Organizmlarning jinssiz ko'payishi - Biologiya - Slaydlar

Organizmlarning jinssiz ko'payishi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

588.125 KB

Ko'chirib olish

Organizmlarning jinssiz ko`payishi www.arxiv.uz

Reja: 1. Bir hujayrali organizmlarning jinssiz ko’payishi 2. Ko’p hujayrali organizmlarning jinssiz ko’payishi 3. Xulosa www.arxiv.uz

Ko`payish barcha tirik organizmlarga xos bo`lgan xususiyatdir. Ko`payish o`z-o`zini qaytadan hosil qilish, o`ziga o`xshagan nusxa paydo qilish tirik organizmlarning asosiy xossalaridan biridir. Ko`payishning 2 xil turi mavjud:  Jinsiy ko`payish;  Jinssiz ko`payish. www.arxiv.uz

Jinssiz ko`payish Bir hujayralilarda Ko`p hujayralilardaJinssiz va jinsiy ko`payish bir hujayrali va ko`p hujayralilarda ham uchraydi. www.arxiv.uz

• Binar • Shizogoniya • Kurtaklanish • Spora orqaliBir hujayralilar da • Vegetativ • Spora orqali • Fragmentlar orqali • Kurtaklanib • PoliembrionalKo`p hujayralilar da www.arxiv.uz

Bir hujayralilarning jinssiz ko`payishi 1 . Binar bo`linish. Sodda hayvonlar, bir qancha bir hujayrali suvo`tlarda uchraydi. Masalan: yashil evglena uzunasiga, tufelka esa ko`ndalangiga bo`linadi. www.arxiv.uz

 Yashil evglena. Ko`payishi. Evglena amyoba singari ikkiga bo`linish orqali ko`payadi. Dastavval hujayra yadrosi yiriklashib qobig`i eriydi va yadro moddasi ikkiga bo`linadi, so`ngra tanasi bo`ylamasiga ikkiga bo`lina boshlaydi. Bo`linish boshlanishi bilan eski xivchinning yonida ikkinchi yangi xivchin hosil bo`ladi. Bo`linish butun tana bo`ylab shu ikki xivchin hamda yadro o`rtasidan o`tadi. Buning natijasida ikkita yosh evglena hosil bo`ladi.www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Bir hujayralilarning jinssiz ko`payishi  2. Shizogoniya – ko`p bo`linish. Suvo`tlarda, zamburug`larda, sodda hayvonlarda uchraydi. Avval yadro mitoz yo`li bilan ko`p marta takrorlanib bo`linadi, sitokinez ro`y bermaydi. Keyin sitoplazma yadrolarni o`raydi va natijada bitta hujayradan o`nlab, yuzlab, minglab yangi hujayralar hosil bo`ladi. Bezgak plazmodisi odam eritrotsitlarining ichida shunday usulda ko`payadi. www.arxiv.uz

Bir hujayralilarning jinssiz ko`payishi  3. Kurtaklanib ko`payish. Ona hujayrada yadro yoki nukleoitni saqlovchi bo`rtma paydo bo`lib, kattalashadi va ajralib alohida hujayraga aylanadi. Bir hujayrali zamburug`lar (achitqi zamburug`i)da, ayrim infuzoriyalarda uchraydi.www.arxiv.uz

 Tufelka. Ko`payishi. Tufelka qulay sharoitda amyoba singari ikkiga bo`linib ko`payadi. Uning sitoplazmasida bittadan katta va kichik yadrolar bor. Katta yadrosi loviyaga o`xshaydi, kichigi esa dumaloq bo`ladi. Ko`payishi kichik yadroning katta yadrodan uzoqlashib, qobig`i erishi va yadro moddasining ikkiga taqsimlanishidan boshlanadi. Shundan keyin katta yadroning qobig`i ham erib, uning ichidagi moddasi ikkiga taqsimlanadi. Bu vaqtda tufelkaning tanasi qoq o`rtasidan ingichkalashadi. Hosil bo`lgan yadrolar tufelkaning oldingi va keyingi tomoniga teng miqdorda o`tadi. Tufelka tanasi tobora ingichkalashib borib, ikkiga ajraladi va bitta infuzoriyadan ikkita infuzoriya hosil bo`ladi. Dastlab, ularning har qaysisida bittadan qisqaruvchi vakuol bo`ladi, ikkinchisi esa keyinroq hosil bo`ladi. www.arxiv.uz

Bir hujayralilarning jinssiz ko`payishi 4.Sporalar orqali ko`payish. Sodda hayvonlar, bir hujayrali zamburug`lar, bir hujayrali suvo`tlarida sporalar orqali ko`payish kuzatiladi. Spora ichida hujayra ko`p marta mitoz usuli bilan bo`linadi. www.arxiv.uz

1. Vegetativ ko`payish. Vegetativ ko`payishda vegetativ organlarning alohidalashishi hisobiga amalga oshadi. O`simliklar olamida keng tarqalgan. O`simliklar jingalaklari, ildiz bachkisi, bachki novdalari, piyozlari, tugunaklari va ildiz poyalari, barglari orqali ko`payishi vegetativ ko`payishga misol bo`ladi. 2. Sporalar orqali ko`payish. O`simliklar (yo`sin, qirqquloq, qirqbo`gimlar) da uchraydi. Yengil sporalar o`simliklarni tabiatda keng tarqalishiga imkon beradi. Ko`p hujayralilarda jinssiz ko`payish. www.arxiv.uz

 Qirqbo`g`im poyasi va shoxlarining uchida spora beruvchi boshoq hosil bo`ladi. Qirqbo`g`imlarning spora beruvchi boshoqlarida sporafillar (shakli o`zgargan barg) halqa hosil qilib o`rnashadi. Sporafillar olti tomonli qalqon shaklida bo`lib, uning ostki tomonida 6-8 ta sporangiy joylashadi. Qirqbo`g`im sporafillari spora beruvchi organ, ya`ni ko`payish organi vazifasini bajaradi. Bu esa barglaridan o`simlik ko`payish organlarining hosil bo`lganligini bildiradi.  Qirqbo`g`imlarga misol qilib, O`zbekistonda keng tarqalgan dala qirqbo`g`imini olish mumkin.  Erta bahorda dala qirqbo`g`imining ildiz poyasidagi kurtaklardan poya o`sib chiqadi. Bu poya qo`ng`ir rangli, shoxlanmagan bo`lib, uchida bitta spora beruvchi boshoq yetishadi. Dala qirqbo`g`imining dahorgi poyasi ba`zan “mevali poya” deb ham ataladi. www.arxiv.uz

 Spora beruvchi boshoqlarda yetishgan sporalar tashqariga chiqqach suv yoki shamol yordamida tarqaladi. Har bir sporada 4tadan qanotcha bo`ladi. Ular quruq paytlarda yozilib, shamol yordamida sporalarning tarqalishi uchun xizmat qiladi. Namning ortishi bilan qanotchalar yig`ilib, sporaning ustini o`rab oladi. Shunga ko`ra uni havo namligini aniqlovchi barometr spora ham deyiladi. O`sish uchun qulay sharoitga tushgan sporalarning ayrimlaridan erkak gametafit (o`simta), ayrimlaridan esa urg`ochi gematafit unib chiqadi. Erkak gematafit kichkina, chetlari bo`lingan (qirqilgan) yashil plastinkaga o`xshaydi. Undagi anteridiyda ko`p xivchinli spermatozoid yetishadi. Urg`ochi gametafid esa erkak gametafitdan biroz kattaroq bo`lib, undagi arxegoniy ichida tuxum hujayra hosil bo`ladi.  Spermatazoidning tuxum hujayrasiga kelib qo`shilishi (urug`lanish) qirqbo`g`imlarda faqat suvda amalga oshadi. Urug`langan tuxum hujayradan hosil bo`lgan murtak o`sib yangi o`simlik – sporafitni hosil qiladi. www.arxiv.uz

 Qirqquloqlar o`sishi jihatidan qirqbo`g`imlarga o`xshasa ham, lekin bargining yirikligi va spora beruvchi boshoqlarining bo`lmasligi bilan ulardan farq qiladi. Qirqquloqlarning sporalari barglarining ostki tomonida yoki hetida joylashgan qo`ng`ir rangli bo`rtmalar (soruslar) ichiga joylashgan sporangiylarda yetishadi. Soruslar odatda yozning o`rtalarida hosil bo`ladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

 Qirqquloqlarning ko`payishi ham xuddi qirqbo`g`imlarnikiga o`xshash jinssiz va jinsiy bo`g`inlarning (sporafit va gametafitning) gallanishi bilan sodir bo`ladi. Soruslardagi sporangiylar ichida pishib yetilgan sporalar sporangiy po`sti yorilgach tashqariga (havoga) chiqadi va shamol yoki suv yordamida tarqaladi.  Nam tuproqqa tushgan sporadan gametafit o`sib chiqadi. Qirqquloqlarning gametafit bo`yi 1sm keladigan, yurak shaklidagi, yupqa yashil plastinkaga o`xshaydi va ostki qismidagi rizoidlar bilan tuproqqa yopishib turadi. www.arxiv.uz

 U ikki jinsli bo`lib, uzoq yashamaydi. Gametafitda vujudga kelgan anteridiylarda ko`p xivchinli harakatchan spermatazoidlar, arxegoniylarda esa tuxum xujayra yetiladi. Yomg`ir paytida gametafitni suv bosib anteridiy va arxegoniy uchidan ochiladi va anteridiydan chiqqan spermatazoidlar arxegoniylar ichiga kirib, tuxum hujayra bilan qo`shiladi. Urug`langan tuxum hujayradan murtak hosil bo`ladi. Murtak esa o`sib yangi qirqquloqni – sporafitni hosil qiladi.www.arxiv.uz

3. Fragmentlar orqali ko`payish. Ipsimon suvo`tlarda (spirogira), tuban hayvonlarda (tuban chuvalchanglarda, masalan planariyada) keng tarqalgan. Organizm bir necha qismlarga ajralgandan keyin, har bir qismidan alohida mustaqil organizm rivojlanadi. 4. Kurtaklanib ko`payish. Tuban ko`p hujayralilarda (g`ovak tanlilarda, kovakichlilarda, ayrim chuvalchanglarda) kuzatiladi.Ko`p hujayralilarda jinssiz ko`payish. www.arxiv.uz

 Gidraning kurtaklanishi . Oziq yetarli bo`lgan iliq bahor va yoz mavsumida gidra tanasi sirtida bir nechta bo`rtiq paydo bo`ladi. Bo`rtiqlar asta-sekin o`sib, kurtaklarga aylanadi. Kurtaklar ona tanasi hisobiga oziqlanib, tez rivojlanadi, ularning ichida paypaslagichlari va og`iz teshigi paydo bo`ladi. Yosh gidralar biroz o`sgandan keyin ona organizmidan ajralib ketib, mustaqil yashay boshlaydi. Bu hodisa o`simlik kurtagidan yosh novda rivojlanishiga o`xshab ketadi. Shu sababdan gidraning bu usulda ko`payishi kurtaklanish deb ataladi.  Faqat ko`p hujayrali hayvonlar kurtaklanib ko`payadi. Bo`linib ko`payish va kurtaklanish jinssiz ko`payishning ikki xil usuli hisoblanadi. Jinssiz ko`payishda jinsiy hujayralar hosil bo`lmaydi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

5. Poliembrional ko`payish. Zigotaning dastlabki maydalanishida hosil bo`lgan hujayralar bir-biridan ajralib qolishi natijasida mustaqil rivojlanib, har qaysisi alohida organizmlarni hosil qiladi. Natijada bir tuxumli rivojlangan egizaklar paydo bo`ladi. Odamlarda bir tuxumdan 2-8 tagacha egizaklar rivojlanishi mumkin. Ularning hammasi ham bir jinsli bo`ladi.Ko`p hujayralilarda jinssiz ko`payish. www.arxiv.uz

 Jinssiz ko`payishda ona individning qiz organizm paydo qiluvchi bir qismi ajralib chiqadi. Ayni vaqtda ko`pdan k o`p organizmlarda qiz formalar odatda ilgari ona tanasining bir qismini tashkil qilib kelgan bir guruh hujayralardan hosil bo`ladi (shu hujayralarni har biri diploid to`plamidagi (2n) xromosomalar bo`ladi). Jinssiz ko`payish asosan o`simlik va umurtqasiz hayvonlar orasida uchraydi, bularda ko`payishning bu turi ba`zan jinsiy ko`payish bilan almashinib turadi (avlodlarning almashinuvi). www.arxiv.uz

 Jinssiz ko`payish tabiatda, hayvonlar orasida ham, o`simliklar orasida ham keng tarqalgan. Ko`payishning bu turi qishloq xo`jaligi (bog`dorchilik, sabzavotchilik, gulchilik) uchun katta ahamiyatga ega. Odatda bir hujayrali organizmlar jinssiz yo`li bilan ko`payadi va ularning hujayrasi teng ikkiga bo`linadi. www.arxiv.uz

 O`simliklarda ham bir hujayrali yashil suvo`tlar (xlorella), zamburug`lar, yo`sinlar va paporotniklar jinssiz yo`l bilan ko`payishi kuzatiladi. O`simliklarning bu barcha turida jinssiz ko`payish sporalar hosil qilish bilan amalga oshadi. Har bir spora pishiq qobiqqa o`raglan va mitoz usulida bo`linishi xususiyatiga ega bo`lgan bitta hujayradan iboratdir. www.arxiv.uz

 Spora hosil qilisg bilan ko`payish eng sodda hayvonlar orasida ham uchraydi (sporalilar sinfi). Jinssiz ko`payishning yana bir usuli kurtaklanishdir: kurtaklanishda ona individning tanasi sitoplazmasidan to`la qiymatli yadro bor kichkina bir qismini ajratib chiqaradi. Qiz individ avvaliga ona individning tanasidan o`sib chiqqan kichkina o`simta kurtakdan iborat bo`ladi. Shu kurtak asta-sekin o`sib boradi, keyin esa ajralib mustaqil hayot kechirishga o`tadi. www.arxiv.uz

 Ko`p hujayrali hayvonlarda (chuchuk suv gidrasi) kurtak: ektoderma va endoderma qavatining hujayralaridan iborat. Kurtak uzunlashadi, keyin uning oldingi og`iz teshikchasi hosil bo`lib, uning atrofida paypaslagichlari bo`ladi, keyinchalik ona gidradan ajralib ketadi. O`simliklarda jinssiz ko`payish ularning vegetativ qismlari yordamida yuzaga keladi. O`simliklarning poyasi, ildizi, bargi ana shunday qismlarini tashkil etadi. www.arxiv.uz

Jinssiz ko`payish bir turga mansub bo`lgan individlar sonini ortishiga olib keladi. Lekin tur ichida genetik turli-tumanlikka olib kelmaydi. Chunki jinssiz ko`payishda faqat bitta hujayra yoki bitta organizm qatnashganligi uchun hosil bo`lgan yangi avlodlar ona avlodning ayni nusxasi hisoblanadi. Jinssiz ko`payish organizmlarning tez ko`payishi va ko`p avlod qoldirishining ta`minlaydi. O`zgargan muhit sharoitida foydali bo`lgan yangi belgilar faqat mutatsiya tufayli vujudga keladi.Jinssiz ko`payishning biologik ahamiyati. www.arxiv.uz

 Xulosa qilib aytganda bir hujayralilarning jinssiz ko'payishi Sodda hayvonlar, bir qancha bir hujayrali suvo'tlarda uchraydi. Masalan: yashil evglena uzunasiga, tufelka esa ko'ndalangiga bo'linadi.  Yashil evglena. Ko'payishi. Evglena amyoba singari ikkiga bo'linish orqali ko'payadi. Dastavval hujayra yadrosi yiriklashib qobig'i eriydi va yadro moddasi ikkiga bo'linadi, so'ngra tanasi bo'ylamasiga ikkiga bo'lina boshlaydi. Bo'linish boshlanishi bilan eski xivchinning yonida ikkinchi yangi xivchin hosil bo'ladi. Bo'linish butun tana bo'ylab shu ikki xivchin hamda yadro o'rtasidan o'tadi. Buning natijasida ikkita yosh evglena hosil bo'ladi. ulaming vegetativ qismlari yordamida yuzaga keladi. O'simliklaming poyasi, ildizi, bargi ana shunday qismlarini tashkil etadi.  Jinssiz ko'payishning biologik ahamiyati. Jinssiz ko'payish bir turga mansub bo'lgan individlar sonini ortishiga olib keladi. Lekin tur ichida genetik turli-tumanlikka olib kelmaydi. Chunki jinssiz ko'payishda faqat bitta hujayra yoki bitta organizm qatnashganligi uchun hosil bo'lgan yangi avlodlar ona avlodning ayni nusxasi hisoblanadi. Jinssiz ko'payish organizmlaming tez ko'payishi va ko'p avlod qoldirishining ta'minlaydi. O'zgargan muhit sharoitida foydali bo'lgan yangi belgilar faqat mutatsiya tufayli vujudga keladi. Xulosa. www.arxiv.uz

1. “ Botanika” – 5-6 sinf darslik O.P.Pratov, T.Odilov, U.Toshmuhamedov 2. “ Zoologiya” 6 -7 sinf darslik O.M.Mavlonov, G’.Komilov 3. “ Hujayra va rivojlanish biologiyasi” O.E.Eshonqulov, K.N.Nishonboyev, A.A.Abdurahimov 4. www.ziyonet.uz Foydalanilgan adabiyotlar www.arxiv.uz

O'xshashlar

Organizmlarning individual rivojlanishi

Tirik organizmlarning klassifikatsiyasi

Tirik organizmlarning kimyoviy asoslari

Tirik organizmlarning xilma-xilligi 2

Organizmlarning tarqalishi usullari va tarqalishining to’sqinliklari