logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Biologiya
  4. Jinsiy tanlanish

Jinsiy tanlanish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3154 KB
Ko'chirib olish
OO ’’ zbekiston Respublikasi Xalq Tazbekiston Respublikasi Xalq Ta ’’ limi Vazirligilimi Vazirligi Muqimiy nomidagi Qo’qon Davlat Pedagogika InstitutiMuqimiy nomidagi Qo’qon Davlat Pedagogika Instituti Tabiiyot va geografiya fakulteti Kimyo o’qitish metodikasi yo’nalishiTabiiyot va geografiya fakulteti Kimyo o’qitish metodikasi yo’nalishi 1 «1 « AA » guruh » guruh talabatalaba si Karimova Charosning si Karimova Charosning «Umumiy biologiya» fanidan tayyorlagan«Umumiy biologiya» fanidan tayyorlagan O’qituvchi: Haydarov S. Qo’qon– 2013 www.arxiv.uz Reja: • Jinsiy tanlanish • Irsiyat • Foydalanilgan adabiyotlar www.arxiv.uz Jinsiy tanlanish • O‘simliklar va hayvonot olamidagi xilma-xil va ajoyib moslanishlar tabiiy tanlanish natijasida kelib chiqqan. Lekin hayvonot olamidagi bir qancha belgilarning, xususan, ikkinchi darajali jinsiy belgilarning paydo bo‘lishini mazkur omil ta’siri bilan tushuntirish juda qiyin. Chunonchi, ba’zi bir qushlar erkagining patlari rang-barang tovlanadigan, dum patlari uzun, mayin ovoz beruvchi organlari mavjudligi ya- shash uchun kurashda qanday ahamiyatga ega ekanligini tabiiy tanlanish bilan tushuntira olish mumkinmi? Hayvonot olamidagi bu ajoyib hodisalarni Darvin ham talqin etgan va ularni 0‘zining jinsiy tanlanish nazariyasi bilan tushiintirib bergan. «Turlarning kelib chiqishi» degan asarda jinsiy tanlanishga bir necha satr ajratgan bo'lsada, keyinchalik bu masalani u atroflicha yoritdi va nihoyat 1871-yili «Odam paydo bo‘lishi va jinsiy tanlanish» degan asarini nashr ettirdi. Mazkur asar biologiyaning juda yirik muvafFaqiyati bo‘lib, bu masalani ilmiy asosda hal etishda Darvinning xizmatlari benihoya kattadir. U hayvonlardagi ikkinchi darajali jinsiy belgilar tarixiy rivojlanish jarayonida paydo bo‘lishini jinsiy tanlanish yordamida tushuntirib berdi. www.arxiv.uz Чарлз Да́рвин   (1809-1882) www.arxiv.uz • Darvin jinsiy tanlanish iborasi bilan erkak hayvonlar o‘rtasida urg‘ochilar bilan qo‘shilish uchun aktiv kurash borishi yoki urg‘ochi hayvonlar juftlashish oldidan erkak in- dividni tanlab olishini tushunadi. Jinsiy tanlanish, xuddi tabiiy tanlanish kabi tabiiy sharoitda amalga oshadi. Shu sababli, ular evolyutsiyaning bir-birini istisno qiluvchi omillari sifatida o‘zaro qarama-qarshi bo‘lishi aslo mumkin emas. Aksincha, jinsiy tanlanish tabiiy tanlanishning ayrim formasi tarzida namoyon bo'ladi. Shunga ko‘ra, ularni ba’zan bir- biridan ajratish qiyin. Masalan, erkak organizmlarda uchray- digan himoya va urishish quroli tabiiy tanlanish ta’sirida vu judga kelgan, keyinchalik esa jinsiy tanlanish ta’sirida yanada takomillashgan (1-rasm) www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Darvin mulohazasiga ko‘ra, jinsiy tanlanishning 2 xili mavjud. Uning bir xilida erkak hayvonlar urg'ochilarni talashib, o‘zaro qattiq jang qiladi. Bu kurash ba’zi erkak hay- vonlarning mag‘Iubiyati, hatto halokati bilan tugallanadi. Bu kurashda erkaklarning kuchi, ularda urush uchun zarur turli vositalarning rivojlanish darajasi (xo'rozlarda pix, tuyo- qlilarda shox) ahamiyatli bo‘ladi va shularga ega erkak jinslar g‘olib keladi va nasi qoldirishga muvafFaq bo‘ladi. Erkak or- ganizmlar o'rtasidagi urg‘ochiga ega bo‘lish uchun kurash ba’zi arilar, asalarilar, «shoxli» qo‘ng‘izlarda, tovlanadigan ayrim kapalaklarda uchrasada, asosan, baliqlardan kolyushkalar, reptiliyalardan —alligatorlar, poligam qushlar va sutemizuvchi hayvonlar orasida keng tarqalgan. Million yillar davom etgan jinsiy tanlanish erkak va urg‘ochi or- ganizmlar orasida bir qancha keskin farq hosil bo‘lishiga olib kelgan. Hindiston filida dandon tish erkaklarida rivojlanadi. Urg‘ochilarda ko‘pincha u bo‘lmaydi. Afrika filming erkagida esa dandon tish urg‘ochiga nisbatan anchagina taraqqiy etadi. Aksariyat hayvonlar erkagining yirik gavdali, baquwat boMishi shunday farqlar jumlasiga kiradi. www.arxiv.uz • Jinsiy tanlanishning ikkinchi shaklida urg‘ochilar erkaklari orasidan eng chiroyli, xushovoz, yoqimli hid taratuvchi formalami tanlab oladi. www.arxiv.uz • Chunonchi, jannat qushlari, argus qirg‘ovuli va tovuslarning erkaklari chiroyli patlarini yoyib tovlanadi va turli tana harakatlari—«o‘yin» qilib, urg‘ochilariga o‘zini ko‘z-ko‘z qiladi. Bu xatti-harakat to ulaming birortasini urg'ochi tanlaguncha davom etadi. Hayvonot bog‘larida qushlar ustida o‘tkazilgan kuzatishlar shuni ko'rsatdiki, agar qafasda erkak hayvon boimasa, urg‘ochilari tuxumdonidagi ovogenez jarayoni to'xtab qoladi. Tabiatda haqiqatan ham hayvonlarning urg'ochilari erkaklarini chiroyliligiga qarab tanlaydimi? degan muammoni aniqlash maqsadida Sinat-Tomson Avstraliyadan kelib chiqqan xoldor to'tilar ustida qiziqarli tajriba o‘tkazdi. Bu turga mansub erkak to'tilar boshining tepa qismida va ayniqsa, «yoqachasi»da urg'ochilarinikiga nisbatan patlar ko‘proq rivojlanib, 1-3 ta yoki 2-5 ta sariq rangli dog‘i bo'ladi. Dog’ qancha ko‘p bo‘lsa, «yoqacha» ham shu qadar hurpayib tovlanib turadi. Sinat-Tomson tajribasining birida erkak to'tilar bo‘yab urg'ochi tusiga, ikkinchi xilida esa aksincha, urg‘ochilari er kak tusiga kiritildi. Shunday qayta bo‘yalgan «urg‘ochi» to‘tilar qafasga kiritilganda undagi erkak to‘tilar «urg‘ochi» tusiga bo‘yab qo‘yilgan erkak to‘tilar atrofida parvona bo‘lib, haqiqiy urg‘ochilarga e’tibor bermagan, «Erkak» tusiga bo‘yalgan urg‘ochi to‘tilar urg'ochilar yoniga qo‘yib yuboril- ganda esa urg‘ochi to‘tilar soxta «erkak» to‘tilarga e’tibor berib, haqiqiy erkak to‘tilarga yaqinlashmagan. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Ayrim qushlar turining erkaklarida hech qushday bezanish patlari bolmaydi. Bular juftlashish oldidan inlarini har xil yaltiroq narsalar bilan bezaydi. Chunonchi, Avstraliyaning ka- pachi qushlarining erkaklari juftlashish davrida inlarini har xil chig‘anoqlar, rangli tosh, patlar va mevalar bilan bezaydi shu yo‘l bilan urg‘ochi qushlarii o‘ziga jalb qiladi. Ba’zi qushlar- ning erkaklari (masalan, bulbul, kanareyka, bedanalar) o‘zining xilma-xil tovushi bilan urg‘ochilarini jalb qiladi. www.arxiv.uz • Jinsiy tanlanish haqidagi nazariya e’lon qilingandan so‘ng olimlardan Uolles va Menzbir uni tanqid qiiib, urg'ochi qushlaming erkak qushlardagi chiroylilikni farq qilish qobili- yatiga ishonish qiyin, chunki ularda odamga o‘xshash ong yo‘q va jinsiy tanlanish antropormizmdan iborat deganlar. Uolles erkak hayvonlardagi chiroylilik fiziologik sabablarga bog'liq, urg‘ochilarida esa chiroylilik tabiiy tanlanish ta’siri bi- lan to‘xtatib qo'yilgan, chunki himoya rangi naslni saqlashda katta ahamiyatga ega, degan edi. Hozirgi vaqtda biologiya fani- ning rivojlanishi, ayniqsa, endokrinologiya yutuqlari ikkinchi darajali jinsiy belgilar jinsiy bezlar ishlab chiqaradigan gormonlaiga, shuningdek, markaziy nerv faoliyatiga bog‘liq ekanligini ko'rsatmoqda. Biroq bundan ikkinchi darajali jinsiy belgilar tabiiy tanlanish va uning alohida formasi bo'lgan jinsiy tanlanish orqali nazorat qilinmaydi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Fan sohasida to‘plangan juda ko‘p tajribalar jinsiy tanlanish g'oyasining to‘g‘ri ekanligini ko‘rsatmoqda. Olimlar dan A. D. Nekrasov, A. A. Zaxvatkin aniqlashicha, bahor kelishi bilan uy chumchug'i, botqoq, dehqon chumchug'ining shaqshaqlarning pati anchagina tovlanadigan bo‘ladi. Bu hodisa tashqi tomondan go‘yo Uolles va Menzbir mulohazalarini quwatlaydi, ya’ni jinsiy bezlar gormoniga bogcliqligini ko‘rsatadi. Haqiqatda esa bahorda jinsiy qo'shilish uchun zaair bo‘lgan chiroyli patlaming zamini kuzda, jinsiy qo'shilishga tayyorgarlikdan ancha oldin rivojlanadi, ya’ni juft lashish paytidagi jinsiy bezlar ishiga hech qanday aloqador emas. Shunga o‘xshash juda ko‘p dalillar Darvinning jinsiy tanlanish tabiiy tanlanishning bir shaklidir, deb tushuntiruvchi nazariyasi to‘g‘riligidan dalolat beradi. www.arxiv.uz IRSIYAT • Tirik mavjudotlarning o'zlariga o'xshash nasllarni bunyod etish xususiyati irsiyat deyiladi. Avlodlardagi organizmning asosiy xossalari va xususiyatlari (tashqi belgilar, xarakterlar, ya'ni oliy nerv faoliyatlari) nasldan naslga o'tadi. Ammo tashqi muhit o'zgarishi bilan bu ko'rsatkichlar ham o'zgarib, nasi o'zining qator xususiyatlarini o'zgartirishi mumkin. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Irsiyat organizmning filogenezi (tarixiy rivojlanishi)da tashqi va ichki muhit ta'siriga qarab shakllanadi va belgi, xususiyatlarni nasllarga o'tkazadi. www.arxiv.uz • Irsiy belgilarning nasldan naslga o'tish qonun-qoidalarini xromosoma nazariyasi orqali tushuntirish mumkin. Jumladan, hujayralarning bo'linishida yadrosining bo'linishi muhim ahamiyatga egadir. Yadro parda, bo'yal-maydigan (axromatik) ip va bo'lakchalar ko'rinishida to'r orasida joy-lashgan bo'yaluvchi qism (xromatin), yadro shirasi (asosiy massa) va yadrochalardan iborat. Hujayralar mitotik bo'linganda yadro xromatini mitoz to'riga to'planadi. Xromatinli to'r asta-sekin qalinlashib ayrim bo'lakchalar (xromosomalar)ga bo'linadi. Yadrocha yo'qolib, o'rnida ikkita tuzilma (sentriol) paydo bo'ladi. Bular yadroning ikki tomoniga (qutbga) ajraladi. Bu vaqtda yadro pardasi erib, axromatik modda hujayra proto- plazmasi bilan qo'shilib, qattiqlashadi-da, iplar ko'rinishidagi sentriollar o'rtasida joylashadi. Ayni vaqtda har bir xromosoma ikkiga bo'linib, juft- juft bo'lib joylashadi. Keyinchalik xromosomalarga birikkan axromatinli iplar qisqarib, bir-biridan ajralgan xromosomalarning yarim bo'lakchala- rini qutblar tomon tortadi. Qutblarda xromosomalar qisqarib, ip koptogini hosil qilib, shakllanayotgan yangi yadro xromatiniga aylanadi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Ota-onalardan birida nasldan naslga o'tadigan patologik alomatlar (qo'l yoki oyoq barmoqlarining bir-biriga yopishishi, barmoqlarning kalta bo'lishi, eshituv nervining tug'ma atrofiyasi va b.q.) bo'lsa, unga dominant tip deyiladi. Ana shunday genni tashuvchi ota yoki ona nikohlanganda avlodda yuqorida keltirilgan nuqsonlar paydo bo'lishi mumkin. Shuning uchun yaqin qarindoshlardan qiz olib, qiz bermagan ma'qui. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Nasldan naslga o'tadigan retsessiv kasallikka sababchi gen yashirin bo'lishi ham mumkin. Bunday hollarda yuqori labi va tanglayi tirtiq bola tug'ilishi ehtimoli bor. Ba'zan (faqat erkaklarda) qonning yetarlicha ivimasligi (gemofiliya) kuzatiladi. Bunday kasallikka x-xromosoma geni sabab bo'ladi. U nasldan-naslga faqat ayollar orqali o'tadi. Gemofiliya geni bo'lgan x-xromosomani tashuvchi ayoldan tug'ilgan o'g'il bolalarning qariyb 50% da qon iyimaslik kasalligi kuzatiladi. Bunday kasallik qizlarda uchramaydi. Gemofiliyali erkak bilan gemofiliya geni bo'lgan ayol (qarindoshlar) o'rtasidagi nikohdan tug'iladigan bolalar yashashgr layoqatsiz bo'ladi. www.arxiv.uz • Ba'zan qizil va yashil ranglarni farq qila olmaydigan (daltonizm) bola tug'iladi. Bu nuqson nasldan-naslga o'tishi mumkin. Bulardan tashqari, tug'ma kar-soqov va ruhiy kasal bolalar ham tug'iladi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Xromosoma kasalliklari xromosomalar sonining o'zgarishi natijasida paydo bo'ladi. Gametalar yetilayotganda xromosomalardan bir jufti ajralib, urug' hujayrasiga qo'shilishi yoki aksincha, xromosomalar yetishmasligi natijasida rivojlanuvchi organizmning barcha hujayralari buzilgan xromo somalar to'plamini tutadi. X-xromosomaning zigotada bo'lmasligi (O) homilani halokatga uchratadi. XXU, XO va XXX hollarda organizm rivojlanishida turlicha o'zgarishlar bo'ladi. Xromosomalar kompleksining buzilishi jinsiy xromosomalargagina emas, balki ularning har bir juftiga ham bog'liq. www.arxiv.uz • Ba'zida, bemorlar organizmining hujayralarida 46 o'rniga 47 xromosoma bo'lganda 21-juft xromosomalar ajralmay qoladi. Bunday paytda Daun kasalligi avj olib, bolaning kallasi kichik bo'lib qolishi va aqliy zaiflik kuzatiladi. Xromosoma kasalliklarining kelib chiqish sabablarini o'rganish bilan ular rivojlanishining oldi olinadi. Homila ona qornida surunkali ravishda alkogol va narkotik moddalardan zaharlansa yoki ona zaxm bilan og'rigan bo'lsa, u tug'ma kasallik (mayib-majruh, kar-soqov, yurak porogi va b.q.) bilan tug'ilishi mumkin. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar 1. A. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev Evolyutsion ta’limot – Toshkent 2009 2. http://testing.uz 3. http://ru.wikipedia.org www.arxiv.uz

O'xshashlar

Yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish
Jinsiy ko’payishning norasmiy tiplari
Moslashish tabiiy tanlanish natijasi ekanligi. Urg’ochi va erkak organizmlar geterogametali bo’lganda jins bilan birikkan holda belgilarning irsiylanishiga doir masalalar yechish
Somatik embriogenez va uni o’rganishning ahamiyati
Odam evolyutsiyasi