logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Biologiya
  4. Mutatsiyalar va kanserogenez

Mutatsiyalar va kanserogenez

Yuklangan vaqt:

29.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6367.4345703125 KB
Ko'chirib olish
Mutatsiyalar va kanserogenez. Reja: 1. Mutatsiyalar 2. Oqsillar polimorfizmi 3. Onkogenez 4. Kimyoviy kanserogenlar 5. Onkogen viruslar 6. Onkogenlar, protoonkogenlar va o&#39;smalarga qarshi supressor-genlar • Mutatsiya- gendagi reparatsiya fermentlari tomonidan tuzatilmay qolgan purin yoki pirimidin asoslari ketma-ketligidagi o‘zgarishlarga “mutatsiyalar” deyiladi. • Mutatsiyalar ham somatik hujayralarda va ham jinsiy hujayralarda kuzatilishi mumkin. • Nasldan-naslga o‘tishi va irsiy kasalliklar sifatida keyingi avlodning fenotipida namoyon bo’lishi mumkin. • Mutatsiyalar 3ga bo‘linadi: 1. Genga oid mutatsiyalar 2. Xromasomaga oid mutatsiyalar 3. Genomga oid mutatsiyalar Genga oid mutatsiyalar • O‘zgarishlar bitta kodon darajasida yoki genning kichik bo‘lagi darajasida bo‘lishi mumkin va sitogenetik usul yordamida aniqlab bo‘lmaydi. • O‘roqsimon hujayrali anemiya, globinning β-zanjirining genidagi bitta nukleotidning almashinib qolishi natijasida kelib chiqadi. Genga oid mutatsiyalar kechishiga ko‘ra 3ga bo‘linadi: • Transpozitsiya: nukleotidlar o‘rni almashinib qoladi. • Deletsiya: bir nechta nukleotidlarni tushib qolishi kuzatiladi. • Duplikatsiya: nukleotidlarga bir nechta nukleotidlar qo‘shilishi kuzatiladi. • Saylens (sukut saqlovchi) tipdagi mutatsiyalar: SSS- prolin aminokislotasining kodida SSA-ga aylanib prolinni kodlayveradi. • Missens tipdagi mutatsiyalar: UUU- fenilalanin aminokislotasining kodi UCA-ga o‘zgarib qoladi va bu kod fenilalaninni kodlamaydi. • Nonsens tipdagi mutatsiyalar: UUA- kodi UAA- stop kodonga o‘zgarib qoladi va oqsil umuman sintezlanmay qoladi. Xromasomaga oid mutatsiyalar • Xromasomaning umumiy miqdori o‘zgarmaydi. Xromasomalarning qayta qurilishi kuzatiladi, odatda bunday qayta qurilish mikroskopik tekshiruvda ko‘rinadi. • Dyushen mushak distrofiyasi (X- xromasoma deletsiyasi) Genomga oid mutatsiyalar • Xromasomalar sonining o‘zgarishi bilan boradi. Daun kasalligi (qo‘shimcha xromasomaning paydo bo‘lishi) Oqsillar polimorfizmi • Odam gemoglobinlari. Gemoglobin genlarining xilma-xilligi 16- va 11- xromosomalarda joylashgan o&#39;tmishdosh-genlarning evolutsion oʻzgarishi bilan bog&#39;liq boʻlib, mos ravishda α- va β-globin genlari oilalari paydo bo&#39;lgan. Ontogenez jarayonida odamda gemoglobin (Hb)ning har xil turlari hosil bo&#39;ladi. Ular oʻzgaruvchan turmush sharoitlariga moslashishni ta&#39;minladi: HbE embrional gemoglobin, rivojlanishning dastlabki oylarida embrionda sintezlanadi, HbF fetal gemoglobin, homilaning keyingi rivojlanishini taʼminlaydi, HbA va HbA2 katta odamlar tanasida kislorod tashishni amalga oshiradi. Ular tetramer boʻlib, ikki turdagi polipeptid zanjirlardan iborat: • HbA da α va β (2α2β), • HbE da α va ε (2α2ɛ), • HbF α va γ (2α2γ), • HbA2 da α va (2α2 ).ẟ ẟ • Qon guruhlari. • Qon quyishda nomutanosiblikni yuzaga keltiradigan oqsillar polimorfizmi mavjud. Odamlar populyatsiyasida oligosaxarid sintezida ishtirok etuvchi glikoziltransferaza fermenti genining 3 allel varianti ( A, B va 0 ) mavjud. U eritrotsitlar plazmatik membranasining tashqi yuzasida joylashgan bo&#39;lib, eritrotsitlarning antigenlik xususiyatini belgilab beradi. Fermentning A va B variantlari bir-biridan farqlanuvchi substrat spetsifikligiga ega: A variant oligosaxaridga N-atsetilgalaktozaminning birikishini ta&#39;minlasa, B variant galaktozaning birikishini katalizlaydi. Ferment genining 0 varianti fermentativ faollikka ega bo&#39;lmagan oqsilni kodlaydi. Bu holat oligosaxaridlar strukturasining farq qilishiga sabab boʻladi. Odatda, eritrotsitlari yuzasida antigen mavjud boʻlmagan I (0) qon guruhli odamlarning qon zardobida A va B antigenlarga qarshi antitanachalar boʻladi. Eritrotsitlari yuzasida A antigeni boʻlgan II qon • Eritrotsitlari yuzasida A antigeni boʻlgan II qon guruhli odamlar zardobida B antigeniga qarshi (anti-B) antitanachalar bo&#39;ladi, III qon guruhidagi odamlarda esa eritrotsitlar yuzasida B antigeni boʻlib, zardobida A antigeniga qarshi (anti-A) antitanachalar boʻladi. Qon zardobida anti-A va anti-B antitanachalari, odatda, yuqori titrlarda boʻladi va organizmga mos antigenlar tushga- nida komplement tizimi fermentlarini aktivlashtiradi. Onkogenez • O&#39;smalarning paydo bo&#39;lishi sabablari • O&#39;smalar bu gen kasalliklarining bir guruhi bo&#39;lib, hujayralarning nazorat ostidan chiqib ketgan ko&#39;payishi bilan tavsiflanadi. Organizmda tarqalish usuliga ko&#39;ra, ular 2 guruhga bo&#39;linadi: • xavfsiz (qo&#39;shni to&#39;qimalarga o&#39;sib kirmaydigan lokal o&#39;smalar) • xavfli (to&#39;qimalarga invaziyalanish xususiyatiga ega bo&#39;lgan va tananing boshqa joylariga metastazlana oladigan o&#39;smalar). • 100 dan ortiq turli xil saraton turlari ma&#39;lum. Kasallikning barcha tashxis qo&#39;yilgan holatlarining 50 %idan ko&#39;prog&#39;i: • o&#39;pka, • koʻkrak bezi, • yo&#39;g&#39;on • to&#39;g&#39;ri ichak, • prostata, • bachadon • tuxumdonlar saratoniga to&#39;g&#39;ri keladi . • O&#39;sma paydo bo&#39;lishini stimullaydigan omillarga kanserogenlar deb ataladi. Ularni katta uch guruhga bo&#39;lish mumkin: • nurlanish, • kimyoviy birikmalar • viruslar • Ultrabinafsha, rentgen va γ-nurlari DNKni shikastlab, mutagen va kanserogen ta&#39;sir ko&#39;rsatadi. Nurlanish ta&#39;sirida DNK molekulasida apurin saytlari, bir yoki ikki zanjirli uzilishlar, qo&#39;shimcha bog&#39;lar paydo bo&#39;lishi mumkin. Ultrabinafsha nurlari ta&#39;sirida pirimidin dimerlari paydo bo&#39;lishi mumkin. Bulardan tashqari, ular genetik apparatni shikastlovchi erkin radikallar hosil boʻlishini kuchaytirish yo&#39;li bilan bilvosita ta&#39;sir ko&#39;rsatishi ham mumkin. Avstraliya va Yangi Zelandiyada karsinoma va melanomaning ko&#39;p uchrashi ultrabinafsha nurlar bilan bog&#39;liqligi, Yaponiyada atom bombalari portlashidan keyin yaponiyaliklar orasida leykoz bilan kasallanishning ko&#39;payishi, radioaktiv rudalar bilan ishlaydigan konchilarda o&#39;pka saratoni ko&#39;p uchrashi nurlanishning zararli ta&#39;sirini isbotlaydi. Juda ko&#39;p kimyoviy moddalar kanserogen ta&#39;sirga ega. • Ularning koʻpchiligi hujayraning genetik apparatini bevosita shikastlay olmaydigan prokanserogenlar boʻlib, ular jigarda mikrosomal oksidlanish sistemasi ta&#39;sirida kanserogen tabiatli moddalarga aylanadi. Natijada hosil bo&#39;lgan kanserogenlar nuklein kislotalari va oqsillarning molekulalari bilan ta&#39;sirlashib, hujayralarning regulyator mexanizmlari ishini buzadi va o&#39;smalar rivojlanishiga olib keladi. Kanserogen moddalar ta&#39;siri ostida hujayralarning transformatsiyasi kimyoviy kanserogenez deb ataladi. Bo&#39;linmayotgan hujayralarda DNK ikki zanjirli spiral ko&#39;rinishida bo&#39;lib, azot asoslari shikastlovchi moddalar ta&#39;siridan himoyalangan bo&#39;ladi. Biroq, replikatsiya paytida ular kanserogenlarga sezgir bo&#39;lib qoladi va zararlanadi. • Organizmda turli xil himoya mexanizmlari mavjud. Masalan, atrof- muhit omillari ta&#39;sirida sodir bo&#39;lgan DNK shikastlanishi reparatsiya tizimi tomonidan tiklanadi. Agar DNK molekulasidagi shikastlanish tiklanmay saqlanib qolsa, u holda mutant hujayra paydo bo&#39;ladi va u, odatda, apoptozga uchraydi. Ushbu mexanizmlarning ishdan chiqishi hujayralar transformatsiyasi va neoplaziyaga olib keladi. Eng xavfli kimyoviy kanserogenlar benzantratsen, benzpiren, 7,12-dimetilbenzantratsen va kondensirlangan aromatik halqalar tutuvchi kimyoviy birikmalar kabi politsiklik aromatik uglevodorodlardir. Monooksigenazalar tomonidan fermentativ faollashgandan so&#39;ng, hosil boʻlgan birlamchi va ikkilamchi epoksidlar DNK molekulasidagi purin asoslariga bog&#39;lanishi mumkin. • Aromatik aminlarga (2-naftilamin) anilin boʻyoqlari va rezina buyumlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan moddalar kiradi. Bunday moddalar bilan ishlaydigan ishchilarda siydik pufagi raki ko&#39;p uchraydi. Jigarda 2- naftilamindan 2-amino-1-naftol, u keyin FAFS bilan ta&#39;sirlashib 2-amino-1- naftilsulfat hosil boʻladi va buyraklar orqali chiqariladi. Qovuqda kon&#39;yugatlarning bir qismi gidrolazalar ta&#39;sirida parchalanib, yana kanserogen boʻlgan 2-amino- 1-naftol hosil boʻladi: • Kanserogen nitrozaminlar organizmda ikkilamchi alifatik aminlarning nitritlar bilan o&#39;zaro ta&#39;siri natijasida paydo boʻladi. Ikkilamchi aminlar va nitritlar oziq-ovqat mahsulotlarining doimiy tarkibiy qismidir (ular go&#39;sht va baliqni pishirganda paydo bo&#39;ladi, yashil oʻsimliklarda ham hosil boʻladi). Mikrosomal oksidazalarning taʼsiri ostida ulardan metildiazoniy ionlari hosil boʻladi. • Metildiazoniy ionlari hujayralar DNKsini metillab • o&#39;pka, • oshqozon, • qizilo&#39;ngach, • jigar • buyraklarda xavfli o&#39;smalar paydo boʻlishiga olib kelishi mumkin. Alkillovchi va atsillovchi moddalar DNKning nukleofil amino va gidroksil guruhlari bilan o&#39;zaro ta&#39;sirlashib, genlarning tuzilishiga zarar yetkazishi va o&#39;smalar paydo bo&#39;lishiga olib kelishi mumkin. Vinilxlorid kabi birikmalar, o&#39;sma kasalligini davolashda ishlatiladigan ba&#39;zi dorilar yoki immunosupressantlar (siklofosfamid, bisulfan, dietilstilbestrol) ayrim bemorlarda ikkilamchi o&#39;smalar keltirib chiqarishi mumkin. Onkogen viruslar • O&#39;smalar rivojlanishida viruslarning roli isbotlangan. Masalan, 1908-yilda tovuqlarga o&#39;smadan olingan hujayrasiz ekstraktni kiritish ularda leykoz rivojlanishiga olib kelgan, 1910-yilda R. Raus tovuqlarda sarkoma qoʻzgʻatishi mumkin boʻlgan birinchi onkogen virus haqida axborot bergan. 1968-yilda L.A. Zilber o&#39;smalar paydo boʻlishining virus-genetik nazariyasini yaratdi. • Viruslar odamlarda ba&#39;zi o&#39;smalarning rivojlanishida ishtirok etishi mumkin: • DNK tutuvchi Epshteyn-Barr virusi Byorkitt limfomasi, • papilloma virusining DNKsi teri va jinsiy a&#39;zolar saratoni, • RNK tutuvchi odam immunitet tanqisligi virusi sarkomalarning rivojlanishiga olib keladi. • DNK tutuvchi viruslar inson hujayra genomiga qisman yoki toʻliq qo&#39;shilib kirib olishi, virus genlarining ekspressiyasi natijasida hosil boʻlgan oqsillar esa hujayra siklini izdan chiqarishi isbotlangan. • DNK tutuvchi onkoviruslarga Epshteyn-Barr virusi, papilloma virusi, gerpes virusi, adenovirus, papovavirus, suvchechak virusi kiradi. Odatda, ular yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi va milliondan bir holatdagina xavfli transformatsiyaga sabab bo&#39;ladi. DNK tutuvchi gepatit B virusi 20-25 yilda jigar saratoniga olib keladi. Raus sarkoma virusi genomida, barcha viruslarda keng tarqalgan 3 gen bilan bir qatorda, xavfli transformatsiyaga sabab bo&#39;luvchi sic onkogeni topilgan. • RNK tutuvchi viruslar inson hujayralariga kirgandan so&#39;ng qaytar transkriptaza fermentidan foydalanib DNKni sintezlaydi va uni provirus (latent virus) koʻrinishida eukariot hujayraning genomiga qisman yoki to&#39;liq joylashtiradi. Genomdagi irsiy oʻzgarishlar kanserogenezda muhim rol oʻynaydi. Masalan, bolalarda retinoblastomaga moyillik autosom-dominant belgi sifatida nasllanadi. 40 % hollarda kasallik oilaviy xarakterga ega boʻladi. Shuningdek, yo&#39;g&#39;on ichak polipoziga moyillik ham nasldan-naslga o&#39;tadi va deyarli barcha holatlarda, balogʻat yoshidagi bemorlarda adenokarsinoma rivojlanadi. Bu reparatsiya fermentlarining defekti tufayli xromosoma DNKsining nostabilligi bilan bogʻliq. Masalan, pigmentli kseroderma bilan kasallangan bemorlarda terida ultrabinafsha nurlar ta&#39;sirida karsinoma rivojlanishi holatlari ko&#39;p uchraydi. O&#39;sma hujayralari tavsifi • Differensiallashgan hujayralar hujayra bo&#39;linishini boshqarish qobiliyatiga ega, ular to&#39;qima chegaralaridan tashqariga chiqmaydi va invaziyalanmaydi, bu kontakt tormozlanish bilan bog&#39;liq. Neoplastik hujayralarda bu xususiyat yo&#39;qoladi. Morfologik jihatdan ular odatdagidan biroz kattaroq, yadro- sitoplazmatik nisbati o&#39;zgargan bo&#39;ladi, asosan, poliploidiya yoki aneuploidiya kuzatiladi. O&#39;sma hujayralarida adgeziya qobiliyati past bo&#39;ladi, bu ularga boshqa hujayralarning yuzasiga yopishmasdan bemalol o&#39;sishga va ko&#39;p sonli qatlamlar hosil qilishga imkon beradi. O&#39;sma hujayralarining metabolizmi o&#39;ziga xos xususiyatlarga ega: • ⚫ ribonukleotidreduktazaning faolligi yuqori, DNK va RNK sintezi ortgan, pirimidin va purinlarning katabolizmi pasaygan bo&#39;ladi: • aerob va anaerob glikolizning tezligi oshadi, qon tomirlari bilan yetarli ta&#39;minlanmagan holda o&#39;sma hujayralarining tez o&#39;sishi tufayli <<Varburg effekti»> ustunlik qiladi;

O'xshashlar

Xromosoma o’zgarishlar
Ion kanallari holat dinamikasining modeli
Tabiiy fanlar tizimida genetikaning o’rni
Evolutsiyaning sintetik nazariyasi
Evolutsiya jarayonini tadqiq qilish