logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Botanika
  4. Bug’doydoshlar (boshoqdoshlar) poaceae (graminiae) oilasi

Bug’doydoshlar (boshoqdoshlar) poaceae (graminiae) oilasi

Yuklangan vaqt:

09.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1117.2958984375 KB
Ko'chirib olish
BUG`DOYDOSHLAR (BOSHOQDOSHLAR) POACEAE (GRAMINIAE) OILASI KLASIFIKATSIYASI • Bo`lim – magnoliyatoifa –Magnolioph • Sinf – Lolasimonlar - Monocotyledones • Qabila –Bugdoynamolar –Poales • Oila – Bug`doydoshlar - Poaceae • Turkum – bug`doy – Triticum aestivum • Tur – Yumshoq bug`doy – Triticum vulgare KUZGI BUG`DOY BUG`DOYDOSHLAR OILASI- POACEAE • Oilaga 650 turkumga mansub 10000 tur kiradi. Turlarning ko’pchiligi kosmopolitdir. Ular, asosan, bir va ko’p yillik o’tlar hisoblanadi. O’zbekistonda 82 turkumga mansub 252 tur uchraydi. • Bug’doydoshlar oilasi vakillarining xalq xo’jaligidagi ahamiyati judayam muhimdir. Bularga: bug’doy (Triticum), sholi (Oryza), makkajo’xori (Zea), suli (Avena), tariq (Prosa), arpa (Hordeum ) kabi turkumlarning vakillari kiradi. Oilaning asosiy vakillaridan biri bug’doy o’simligi bilan tanishamiz. BUG’DOY -TRITIC UM • Bo’yi 1-1,5 m ga yetadigan bir yillik o’simlik. Poyasining ichi kovak. Barglari lentasimon bo’lib, poya bo’g’imlarida bittadan joylashgan. lldizi popuk ildiz. Aprel, may oylarida gullaydi, Gullari sarg’ish rang bo’lib, boshoqidan chiqib turadi. Boshog’i qiltiqli, ba'zi turlari esa qiltiqsiz. Iyun-iyul oylarida mevasi pishadi. Mevasi - don. Doni oq yoki qizg’ish rangda, usti qipiq bilan qoplangan. Bug’doyning turlari ko’p. Shundan 2 turi yumshoq (Tr. vulgare) va qattiq (Tr. durum) bug’doy bizda ko’p ekiladi. Bug;doydan un undan esa non va boshqa mahsulotlar tayyorlanadi. Bug’doy turlari . 1-madaniy bir donli bug’doy; 2-Timofeyev bug’doyi; 3- polba bug’doy; 4-eron bug’doyi; 5- qattiq bug’doy; 6-yumshoq bug’doy; a-qiltiqsiz; b-qiltiqli; 7-turgudum bug’doy; a-qiltiqsiz; bqiltiqli; a- shoxlanadigan boshoq; b-oddiy boshoq; 8-Polsha bug’doyi; 9-spelta bug’doyi; 10-pakana; a-qiltiqli; b- qiltiqsiz; 11-yumaloq donli bug’doy. XITOYNING TOZA BUG`DOY O`TI KUKUNI • Bug'doy o'tining toza kukuni hozirgi kungacha eng foydali xun takviyesi sifatida aniqlandi. Bug'doy o'tlari xlorofill, tabiiy a, c va e vitaminlariga boy noyob bug'doydir. U sintetikdan 10 barobar ko'proq so'rilgan tabiiy e vitamini miqdoriga ega va undan ko'p iste'mol qilish boshqa sintetik vitaminlar kabi nojo'ya ta'sirlarni keltirib chiqarmaydi. Bug'doy o'tlarida kaltsiy ionlari ayniqsa muhim bo'lgan kaltsiy, temir, marganets, fosfor, natriy, kobalt va rux kabi minerallar mavjud. Bug'doy o'ti tarkibidagi minerallar juda ishqorli, shuning uchun ular fosfor kislotasini ozroq singdiradi, agar ko'paytirilsa suyaklarga ta'sir qiladi. Shuning uchun bug'doy o'tlari tishlarning parchalanishini oldini olish, kislotalikni yaxshilash va charchoqni yo'q qilishga yaxshi ta'sir ko'rsatadi. •   Bug'doy o'tlari, shuningdek, buzadigan amallar, krem, jel, massaj losonlari va suyuq o'simlik qo'shimchalari sifatida ham sotiladi . SHOLI -ORYZA • Sholi  ( Oryza ) —  boshoqdoshlarga  mansub bir va  koʻp yillik oʻsimliklar   turkumi , don ekini. 20 ga yaqin  turi  asosan  Janubiy  va  Sharqiy Osiyo ,  Afrika ,  Amerika ,  Avstraliya  tropiklari va subtropiklarida oʻsadi. Dehqonchilikda tropik, subtropik va moʻʼtadil poyasning iliq mintaqalarida bir yillik ekma Sh. ( O. sativa ) turi ekiladi. Eng qadimiy oziqovqat ekinlaridan biri.  Janubiy-Sharqiy Osiyoda  bundan 7 ming yil muqaddam ekilgan. Sholikorlikning eng qadimiy makonlari  Hindiston  va  Xitoy .  Oʻrta Osiyoda  mil. av. 3—2-asrdan,  Yevropada  8-asrdan, Amerikada 15—16- asrdan ekila boshlagan. • Gʻarbiy Afrikada  yalangʻoch donli yoki afrika Sholisi turi ham ekiladi, yovvoyi oʻsadigan turlari — nuqtali Sholi ( O. punctata ) va qisqa qiltiqli Sholi ovqatga ishlatiladi. Sholining ildizi popuk ildiz, uzun (1m gacha).  Poyasi  poxolpoya, 50 sm dan 3– 5 m gacha. Asosan, 3—5, siyrak ekilganda va koʻp oziqlantirilganda 30 va undan ortiq poya chiqaradi. Yotib qolmaydigan navlarining poyasi mustahkam. Bargi yashil, qizgʻish yoki binafsha rang ,  toʻpguli  shingil, boʻyi 10—30 sm, oʻzidan changlanadi. Bir gulli boshoqchalari 2tartib shoxchalarida joylashgan. Mevasi poʻst (parda)li don; doni uzun ensiz (hind Sholisi) yoki dumaloq enli (yapon Sholisi); sindirilganda oq, shishasimon, yarim shishasimon yoki unsimon. 1000 ta doni ogʻirligi 26—45 g . Har xil tur va navlarni uzoq asrlar davomida qaytaqayta chatishtirish natijasida har bir mamlakatning tuproqiqdim sharoitiga mos Sh. navlari va shakllari paydo boʻlgan. SHoli bahori issiqsevar va yorugʻsevar qisqa kun oʻsimligi, urugʻi tuproq harorati 10—12° boʻlganda unib chiqadi, 22—27° da yaxshi oʻsib rivojlanadi. Vegetatsiya davri 120—130 (Oʻzbekistonda 100—145) kun, Sholi sugʻorib oʻstiriladi (sugʻorish normasi 16—24 ming m³/ga). Tuplanish, naychalanish davrida 5—25 sm qalinlikda suv bostiriladi. Mum pishiqlik davrida suvchiqarib tashlanadi. Sh. qora, kashtan, botqoq tuproqlarda yaxshi oʻsadi . SHOLINI ODAM HAYOTIDA TUTGAN AXAMIYATI • Jahondagi koʻpgina (asosan, Osiyo) mamlakatlarda ekiladigan asosiy don ekini va aholining asosiy oziqovqati (2004 yil BMT tomonidan "Sholi yili" deb eʼlon qilindi). Oʻzbekistonda tantana, toʻybayramlarda guruchdan tayyorlanadigan palov zaruriy taom hisoblanadi. Doni (guruchi) oq, qizil, qora rangda, toʻyimli, tarkibida 76,1% kraxmal, 17—24% amilaza, 2,6% oqsil, 3,9% qand, 1,8% dekstrin, 1 — 1,5% yogʻ, 1,4% kul va 0,2% kletchatka, V,, V2, RR vitaminlari bor. Donidan guruch, kraxmal, moy (murtagidan), spirt, pivo, turli ovqatlar tayyorlanadi; koʻpchilik xalqlarda non oʻrnini bosadi. Poxolidan sifatli qogʻoz, karton, arqon, toʻqilgan buyumlar, savat, shlyapa va boshqalar tayyorlanadi. Terti (kepagi) mollarga beriladi. • Zararkunandalari: sholi pashshksi, sholipoya uzunburuni, qirgʻoq chivini va boshqalarKasalliklari: pirikulyarioz, ildiz chirishi, gelʼmintosporioz, nematoda kasalliklari, fuzarioz va boshqalar • SH. sugʻorish va almashlab ekish tizimida oʻstiriladi. Oʻzbekistonda Sh. shoʻrlanmagan yoki turli darajada shoʻrlangan yerlarga bahorda, aprelning 2-yarmida ekiladi (baʼzi mamlakatlarda niholi koʻchat qilib yetishtiriladi). Oʻzbekiston sharoitida Sh. ekiladigan maydonlarga gektariga 120–180 kg 14, 120–150 kg R205, 100– 150 kg K20 solinadi, suv bir meʼyorda ushlab turiladi, keyinchalik 10 sm gacha koʻtariladi, Sh. sargʻayib pishishiga yaqin suv berish toʻxtatiladi. Pishgan Sh. yoppasiga kombaynlar bilan oʻribyigʻib olinadi. MAKKAJO’XORI - ZEA • Makkajoʻxori  ( Zea mays  L.) -  bo-shokdoshlar   oilasiga  mansub  bir yillik oʻtsimon oʻsimliklar   turi ,  don  va  yem-xashak ekini . M. Yer sharidagi yovvoyi holda oʻsmaydigan eng qad. ekinlardan biri.  Vatani — Markaziy  va  Jan. Amerika . Dastlab  Meksika  hududida qad.  mayya  va  atstek   qabilalari  tomonidan mil.dan 5200 yil avval  dehqonchilikdaekilgan .  Yevropaga   15-asr  oxirida keltirilgan. M.  ekiladigan  xududlar shimoliy kenglikning 40° gacha boradi.  Jahon  dehqonchiligida M.  ekilgan maydon  139,2 mln. ga ,  hosildorlik  (don boʻyicha) 43,13 s/ga, yalpi hosil 600,4 mln. t AKD] (28,5 mln.ga, hosildorlik 84 s/ga), Braziliya (11,6 mln.ga, hosildorlik 27,6 s/ga), Meksika (7,2 mln.ga; hosildorlik 25,3 s/ga), Xitoy (25,8 mln.ga; hosildorlik 48,8 s/ga), shuningdek, Jan. va Jan.-Sharqiy Yevropa, Jan.-Sharqiy Osiyo, Jan. va Sharqiy Afrika mamlakatlarida katta maydonlarga ekiladi (1999). Oʻzbekistonda ham bu ekin qadimdan ekiladi (42 ming ga; hosildorlk 31,6 s/ga; yalpi hosil 131,4 t; 2000). Poyasi tik, 5–6 m gacha, boʻgʻimli, ichi gʻovak. Ildizi pataksimon, yerga 1—1,5 m gacha kirib boradi. Poyaning eng ostki boʻgʻimidan yoʻgʻon tayanch ildizlar chiqaradi, ular oʻsimlikni yotib qolishidan saqdaydi va chopiq vaqtida yumshoq tuproq uyumi ularni nam hamda oziq moddalar bilan taʼminlaydi. Barglari keng nashtarsimon, ketma-ket joylashgan, usti tukli. M. bir uyli, toʻpguli ayrim jinsli oʻsimlik, chan-gchi toʻpguli poya uchida roʻvak, urugʻchi toʻpguli soʻtada popuksimon boʻladi. Mevasi don. 1000 ta doni vazni 100— 400 g . Soʻtasi donli zoʻgʻata, 500 dan 1000 gacha doni boʻladi va uni oʻrab turgan barg (gʻilof)lardan iborat, har tup oʻsimlik 1—2 — 3 ta, baʼzan undan koʻproq soʻta chiqaradi • Doni yirik, yumaloq, tuxumsimon yoki tishsimon, rangi va morfologik belgilariga koʻra, tishsimon, yarim tishsimon, mumsimon va qobiqli guruhlarga boʻlinadi. Donining tarkibida 9—10% oqsil, 4—6% moy, 65— 70% uglevod, V,, V2, V6, Ye vitaminlari, doni sargʻish navlarida provitamin A, nikotin va pantaten kislotalar, flavonoidlar va boshqa mavjud. M. juda mahsuldor va turli maqsadlarda ishlatiladigan ekin. M. doni oziq-ovqat (un, yorma, bodroq, shirin qalamchalar, makkajoʻxori moyi va boshqalar), kraxmal-patoka, pivo, spirt sanoatlarida ishlatiladi. Aralash yem ishlab chiqarish uchun xom ashyo, doni chorva mollari uchun toʻyimli ozuqa (1 kg donining toʻyimliligi 1,34 ozuqa birligiga teng), koʻk massasi (1 kg ida 13,6—14,6 g hazm boʻluvchi protein va 0,18—0,39 ozuqa birligi bor), silosi va doni bilan birga maydalab konservalangan soʻtasi qimmatli ozuqa. M. poyasi, zoʻgʻatasi, qobiq bargidan qogʻoz, linoleum, viskoza, izolyasiya materiallari, sunʼiy poʻkak, kinoplyonka va boshqa ishlab chiqariladi. M. popugi tibbiyotda ishlatiladi. MAKKAJOXORI POPUGI QON BOSIMINI TUSHIRISHDA ISHLATILADI

O'xshashlar

Bug'doydoshlar (boshoqdoshlar) (roaseaye) (gramineae) oilasi
Karamdoshlar oilasi
Ra'noguldoshlar oilasi
Qovoqdoshlar oilasi
Sho’radoshlar oilasi