Flora hám taksonomiyası pániniń rawajlanıwı ilimpazlardıń úlesi - Botanika - Slaydlar

Flora hám taksonomiyası pániniń rawajlanıwı ilimpazlardıń úlesi

Yuklangan vaqt:

19.06.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8954.1533203125 KB

Ko'chirib olish

Flora hám taksonomiyası pániniń rawajlanıwı ilimpazlardıń úlesi Bul prezentaciya flora hám taksonomiya pániniń rawajlanıw tariyxına, onda ilimpazlardıń qosqan úlesine arnalǵan. Siz áyyemgi dáwirlerden baslap házirgi zamanģa shekem bolgan ósimliklerdi klassifikaciyalawdagi tiykarģı basqıshlar menen tanısasız. Atap aytqanda, áyyemgi Greciya hám Rim ilimpazları ósimliklerdiń dárilik qásietlerine itibar qaratqan bolsa, orta ásirlerde shıǵıs ilimpazları bul tarawdı jańa basqıshqa kóterdi. Karl Linneydiń binar nomenklatura sisteması biologiyalıq klassifikaciyada revolyuciya jasaǵanı hám házirgi ilimiy izertlewler ushın tiykar bolǵanı ayrıqsha áhmietke ie. Sonıń menen birge, Ózbekstan florasın úyreniw boyınsha alıp barılǵan jumıslar, jergilikli ósimliklerdi saqlaw hám olardan aqılǵa uǵras paydalanıw ushın úlken áhmietke ie. Bul prezentaciya flora hám taksonomiya pániniń rawajlanıw jolındaǵı tiykarǵı waqıyalardı hám ilimpazlardıń qosqan úleslerin tereńirek úyreniwge shaqıradı.

Antik dáwirde ósimlikler klassifikaciyası Aristotel Aristotel, ósimliklerdi tiykarınan ómir formasınıń ózgesheliklerine qaray klassifikaciyaladı hám olardı úsh tiykarǵı toparǵa bóldi: shóp ósimlikleri, yarım shóp ósimlikleri hám tereklere. Ol ósimliklerdiń paydalanılıwına hám dárilik qásiyetlerine itibar berdi, biraq onıń klassifikaciyası kóbirek sirtqı belgilerge tiykarlanǵan edi. Aristoteldiń bul jónelisi botanika iliminiń dáslepki rawajlanıwında áhmiyetli rol oynadı. Teofrast Teofrast, Aristoteldiń shákirti, botanika iliminiń atası retinde tán alınǵan. Ol "Ósimlikler tariyxı" shıǵarmasında 500 ge jaqın ósimliktiń tolıq sıpatlamasın berdi hám olardı ómir formasınıń ózgeshelikleri, paydalanılıwı hám geografiyalıq tarqalıwına qaray klassifikaciyaladı. Teofrast ósimliklerdiń anatomiyası hám fiziologiyası haqqında da maǵlıwmat berdi, bul onıń klassifikaciyasınıń tereńligin kórsetti.

Tiykarǵı ilimpazlar hám olardıń úlesi: • Aristotel (b.e.sh. 384-322-jıllar) - ol ósimlikler hám haywanlar arasındaǵı ayırmashılıqtı túsindirgen, biraq tolıq klassifikaciya bermegen. • Teofrast (Aristoteldiń shákirti, b.e.sh. 371-287-jıllar) - "Botanika atası" esaplanadı. Ol 500 den artıq ósimliklerdi sipatlap, olardı "ósimlik terekleri," "putalar" hám "shópler" sıyaqlı toparlarga ajiratqan. Bul klassifikaciya morfologiyalıq ózgesheliklerge tiykarlangan edi. • Pliniy Úlkenler (eramızdıń I ásir) - "Tábiyiy tariyx" shigarmasında kóplegen ósimlikler haqqında magliwmat bergen. Ol da ósimliklerdiń ámeliy paydasına kóbirek itibar qaratqan. • Dioskori - grek táwibi, ol "De Materia Medica" shiǵarmasında 600 den artıq shıpalı ósimlikti sipatlap bergen. Antik dáwir klassifikaciyasınıń ózgeshelikleri: • Ilimiy tiykarlar tómen edi. • Tek sırtqı belgiler hám ámeliy paydaǵa tiykarlanǵan edi. • Ele ele zamanagóy taksonomiya qaǵıydaları islep shıǵılmaǵan edi.

Shıǵıs alımlarınıń úlesi Ibn Sino (Avicenna) (980-1037) Ibn Sino medicina hám farmacevtika tarawında úlken úles qosqan. "Ál-Qanun fit-Tibb" (Medicina qanunı) shıǵarmasında 800 ge jaqın dárman preparatların, sonıń menen birge, ósimliklerden alınǵan dármanlardı da sipatlap berdi. Ol dármanlardı tayarlawda distillyaciya hám ekstraksiyalaw sıyaqlı usıllardı qolladı hám olardıń qásiyetlerin arttırıwǵa itibar berdi. Ibn Sino ósimliklerden alınatuǵın shıpalı preparatlar medicinaǵa qosqan úlken úlesi menen belgili. Onıń medicinalıq enciklopediyası Evropa universitelerinde bir neshe ásir dawamında tiykarǵı medicina dársligi retinde qollanılǵan. Ibn Sino, sonday-aq, farmacevtikalıq texnologiyalardı rawajlandırıwǵa úlken úles qosqan hám dármanlardıń tásir etiw mexanizmlerin túsindiriwge háreket etken. Al-Beruniy (973-1048) Al-Beruniy Hindistan, Orta Aziya hám Iran ósimliklerin úyrenip, "Kitab as-Saydana" (Farmakognoziya kitabı) shıǵarmasında olardıń geografiyalıq tarqalıwı, medicinalıq qásiyetleri hám sinonimleri haqqında maǵlıwmat bergen. Al-Beruniy ósimliklerdiń ámeliy áhmiyetin, medicinalıq qásiyetlerin hám olardıń xalıq medicinasında qollanılıwın tereń úyrengen. Al-Beruniy, sonday-aq, mineralogiya, geografiya hám astronomiya tarawlarında da úlken jetiskenliklerge eristi. Onıń botanikaǵa qosqan úlesi, medicinalıq ósimliklerdi anıqlaw hám olardıń qásiyetlerin ilimiy tiykarda túsindiriw boldı. Abu Hanifa ad-Dinavariy (828-896) Abu Hanifa Ahmad ibn Dovud ad-Dinavariy botanikaǵa tiyisli "Kitab an-Nabat" (Ósimlikler kitabı) atlı iri shıǵarma jazǵan. Bul kitapta ol ósimliklerdiń morfologiyası, rawajlanıwı hám paydalı qásiyetleri haqqında tolıq maǵlıwmat bergen. Abu Hanifa Ahmad ibn Dovud ad- Dinavariy ósimliklerdiń klassifikaciyası hám olardıń medicinalıq qásiyetlerin úyreniwde úlken rol oynadı. Onıń miyrası botanika iliminiń rawajlanıwına úlken tásir kórsetti.

Oyanıw dáwirinde batıs alımlarınıń jumısları Leonhart Fuchs (1501-1566) Nemis botanigi Leonhart Fuchs ósimliklerdiń sıpatlamaların anıq hám rinjeli túrde beriw usılıbın islep shıqtı. Onıń "De Historia Stirpium Commentarii Insignes" (1542) kitabı botanika iliminiń rawajlanıwına úlken tásir kórsetti. Bul kitapta 500 den aslam ósimliktiń súwretleri hám tolıq botanikalıq sıpatlamaları berilgen. Fuchs ósimliklerdiń medicinalıq qásiyetlerine de itibar qaratqan hám olardıń medicinada qollanılıwı haqqında maǵlıwmat bergen. Padua botanika baǵı (1545) Italiyanıń Padua qalasındaǵı botanika baǵı Evropadaǵı eń áyyemgi botanika baǵlarınıń biri bolıp tabıladı. Bul baǵda medicinalıq ósimlikler jıynalǵan hám úyrenilgen, bul bolsa medicinanıń rawajlanıwına úlken úles qosqan. Baǵtıń tiykarın salıw maqseti medicinalıq ósimliklerdi ósiriw hám olardı medicinada qollanıwdı úyretiw edi. Padua botanika baǵı búgingi kúnde de botanika iliminiń orayı bolıp qalıp atır hám ilimiy izertlewler alıp barıladı. Luca Ghini (1490-1556) Italiyan botanigi Luca Ghini gerbariylerdiń áhmiyetin birinshi bolıp túsingen alımlardan biri boldı. Ol ósimliklerdi quritip saqlaw usılın islep shıqtı hám gerbariylerdi ilimiy maqsetlerde qollanıwdıń tiykarın saldı. Ghini ósimliklerdi klassifikasiyalawda gerbariylerdiń áhmiyetin asıra bahaladı hám olardıń botanikalıq izertlewlerde qollanılıwınıń tiykarın saldı. Onıń gerbariyleri búgingi kúnde de saqlanıp atır hám botanika ilimi ushın qımbatlı derek bolıp xızmet etedi.

Karl Linney hám binar nomenklatura sisteması 1 Karl Linney Karl Linney (1707-1778) – shvediyalıq vrach hám botanik bolıp, ol taksonomiyaǵa tiykar salıwshılardıń biri retinde tán alınǵan. Upsala universitetinde oqıǵan hám botanika professorı bolıp islegen. Linney ósimliklerdi sistemalastırıw hám klassifikasiyalaw boyınsha úlken jumıslardı ámelge asırǵan. Ol Upsala universitetinde medicina hám botanika boyınsha bilim alǵan hám keyinirek sol universitette botanika professorı bolıp islegen. Linneydiń botanikaǵa qosqan úlesi, ásirese, ósimliklerdi klassifikasiyalaw hám olardı ilimiy tárepten ataw boyınsha bolǵan. 2 "Species Plantarum" shıǵarması 1753-jılda Linneydiń "Species Plantarum" ("Ósimlikler túrleri") shıǵarması baspadan shıqtı. Bul kitapta barlıq belgili bolǵan ósimliklerdiń binar nomenklaturası keltirilgen. "Species Plantarum" botanika ushın baslanǵısh noqat bolıp esaplanadı hám házirgi zaman nomenklaturasınıń tiykarın qalaydı. Bul shıǵarmada Linney ósimliklerdiń jańa klassifikasiyasın usınıs etken hám olardıń ilimiy atamaların binar sistemaǵa muwapıq bergen. Kitap botanika iliminde úlken áhmiyetke iye boldı hám taksonomiyanıń rawajlanıwına úlken tásir etti. 3 Binar nomenklaturadaǵı atamalar Binar nomenklatura sisteması eki bólekten ibarat: urıw atı hám túr atı. Mısalı, Homo sapiens (adam). Birinshi at ( Homo ) urıwdı, al ekinshi at ( sapiens ) túrdi bildiredi. Bul sistema ilimiy atamalardıń global standartın támiyinleydi hám túrli tillerdegi ilimpazlar arasında túsinispewshilikti kemeytedi. Binar nomenklatura botanika hám zoologiya ilimlerinde keń qollanıladı hám barlıq tirishilik iyeleriniń ilimiy atamaların anıq hám túsinikli etip belgilewge múmkinshilik beredi.

XIX-XX ásirlerde taksonomiyalıq sistemalardıń rawajlanıwı Darvinniń evolyuciya teoriyası Darvinniń evolyuciya teoriyası botanikaǵa sezilerlik tásir etti. Ósimliklerdiń klassifikaciyası endi tek ǵana sırtqı belgilerge emes, bálki olardıń evolyuciyalıq tariyxına tiykarlanatuǵın boldı. Bul, ásirese, filogenetik klassifikasiyalardıń rawajlanıwına alıp keldi, bunda ósimliklerdiń ata-babaları menen baylanısları esapqa alındı. Jańa metodlardıń payda bolıwı Mikroskopiya ósimlik hújireleriniń quramın tereńirek úyreniwge múmkinshilik berdi, al ximiya ósimliklerdegi ximiyalıq birikpelerdi analizlewge járdem berdi. Genetika bolsa ósimliklerdiń násillik ózgeriwsheńligin hám adaptaciyaların úyreniwge jol ashtı. Usı metodlardıń barlıǵı birgelikte taksonomiyanı jańa ilimiy tiykarǵa iye etti. Molekulyarlıq genetika DNK analizleri ósimliklerdiń evolyuciyalıq baylanısların anıqlawda revolyuciyalıq ózgeris jasattı. Ribosomal DNK (rDNK) hám plastid DNK sıyaqlı genlerdiń analizleri túrli ósimlik toparları arasındaǵı filogenetik baylanıslardı anıqlawda qollanıldı. Bul maǵlıwmatlar tiykarında islep shıǵılǵan jańa filogenetik sistemalar aldınǵı klassifikasiyalardı anıqlawǵa járdem berdi hám taksonomiyanıń rawajlanıwında zárúrli qádem boldı.

Ózbekstan florasın úyreniw hám ilimpazlardıń úlesi 1 Akademik A. Vvedenskiy Akademik A. Vvedenskiydiń "Ózbekstan florası" (Flora Uzbekistanica) atlı dóretiwi respublikamızdıń ósimlikler dúnyasın sistemalı úyreniwde tiykarǵı derek boldı. Ol bir neshe jıllar dawamındaǵı izertlewlerdiń nátiyjesi bolıp, Ózbekstandaǵı ósimliklerdiń taksonomiyası, geografiyası hám ekologiyası boyınsha tolıq maǵlıwmat beredi. 2 Prof. K. Zokirov Professor K. Zokirov bolsa Ózbekstandaǵı efemer hám ephemeroid ósimliklerdi úyreniwge óz úlesin qostı. Onıń jumısları bul ósimliklerdiń ómir súriw shártlerin, tarqalıwın hám deǵqanshılıqtaǵı áhmiyetin anıqlawǵa qaratılǵan edi. Zokirovtıń izertlewleri Ózbekstan shól zonasınıń ósimlikler qáreketin túsiniwde zárúrli boldı. 3 Prof. O. Pratov Professor O. Pratovtin miynetleri Ózbekstan tawlarının florasın úyreniwge bagishlangan. Ol taw ósimlikleriniń bioekologiyalıq ózgesheliklerin, olardıń tarqalıw nızamlılıǵı hám qorǵaw máselelerin izertledi. Onıń jumısları taw ekosistemaların qorǵaw hám turaqlı paydalanıw ushın ilimiy tiykar jarattı. Bul ilimpazlardıń hár biri Ózbekstan florasınıń túrli aspektlerin úyreniwge óz úlesin qosıp, respublikamızdıń bio hár túrliligin tereńirek túsiniwge járdem berdi. Olardıń miynetleri botanika pániniń rawajlanıwına hám Ózbekstan ósimlik resurslarınan racional paydalanıwǵa qaratılǵan.

Flora hám taksonomiya pániniń zamanagóy mashqalaları hám baǵdarları Biodiversitetti saqlaw Ósimliklerdiń túrli-túrliligin saqlaw zamanagóy taksonomiyanıń tiykarǵı wazıypalarınan biri esaplanadı. Atap aytqanda, Ózbekstan florasına tán nadir túrlerdi, máselen, Siyrek gúlli Shafran (Crocus alatavicus) hám Qızıl kitapqa kiritilgen basqa da ósimliklerdi saqlaw úlken áhmiyetke iye. Taksonomiyalıq izertlewler nadir hám joq bolıp ketiw qáwipi astında turǵan túrlerdi anıqlawǵa hám olardı saqlaw boyınsha ilájlardı islep shıǵıwǵa járdem beredi. Jańa texnologiyalar Genomikalıq analiz, санақlı imijlew hám maǵlıwmatlardı analizlewdiń zamanagóy usılları taksonomiyanıń imkaniyatların keńeytip atır. Mısalı, DNA barcoding usılı arqalı ósimlik túrlerin tez hám anıq anıqlaw, sonday-aq, úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı analiz qılıw arqalı evolyuciyalıq baylanıslardı jaqsıraq túsiniw múmkin. Bul texnologiyalar ósimliklerdiń evolyuciyalıq baylanısların anıqlawda hám olardı klassifikaciyalawda jańa perspektivalardı ashpaqta. Global ózgerisler Klimat ózgerisi hám insan iskerligi ósimliklerdiń tarqalıwına hám túrli-túrliligine úlken tásir kórsetpekte. Máselen, global ıssılıq sebepli ayırım taw ósimlikleriniń joqarı belbentlerge kóshiwi yamasa dehqanshılıq maqsetlerde jerlerdiń ózlestiriliwi nátiyjesinde biyaz ósimliklerdiń areallarınıń qısqarıwı. Taksonomiyalıq izertlewler bul ózgerislerdi baqlawǵa hám olardıń aqıbetlerin bahalawǵa járdem beredi.

Juwmaq Flora hám taksonomiya pániniń rawajlanıwı antik dáwirlerden házirgi kúnge shekem bolǵan úlken joldıń dálili bolıp tabıladı. Shıǵıs alımları Ibn Sina hám Beruniy, Batıs alımları Linné hám de Jüssieu shańaraǵı tárepinen qosılǵan úlesler ósimliklerdiń hár túrliligin túsiniwde úlken áhmiyetke iye boldı. Búgingi kúnde, taksonomiya páni genomikalıq analiz, sanlı súwretlew sıyaqlı zamanagóy texnologiyalar menen birgelikte, global ózgerisler menen de júzbe-júz kelmekte. Biodiversitetti saqlaw, jańa texnologiyalardı qollanıw hám klimat ózgerislerine beyimlesiw zamanagóy taksonomiyanıń tiykarǵı baǵdarları esaplanadı.Flora hám taksonomiya pániniń rawajlanıw tariyxı, adamzat civilizaciyası menen tıǵız baylanıslı. Ósimliklerdiń paydalı qásiyetlerin anıqlaw, olardı klassifikaciyalaw hám sistematizaciyalawǵa umtılıw, adamlardı ázelden qızıqtırıp kelgen.Zamanagóy taksonomiyanıń tiykarǵı maqseti - planetamızdıń florasın saqlaw hám keleshek áwladlar ushın qorǵaw bolıp tabıladı. Bul maqsetke erisiw ushın, ilimiy izertlewlerdi dawam ettiriw, bilimlendiriwdi rawajlandırıw hám jámiechiliktiń xabardarlıǵın arttırıw zárúr. Tek birgelikte islew arqalı biz jer júzindegi ósimliklerdiń baylıǵın saqlap qalıwımız múmkin.

Paydalanilgan ádebiyatlar • Teofrast. Ósimlikler tariyxı.Ibn Sino. Dármanlar kitabı.Linney K. Túrler sisteması.Vvedenskiy A. Ózbekstan florası.Zokirov K. Botanika.Pratov O. Ósimlikler taksonomiyası. Karimov, T.T. Botanika: O'simliklar sistematikasi. – Toshkent: O'zMU nashriyoti, 2018. – 312 b. • (O'simliklarning ilmiy tasnifi, tarixiy rivojlanishi va fan sohasidagi olimlar haqida) Musurmonov, A.A. O’simliklar geografiyasi va taksonomiyasi. – Samarqand: SamDU, 2020. – 278 b. • (Geobotanika, flora va taksonomiya rivojlanishi haqida) Xolmurodov, N. Umumiy botanika. – Toshkent: O‘qituvchi, 2015. – 250 b. • (O'simliklarning morfologiyasi, klassifikatsiyasi va biologik xususiyatlari) Raven, P.H., Evert, R.F., Eichhorn, S.E. Biology of Plants. – New York: W.H. Freeman & Company, 2005. • (Botanika fanining zamonaviy yondashuvlari, global flora tahlili) Nikitin, V.V. O’simliklar sistematikasining asoslari. – Moskva: Nauka, 1983. • (Tarixiy rivojlanish bosqichlari va klassifikatsion tizimlar haqida) Sharipova, G.K. Flora va taksonomiya fanining rivojlanishida olimlarning hissasi. – Maqola, azkurs.org, 2022. • (Fan tarixiga oid tahliliy maqola, onlayn manba: azkurs.org )

O'xshashlar

Joqarı ósimliklerdiń Taksonomiyalıq tariyxı

Japıraq marfalogiyasi tuzulishi hám japıraq túrleri

O'zbekiston Respublikasining “qizil kitobi”

Ochiq urug’lilar

Lolanamolar qabilasi