li shi K+ va Mg+ ionlarining hujayradagi miqdorini kamaytiradi. Suvda tez eruvchan bo ’l gan Na+ va K+ tuzlari o‘simlik rivojlanishi boshlang‘ich fazalarida ayniqsa yomon ta’sir qiladi, ya’ni ular ildizga passiv yoki aktiv yutilishi natjasida sitoplazmadagi va organellalardagi ionlar nisbatini buzadi. Bu esa barcha biokimyoviy protsessla rn ing buzilishiga olib keladi. Galofit o‘simliklar ayrim ionla rn i tanlab yutish yoki chiqarish xususiyatiga egadir. Evolutsiya protsessi jarayonida hujayralar organellalarida va membran la rida Na, K—ATF azalar yoki Ca, Mg-nasoslari vujudga kelganki, ular shu kationlarni so‘rib kirishish, yoki haydashga moslashgan bo ’l ib ionla rn ing h ujayradagi miqdorini moslashtirib turadi.Membrana nasoslariga ATF makroergik bog‘ini gidrolizlab uning energiyasidan nasosning mexanik ishida foydalana olishni ta’minlaydigan ferment ulangandir. Ionlar nasosi ishi ATF aza aktivl i gi ajralib chiqqan fosfo rn ing miqdori bilan o ’l chanadi.

S h o ‘rlan g an y erlarg a Z n + v a M n+ o ‘g ‘itlarin i so lish b u elem entlarn in g k islo ro d rad ik allarig a n isb atan h im o y a ferm en tlarin i tu zilish in i saq lab q o lish h iso b ig a o ‘sim liklar ch id am lilig in i o sh irad i. T u p ro q eritm asi o sm o tik b o sim i, faq atg in a sh o ‘rlan ish ju d a y u q o ri b o ’lg an d ag ina o ‘sim lik larn i zararlash i m u m k in . Q ish lo q x o ‘jalig id a sh o ‘rlan ish g a n isb atan ku rash bu y erlarn ing m elio rativ h olatin i y ax sh ilashd ir. B u yerlard a sh o ‘rn i k am ay tirish d ren ajlar q u rish v a h o sil y ig ’ib o lin g an d an so ‘n g y erlarn i y u v ish tu fay li am alg a o sh irilad i. A g ar tu p ro q d a ju d a k o ‘p n atriy bo ’lsa, u g ip slan ad i, ya’n i tu p roq y utu v ch i k o m lek sid agi n atriy, k alsiy b ilan alm ashash tirilad i. S h u nin g d ek , tu p ro q q a m ik ro elem en tlar so lish ham u n d ag i ion lar alm ashin u v in i y ax sh ilay d i. S h o‘rlan ish g a ch id am lilik n i o shirish u chu n o ‘sim lik u ru g ’larin i ek ish d an o ld in 1 so at dav om id a 3 % li N aC l b ilan n am lash so ‘n g ra 1,5 so at yu v ish tav siy a etilad i (g ‘o ‘za, b u g‘do y, q an d lav lag i). S u lfatli sh o ‘rlan ish g a n isb atan esa 1 su tk a d av o m id a 0 ,2 M su lfat tu zi eritm asid a y u vilad i. H ozir g en in jin erlik riv o jlan m o q d a, y a’n i tu zg a ch idam li o ‘sim lik larnin g sh u x u su siyatn i b eru v ch i k o m p lek s g en larin i o lib ch id am siz o‘sim lik larg a o ‘tkazish m u m k in .Sho‘rlanishda kislorod radikallarining ko‘payishi o‘sim l ikka salbiy ta’sir qiladi, ya’ni kislorod, piridin, flavin-nukleotidla rin i, glyotation va askorbin kislotalarini oksidlab organizmning qaytarish potensialini kamaytiradi hamda ula rn ing oksidlangan formalarini ildiz ajratmalari shaklida yo‘qolishiga olib keladi .

E’tiboringiz uchun rahmat!!!

O'xshashlar

O\\'simliklarning radiatsiyaga chidamliligi

O`simiklarning kasalliklarga chidamliligi, turlarga xos immunitet

Botanika faniga kirish

Mevalar

O'simliklarni muhofaza qilish (slayd test)