Bakteriyalarning tuzilishi, tiplari va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati. Suv o’tlari va ularning klassifikatsiyasi - Biologiya - Slaydlar

Bakteriyalarning tuzilishi, tiplari va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati. Suv o’tlari va ularning klassifikatsiyasi

Yuklangan vaqt:

09.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1087.1201171875 KB

Ko'chirib olish

BAKTERIYALARNING TUZILISHI, TIPLARI VA QISHLOQ XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI. SUV O’TLARI VA ULARNING KLASSIFIKATSIYASI

ASOSIY SAVOLLAR 1. O’simliklar sitematikasining vazifasi va usullari 2. Bakteriyalar dunyosi 3. Suvo’tlar dunyosi

O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI Hozirgi vaqtda dunyoda tirik organizmlarning 3–3.5 mln atrofida turlari mavjud va 500 mln dan kam bo’lmagan turlar esa turli geologik davrlarda yashab, qirilib ketgan. Shuning uchun ham bioxilma-xillikni o’rganish biologiyaning muhim vazifalaridan biridir va bu bilan sistematika fani shug’ullanadi. Sistematika (lotin. “ systematica” -batartib, rejali) – biologik fan bo’lib, barcha tirik va qirilib ketgan organizmlar xilma-xilligini o’rganadi. Sistema turlari. Birinchi sodda sistemalar eramizdan oldingi IV asrda paydo bo’lgan. Hozirgi kunda ham sistemalar yaratish biologiyaning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Shu kungacha ko’plab sistemalar yaratilgan bo’lib, ularni uchta asosiy turlarga ajratish mumkin. Bular sun‘iy, tabiiy va genealogik ( filogenetik ) sistemalardir.

O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI Sun‘iy biologik sistemalar asosan qaysidir bir belgi yoki unchalik ko’p bo’lmagan morfologik belgilarga qarab tuzilgan. Bunday sistemalar ob‘ektlar klassifikatsiyaning asl mohiyatini yoritib bera olmaydi, ular faqat bir muncha biologik ma‘lumot va asosan qulay tartibli saralashda hamda organizmlarni bilib olish uchun foydalanilgan. Bu sistemalar eramizdan oldingi IV asrdan to XVIII asr o’rtalariga qadar davom etdi. Bunda ko’pgina antik olimlar Aristotel, Teofrast, Pliniy, Dioskorid o’rta asrlarda esa, K.Klyuzius (1525-1609), K.Baugin (1560-1624), Andrea Chezalpinlar (1519- 1603) dastlabki sun‘iy sistemalar tuzdilar. Jon Rey (1587-1657) sistematikaga “tur” tushunchasini, Turnefor (1656-1708) esa sistematik kategoriyalar - sinf, sessiya, turkumni (avlod) kiritdi. Ayniqsa, shved tabiatshunosi K. Linney (1707-1778) yaratgan sun‘iy sistema ancha mashhurlikka erishdi, o’zidan oldin o’tgan olimlarning sistemalarini takomillashtirdi. U o’zining «Tabiat sistemasi» (« Systema Naturae », 1735) nomli kitobida 3 ta olamni: minerallar, o’simliklar va hayvonot olamini qamrab olgan edi.

O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI Tabiiy sistemalar sun‘iy sistemalardan ancha farq qilib, bunda klassifikatsiyalashda ko’plab belgilarning o’xshashligi va farqlariga asoslangan. Sistematik birliklarga biri-biriga o’xshash belgilarga ega bo’lgan organizmlar birlashtirildi. Tabiiy sistemalar taksonlar haqida ko’proq belgilarga asoslanib, qimmatli ma‘lumotlar berishi bilan xarakterlanadi. Shu bilan birga, ob‘ektni sistemadagi o’rniga qarab hali o’rganmasdan turib ham uning ayrim ehtimoliy belgi va xususiyatlari haqida fikr yuruitish mumkin. Birinchi tabiiy sistemalar XVIII asr oxirlarida paydo bo’ldi. Fransuz olimli A.L.Jyusse (1748-1836) boshlab berdi. Natijada, Jyusse ishlarini: Fransiyada J.B. Lamark (1744-1829) va paleobotanik A.T. Bronyar (1804-1876), Angliyada D. Lindli (1799-1865), Avstriyada S. Endlixer (1804-1849), Rossiyada P. Goryaninov (1796-1805) va boshqalar davom ettirdilar. Shuningdek, jenevalik olim O.P. Dekandol (1778-1841), nemis olimi A. Braun (1805-1877) va nemis botanik olimi A. Eyxlerlar (1839-1887) ancha takomillashtirdilar.

O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI Genealogik (filogenetik) sistemalar XIX asr oxirlarida paydo bo’la boshladi. Ularni yaralishida evolyutsion ta‘limot muhim rol o’ynadi. Filogenetik sistemada organizmlarning o’xshashlik va farqli belgilari, tarixiy taraqqiyoti, kelib chiqishi, o’zaro qarindoshlik munosabatlariga asoslangan. Ayniqsa, Engler, Vetshteyn, Xatchinson, Kronkvist, Taxtadjyan sistemalari ancha mashhur bo’lib keng tarqaldi. O’simliklar sistematikasi - o’simlik turlarining xilma-xilligini va buning sabablarini o’rganuvchi fan bo’lib, o’z oldiga bir qancha vazifalarni qo’yadi. Shulardan o’simliklarni tasnif qilish va ularning rivojlanish tarixini tiklash asosiy o’rin tutadi.

O’simliklar sistematikasining yana bir vazifasi o’simliklarni o’rganishda turli usullardan foydalanishdir. Hozirgi zamon sistematikasi ma‘lum tur o’simliklardan, tasnif tuzish uchun, shu o’simliklarga oid to’plangan hamma ma‘lumotlardan foydalanadi. Bunda o’simliklarning paydo bo’lishini solishtirish ( solishtirma- morfologik usul ), ularning individual rivojlanishini o’rganish ( ontogenetik usul ), o’tgan geologik davrlarda o’sgan o’simliklar to’g’risidagi ma‘lumotlarni yig’ish ( paleobotanik usul ), o’simlik organlarining anatomik tuzilishini ( anatomik usul ) va har bir o’simlikning tarqalish hududini o’rganish ( geografik usul ) hamda yana bir qancha boshqa yordamchi usullarning ahamiyati kattadir. O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI

O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI Hozirgi zamon o’simliklar klassifikatsiyasi genealogik sistema asosida tuzilgan. Bu genealogik sistema o’simliklarning morfogenezi, ichki tuzilishi, individual taraqqiyoti, fizologik va bioximik xususiyatlari, geografik tarqalishi hamda tashqi muhit bilan o’zaro munosabatlariga asoslanadi. Klassifikatsiyaning amaliy ahamiyati shundaki, bunda o’simliklar biror turining xususiyatlari, sifatlari haqida fikr yuritilganda bu turni bir-biriga ma‘lum darajada o’xshash boshqa turlardan farq qila bilish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. 1753 yilda botanik olim K. Linney o’zining “ Species Plantarum ” asarida biolog mutaxassislarga ilmiy muloqat uchun lotin tilini tanladi va organizmlar nomenklaturasi uchun binar sistemani (qo’sh nomlash) taklif kiritdi. Shundan beri, o’simlik, zamburug’, bakteriya, hayvon turlarini binar nomlash ya‘ni dunyo taniydigan tur va turkumni lotincha nomlari bilan ilmiy ataymiz. Masalan: Solanum tuberosum (kartoshka), Picea abies (qoraqarag’ay), Boletus edulis (oq zamburug’) va hokazolar.

O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI O’simlik, zamburug’, bakteriya va hayvon turlarini biologik nomlash qoidalari va tamoyillari Xalqaro (botanika, zoologiya va bakteriya) nomenklatura kodekslari bilan tartibga solinadi. Ushbu kodeksning maqsadi butun dunyoda har qaysi taksonomik guruhni faqat yagona to’g’ri nomlashdir. Nomenklatura kodekslari qoidalariga to’ldirishlar va ayrim o’zgartirishlar hamda botanik tadqiqiotlar bo’yicha yangiliklar har olti yilda bir marotoba o’tkazilib kelinadigan Xalqaro botanika kongressida ( International Botanical Congress) ko’rib chiqiladi. Birinchi Xalqaro botanika nomenklatura kodekslari 1867 yilda Parij shahrida bo’lib o’tgan I Xalqaro botanika kongressida qabul qilindi. 1950 yilda O’simliklar taksonomiyasi bo’yicha xalqaro assotsiasiyasi ( The International Association for Plant Taxonomy; IAPT ) tashkil qilindi.

Assotsiasiya o’simliklar taksonomiyasiga oid har choraklikda Taxon jurnali va Regnum Vegetabile nomli seriyali kitoblar nashr ettirib kelmoqda. 1969 yilda esa botaniklarning xalqaro XI kongressi bo’lib o’tadi va bu kongressda taksonomik birliklarni kattadan kichikka qarab nomlash tavsiya etildi. 2011 yilda Melburun shahrida XVIII Xalqaro botanika kongressida kodeks – suvo’tlar, zamburug’lar va o’simliklar xalqaro nomenklatura kodekslari ( International Code of Nomenclature of algae, fungi, and plants) deb rasman nomlandi. Shuningdek, 2005 yildan boshlab, Madaniy o’simliklar bo’yicha xalqaro nomenklatura kodekslar ( International Code of Nomenclature for Cultivated Plants ) faoliyat olib bormoqda va navlar nomlanishi bo’yicha ish olib bormoqda. So’nggi XIX Xalqaro botanika kongressi 2017 yil 23-29 iyul kunlari Xitoyning Shenchjen shahrida o’tkazildi va unda dunyoning 6000 dan ortiq botaniklari ishtirok etishdilar. Navbatdagi kongress yig’ilishi 2023 yilda Braziliyaning Rio- de-Janeyro shahrida bo’lib o’tadi. O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI

Internet tarmog’ida ham keying yillarda barcha foydalanuvchilar uchun kirish erkin, bepul va ochiq bo’lgan bir qator ilmiy saytlar ham faoliyat yuritmoqda: Jumladan, Index Fungorum (zamburug’lar nomlari indeksi) (http://www.indexfungorum.org) – xalqaro ilmiy loyiha bo’lib, uning maqsadi mikologik nomenklatura sohasida to’liq ma‘lumotlar bazasini yaratishdir. Bunda zamburug’lar, zamburug’simon organizmlar va lishayniklarni ilmiy lotincha takson nomlari to’grisida ma‘lumotlar jamlangan hamda doimiy ravishda yangilanib, to’ldirilib borilmoqda. O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI

1999 yilda yana bir sayt International Plant Names Index (IPNI) (http://www.ipni.org/index.html) – O’simliklar ilmiy nomlarining xalqaro ko’rsatkichi ma‘lumotlar bazasi ishga tushdi. Ushbu inglizcha sayt barcha foydalanuvchilar uchun ham bepul bo’lib, asosan urug’li o’simliklar va paporotniklarni tur hamda turkumlarining ilmiy (lotincha) nomlari haqida ma‘lumotlar jamlangan. Ushbu ma‘lumotlar doimiy ravishda yangilanib, to’ldirilib borilmoqda. O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI

The Plant List («O’simliklar ro’yxati») (http://www.theplantlist.org) ma‘lumotlar bazasi – qo’shma ensiklopedik loyiha bo’lib, unda o’simliklar dunyosining zamonaviy taksonlari (qazilma holdagilardan tashqari) nomenklaturasi haqidagi ma‘lumotlar jamlangan. Ushbu sayt inglizcha bo’lib, Kyudagi Qirollik botanika bog’i (Buyuk Britaniya) va Missuri botanika bog’i (AQSH) bilan birgalikda BMT ning Biologik xilma-xillik konvensiyasi dasturi doirasida 2010 yilda tashkil etilgan, hozirda faol ishlab kelmoqda. Hozirgi kungacha The Plant List bazasida 1 293 685 ta o’simlik taksonlarning nomlari kiritilgan. O’simlik nomlari to’rtta guruh: yo’sinlar, tomirli yuksak sporali o’simliklar (plaunlar, qirqbo’g’inlar, paporotniklar), ochiq urug’lilar va gulli o’simliklar ni o’z ichiga oladi. Bu bazada hozirda suvo’tlar, zamburug’lar va lishayniklar haqida ma‘lumotlar yo’q. Hozirgi vaqtda The Plant List bazasi dunyodagi boshqa botanika institutlar bilan hamkorlikda 2020 yildan boshlab barcha ma‘lum o’simlik vakillaridan iborat World Flora Online loyihasi ma‘lumotlar bazasini yaratish bo’yicha ish olib borilmoqda.O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI

Shuningdek, Index Herbariorum – dunyo gerbariylari bo’yicha, International Directory of Botanical Gardens – dunyodagi botanika bog’lari bo’yicha ma‘lumotlar bazasi ham faoliyat olib bormoqda. Plantarium (http://www.plantarium.ru) sayti ruscha bo’lib – o’simliklar va lishayniklar turlarining atlasi va online aniqlashga asoslangan. Ushbu loyiha Rossiya va unga chegaradosh mamlakatlar hududlaridagi o’simlik va lishayniklar fotosuratlarini yig’ish va turlarni aniqlashga asoslangan. Bundan tashqari, loyiha qatnashchilari tomonidan o’simlik jamoalari va landshaftlar fotosuratlari, geografik koordinatalari hamda xaritasi ham keltirib o’tilgan. O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI

Taksonomiya (grek. taxis -tuzilish) atamasini 1813 yilda shvetsariyalik olim O.Dekandol tomonidan kiritilgan. Taksonomik (sistematik) birliklar aniqlangan ko’plikdagi pog’onalashtirilgan klassifikatsiyalar hisoblanadi. Taksonlar esa aniq mavjud bo’lgan organizmlarni nomlashda qo’llaniladi, bunda ularni klassifikatsiylashda ma‘lum taksonomik birliklarga biriktiriladi. Botanikada asosiy sistematik birliklar quyidagilardan iborat: dunyo – regnum , bo’lim – division , ajdod (sinf) – classis , qabila – ordo , oila – familia , turkum – genus , seksiya – ection , tur – species, tur xili –varietas O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI

O’.Pratov va M.Nabiyevlar tavsiyasiga (2007) ko’ra, bo’limga – toifa ; bo’limchaga – singari ; ajdod (sinf)ga – simon, lilar ; ajdodchaga – kabilar ; qabilaga – namo, dor ; oilaga – dosh, guldosh affikslarini qo’shib yozish tavsiya etildi. Ko’pchilik oilalarning nomlari turkum nomi bilan ataladi. Masalan: magnoliyadoshlar, ayiqtovondoshlar, gulxayridoshlar va boshqalar turkum nomidan olingan. Ba‘zan, ayrim oilalarning nomlari o’simliklar turkum nomidan emas, organlarining tuzilishiga qarab nomlangan. Masalan: labguldoshlar ( Labiatae ), dukkakdoshlar ( Leguminosae ), soyabonguldoshlar ( Umbelliferae ), murakkabguldoshlar ( Compositae ) va boshqalar. Quyidagi oilalarga botanika nomenklaturasi qoidalari asosida yangi turkumlarning nomlari yangi o’zbekcha nomlar bilan ataldi. (O’.Pratov, T.Odilov, 1995). Shunga ko’ra: Apiaceae ( Umbelliferae ) – ziradoshlilar (soyabonguldoshlar), Asteraceae ( Compositae) – qoqiotdoshlar (murakkabguldoshlar), Poaceae ( Gramineae ) – bug’doydoshlar (boshoqdoshlar), Fabaceae ( Leguminosae ) – burchoqdoshlar (dukkakdoshlar), Lamiaceae ( Labiatae )– yalpizdoshlar (labguldoshlar), Brassicaceae ( Cruciferae ) – karamdoshlar (krestguldoshlar), Arecaceae ( Palmaceae ) – palmadoshlar (arekadoshlar) deb nomlandi. O’SIMLIKLAR SITEMATIKASINING VAZIFASI VA USULLARI

BAKTERIYALAR DUNYOSI Bakteriyalarga (lot. bacterium – tayoqcha) 3000 ga yaqin turni qamrab oladi. Bakteriya atamasi 1828 yilda X.G. Erinberg tomonidan taklif etilgan. Bu organizmlar juda mayda, bir hujayrali, ba‘zan ipsimon yoki ipsimon shoxlangan koloniyali organizmlardir. Bakteriyalar hujayra tuzilishining muhim hususiyatlaridan biri unda shakllangan yadro, mitoxondriy, plastidlar ning yo’qligidir. Bakteriyalarni mikrobiologiya bo’limi – bakteriologiya fani o’rganadi. Birinchi bor bakteriyalarni gollandiyalik olim Antoni van Levenguk 1676 yilda mikroskop yordamida ko’rgan.

Bir gramm tuproqda o’rtacha 40 mln bakteriya hujayrasi, toza suvning bir millilitrida millionta bakteriya hujayrasini topish mumkin. Yerda qariyb 5 10⋅ 30 bakeriya hisoblanib, ularning biomassasi o’simlik va hayvonlar biomassasi yig’indisidan ham oshib ketadi. Ular moddalar almashinuvida katta rol o’ynaydi. Bakteriyalar tabiatda juda keng tarqalgan. Ular tuproq, suv, o’simlik va hayvon tanasida, atmosferada ko’plab uchraydi. Yerda bakteriyalarning ko’pligiga tashqi sharoit ham ta‘sir ko’rsatadi. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Bakteriyalarda membrana, tana yoki matriks, DNK, RNK va ribosomalar mavjud. Membrana tarkibi asosan fosfolipid lardan tashkil topgan. Sitoplazmada zaxira moddalardan glikogen, polifosfat lar va boshqa birikmalar to’planadi. Ko’pchilik bakteriyalar hujayrasi uch qavat hujayra devori bilan qoplangan. Hujayra devori tarkibi polisaxaridlardan tashkil topgan – peptidoglikan yoki muriendan iborat. Bu devor azotli moddalardan tashkil topgan shilimshiqlanish hususiyatiga ega. Shuningdek, bakteriyalar hujayra devori tarkibiga ko’ra: grammusbat va grammanfiy bakteriyalarga ham bo’linadi. Bunda ularni devorini 1884 yilda K.Gram tomonidan taklif etilgan anilin bo’yoqlari yordamida bo’yalishiga asoslangan va bunga Gram metodi deyiladi. Grammusbat bakteriyalarning hujayra devori grammanfiylarnikiga qaraganda ancha qalin bo’ladi. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Bakterial hujayraning sxematik tuzilishi: 1-hujayra devori; 2-plazmatik membrana; 3-ribosomalar; 4-zaxira oziq moddalar; 5- sitoplazma; 6-DNK xalqasi; 7-mezosoma; 8-fimbriyalar; 9-fotosintetik membranalar; 10- kapsula; 11-xivchin. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Ayrim bakteriya sporalari 240°C issiqlikka ham chidaydi. Ko’pchilik bakteriyalar esa, jumladan, kasallik qo’zg’atuvchi bakteriyalar quyosh nuri ta‘siriga bardosh bera olmaydi. Bakteriyalar mayda bo’lganligi sababli ularni oddiy ko’z bilan ko’rish qiyin. Qaynatilgan kartoshka, non, go’shtda tez rivojlanadigan – Bacillus prodigiosus ning kattaligi 0,0008 mm tashkil qiladi, Mucobacterium tuberculasus esa 1,2 - 0,4 mkm oshmaydi. Bazi bakteriyalarni biologik mikroskoplarda emas, faqat elektron mikroskoplardagina ko’rish mumkin. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Bakteriyalar hujayralarining shakli turli tuman bo’lib, quyidagi asosiy guruhlarga bo’linadi: 1-sharsimon bakteriyalar - kokklar; 2- tayoqchasimon bakteriyalar - batsillalar; 3-bukilgan bakteriyalar- spirillalar. Kokklar bir-biriga qo’shilmagan mayda ayrim hujayralardan iborat bo’lsa mikrokokk, bo’linish natijasida hosil bo’lgan yangi hujayralar juftlashganicha qolsa diplokokk deyiladi. Agar eniga va bo’yiga bo’linish natijasida paydo bo’lgan hujayraning yosh hujayralari ajralmay to’rttaligicha qolsa tetrokokk deb ataladi. Hujayralari uzunasiga qo’shilib, marjonga o’xshash shakl hosil qilsa streptokokk, uzum shingiliga o’xshab yig’ilgan bo’lsa stafilokokk, hujayra bo’yiga, eniga va yoniga qarab bo’linishi tufayli xaltachaga o’xshash shakl olsa sarsina deyiladi. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Sharsimom bakteriyalar orasida angina, yallig’lanish va boshqa kasalliklarni chaqiruvchi kokklar ham mavjud. To’g’ri, uzun, tayoqchasimon bakteriyalar - batsillalar (basillus) deyiladi va ular sporalar hosil qiladi. Qisqa tayoqchali bakteriyalarga tuganak bakteriyalari – Rhizobium legumenosarum ham kiradi. Uzun ip hosil qiladigan ipsimon bakteriyalar asosan suvda yashaydi. Vergul shaklidagi bakteriyalar– vibrionlar , yo’g’on spiralsimon buralganlari spirillalar, bir necha xildagi ingichka burmalilari spiroxetalar deyiladi. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Bakteriyalar morfologiyasi va xivchinlarining joylashuvi: A-bakteryalar shakllari: 1-tayoqchasimon bakteryalar; 2-urchuqsimon tayoqcha ( Clostridium ); 3- koklar; 4-diplokokklar; 5-streptokokklar; 6-stafilakoklar; 7-sartsinalar; 8-vibrionlar; 9-spirillalar; 10-poyasimon bakteryalar; 11-toroidlar; 12-yulduzsimon bakteriyalar; 13-oltiburchakli hujayra; 14-ko‗p hujayrali bakteriya ( Beggiatoa ). B-bakteriyalarda xivchinlar joylashuvining asosiy xillari: 1-monotrix; 2, 4-amfitrix; 3-lofotrix; 5-peritrix.

Bakteriyalarning bazi turlari mustaqil harakat qilish qobiliyatiga ega. Ular xivchinlari yordamida harakatlanadi. Xivchinlari bitta, ikkita, to’rtta yoki bir nechta bo’lib, hujayrasining bir uchida ayrim va to’p bo’lib joylashadi yoki sirtini butunlay o’rab oladi. Xivchini bitta bo’lsa monotrix, ikkita bo’lib har uchida bittadan joylashsa amfitrix, to’p bo’lib joylashganlar lofotrix, xivchinlar hujayra tanasini hamma tomondan o’rab olsa peritrix deb ataladi. Xivchinlari juda ingichka bo’lib, ularni faqat elektron mikroskopda ko’rish mumkin. Bakteriyalarning bazi turlari gonidiylar hosil qilish bilan ko’paya boradi. Gonidiylar mayda kurtakchalardan iborat bo’lib, ular ona hujayradan bo’linadi. Hamma qismi o’sib, rivojlanib mustaqil organizmga aylanadi. Bakteriyalar noqulay sharoitda sporalar hosil qiladi. Sporalar 150°C issiqlikda va - 200°C sovuqda ham yashash qobiliyatini yo’qotmaydi. Ular hatto noqulay sharoitda 10- 1000 yilgacha hayotchanligini saqlab qoladi. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Bakteriyalarni hujayra tuzilishiga, metabolizmiga ko’ra, shuningdek, hujayra kimyoviy tarkibidagi farqlariga qarab klassifikatsiyalanishi mumkin. Bakteriyalar klassifikatsiyasi bo’yicha ma‘lumotlar Berji sistematika bakteriologiya tashkiloti ( Bergey's Manual of Systematic Bacteriology ) rahbarligida «Sistematik bakteriologiya xalqaro jurnali» da ( International Journal of Systematic Bacteriology ) nashr ettirilmoqda. Prokariotlar nomenklaturasi xalqaro kodeksi ( International Code of Nomenclature of Prokaryotes ) qoidalariga muvofiq, Prokariotlar sistematikasi xalqaro qo’mitasi ( International Committee on Systematics of Prokaryotes ) esa xalqaro qoidalarga ko’ra, bakteriya taksonlarini nomlash va ularni sistematik birliklarini aniqlash bilan shug’ullanib kelmoqda. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Hozirgi vaqtda bakteriyalar bir necha tiplarga bo’lib o’rganiladi. Ulardan ayrimlari quyidagilar: Haqiqiy grammusbat bakteriyalar tipi (fila) – Firmicutes . Ularning hujayra devori juda qalin bo’ladi. Barcha bakteriya shakllari uchraydi va noqulay sharoitda endospora hosil qiladi. Avtotrof va geterotrof oziqlanadi. 160 dan ortiq turkumlari bor. Ular bir necha sinflarga bo’linadi: Clostridia, Mollicutes, Basilli va boshqalar . Proteobakteriyalar tipi – Proteobacteria . Bu tip eng katta bo’lib, o’z ichiga 400 turkumni o’z ichiga oladi. Proteobakteriyalar orasida fototrof, xemotrof va getrotrof organizmlar bor va biogen migratsiyada muhim o’rin tutadi. Ular 5 sinf va 30 dan ortiq qabilalarga bo’linadi. Spiroxetalar tipi – Spirochaeta . Hujayrasi ingichka, uzun, mayin, uchi o’tkir, parmasimon buralgan, harakatchan bakteriyalar bo’lib, ularning barchasi parazit holda yashaydi. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Aktinobakteriyalar tipi – Actinobacteria (grek. actis –nur) o’zida ham bakteriyalar, ham zamburug’larning belgilarini qisman mujassamlashtirgan juda mayda organizmlardir. Turlarga boyligi jihatidan ajralib turadi va 150 dan ortiq turkumlari bor. Tuzilishi jihatidan bakteriyalardan yuqori turadi. Ularning spora hosil qiladigan vakillari ham bor. Bu tip vakillari tipik bakteriyalardan shoxlanishi va harakatli davrini kechirmasligi bilan farq qiladi. Vegetativ tanasi to’siqsiz mitseliydan iborat. Mitseliyning ipi zamburug’larnikidan ingichka bo’lib, uzunligi ba‘zan 600 mikronga boradi. Protoplastning tuzilishi tuban bakteriyalarnikiga o’xshaydi. Ular sitoplazma va yadroga ajralmaydi, tipik yadrosi ham bo’lmaydi. Vegetativ va jinssiz yo’llar bilan ko’payadi. Vegetativ ko’payishda mitseliysi uvalanib bo’lakchalarga ajraladi. Jinssiz ko’payishi sporalar vositasida amalga oshadi. Aktinobakteriyalar tuproq, suv, havo, o’simlik va hayvon qoldiqlarida ko’p tarqalgan. Ular 40 - 70°C issiqlikda bemalol yashay oladi. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Hozirgi bakteriyalarning zamonaviy sistemasida sianobakteriyalarni (ko’k-yashil suvo’tlar) (Cyanobacteria) ham alohida tip (fila) sifatida o’rganadilar. Burchoqdoshlar oilasi vakillarining ildizlarida tuganak hosil qiluvchi bakteriyalardan – Rhizobium radicicolo, Bacteria radicicola yashaydi. Tuganak bakteriyalar tuproq unumdorligini oshirishda muhim rol o’ynaydi. Bakteriyalarning tabiat va kishilar hayotidagi roli ham cheksizdir. Bakteriyalarsiz tabiatda moddalar almashinishi kuzatilmaydi. Quyidagi jarayonlar bakteriyalarning ijobiy tomonlarini ko’rsatadi. Umuman bakteriyalar metabolizmi juda murakkab bo’lib, ular geterotrof, avtotrof yo’llar bilan boradi. O’simlik va hayvon qoldiqlarining chirishida turli bakteriyalar ishtirok etib qo’lansa hidli gazlar hosil bo’ladi. Bakteriyalarning bir turi oqsil molekulasini NH 3 , H 2 S, CO 2 va H 2 O ajratsa, boshqalari oqsilni albumoza, peptonlargacha parchalaydi. Ular o’z navbatida, boshqa bakteriyalar tomonidan yana parchalanadi. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Chirish natijasida uglerod, hususan azotli moddalar bir shakldan ikkinchi shaklga o’tib uzluksiz o’zgarib turadi. Avtotrof bakteriyalar bevosita quyosh nuridan yoki kimyoviy energiyadan (xemosintez) foydalangan holda organik moddalarni mustaqil ravishda sintezlaydi. Bularning bazi turlari tuproqda yashab, erkin azotni o’zlashtira oladi. Shu guruhga mansub bakteriyalar katta biologik ahamiyatga ega. Azotsiz organik moddalarning bakteriyalar faoliyati natijasida parchalanishi achish deyiladi. Achish xilma-xildir Sut kislotali achish – Lactobacillus , Lactococcus va boshqa bakteriyalar faoliyati natijasida sodir bo’ladi. Natijada hosil bo’lgan sut kislotasi oziq-ovqat mahsulotlarini uzoq muddat saqlashga xizmat qiladi va ularga alohida ta‘m beradi. Moy kislotali achish – Clostridium pasteurianum bakteriyalari ishtirokida boradi. Bu jarayon natijasida ovqat mahsulotlari buziladi. Hosil bo’lgan moy kislota boshqa bakteriyalarning oziqlanishi uchun qimmatli moddadir. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Sirka kislotali achish – Acetobacter aceti bakteriyalari vujudga keltiradi. Natijada sirka kislotasi hosil bo’ladi. Pektin moddalarining achishi – Clostridium pectinovorum va boshqa bakteriyalar ta‘sirida borib, vodorod va karbonat angidrid hosil qiladi, bunda o’simliklarning hujayralararo moddalari parchalanib, to’qima hujayralarida matseratsiya hodisasi ro’y beradi. Bu jarayondan zig’ir, kanop tolasi olishda foydalaniladi. Hozirgi vaqtda bakteriya va aktinomitsetlarning roli yanada oshmoqda, chunki tibbiyotda, veterinariyada va chorvachilikda qo’llanilayotgan insulin, antitelalar, antibiotiklar, aminokislotalar, vitaminlar olishda ularning ahamiyati kattadir. Ularning qo’llanilishi esa chorvachilik mahsulotlarini oshirishga olib kelmoqda. Basillus thuringiensis (endobakterin, dendrobatsellin) preparatlari o’simliklarining zararli hasharotlariga qarshi ishlatilsa, tuganak bakteriyalar preparatlari (azotobakterin, nitragin) o’g’it sifatida qo’llaniladi. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Bakteriyalar sanoatda rudalardan metallarni ajratib olishda, organik chiqindilarni qayta ishlashda, turli muhitdagi va suvdagi neft qoldiqlarini parchalashda ham foydalanilmoqda. Bakteriyalarning zararli tomonlari ham bor. Masalan, oziq-ovqat mahsulotlarining ko’plab buzilishiga bakteriyalar sababchidir. Demak, bu mahsulotlarni konservalash, quritish, tuzlash, marinovka qilish kabi yo’llar bilan saqlashga to’g’ri keladi. Ayrim bakteriyalar patogen bo’lib, odam, hayvonlar va o’simliklarda turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Ayniqsa odamlarda ich terlama, vabo, o’lat, sil, qoqshol va boshqa kasalliklarni chaqiradi. Clostridium botulinum botulizm toksini go’sht, baliq va konserva mahsulotlarining buzilishi natijasida hosil bo’ladi. Bu botulin toksinining 10 mg butun insoniyatni zaharlashga qodir. Bakteriyalar metabolizmi va genetikasidan (transformatsiya, transduksiya, plazmidalar) foydalanib, ulardan biotexnologiya va bioinjeneriya sohalarida keng foydalanilmoqda. BAKTERIYALAR DUNYOSI

Suvo’tlar o’simliklarning eng qadimiy vakillaridan biridir. Bugungi kunda uchraydigan suvo’tlarining tuzilishi qadimgi turlarning tuzilishidan ortiqcha farq qilmaydi, bu esa ularning suv muhitida vujudga kelganligini tasdiqlaydi. Suvo’tlarining aksariyati suv muhitida yashaydi, lekin ayrimlari nam tuproqlarda, daraxt po’stloqlarida ham yashaydi. Ularning tanasi tallom yoki qattana deb ataladi va ular fotoavtotrof oziqlanadi. Suvo’tlarning hozirda umumiy soni 30-35 mingta turni tashkil etadi va ularni o’rganadigan fan algologiya dir. SUVO’TLAR DUNYOSI

SUVO’TLAR DUNYOSI Hozirgi zamon fani suvo’tlarini bir hujayrali suvda yashaydigan xivchinlilardan paydo bo’lgan deb taxmin qilinadi. Ular orasida xlorofilli (avtotrof) va rangsiz (geterotrof) organizmlar uchraydi. Birinchi tur organizmlar o’simliklarga yaqin, ikkinchisi esa hayvon organizmlaridir. Ko’pchilik sistematiklar xivchinlilarni o’simlik va hayvon organizmlarini bog’lovchi oraliq guruh vakillari deb qaraydi. Suvo’tlar tanasida xlorofill bo’lganligi sababli ular avtotrof oziqlanadi. Ana shu yashil rang ayrim suvo’tlarida boshqa ranglar bilan niqoblanib, turli nom bilan atalishiga sabab bo’ladi.

SUVO’TLAR DUNYOSI Suvo’tlarning tallomi bir hujayrali, koloniyali, hujayrasiz va ko’p hujayrali bo’ladi. Vegetativ hujayra tashqi tomondan qattiq po’st bilan qoplangan. Hujayra po’sti sellyuloza va pektin moddasidan tashkil topgan. Ayrim hollarda esa qumtuproqlashgan ham bo’lishi mumkin. Hujayra sitoplazmasi po’st atrofida joylashgan bo’lib hujayrani to’ldirib turadi. Hujayrada bitta yoki bir nechta mayda hujayra shirasiga ega bo’lgan vakuolalar mavjud. Yadro ning soni ham bir yoki bir nechta bo’lishi mumkin. Hujayradagi xromatofor larda pigmentlar saqlanadi va ular fotosintez jarayonini amalga oshiradi. Xromatoforning shakllari turlicha: plastinkali, spiral, lentasimon, to’rsimon, yulduzsimon. Ana shu shakllarga qarab suvo’tlarning turini aniqlash oson. Xromatoforada pirenoid joylashgan, uning atrofida kraxmal to’planadi. Shuningdek, xromotoforalar moy, lipoproteid, oqsillardan valyutin kabi oziq moddalar to’plash xususiyatiga ham ega.

Suvo’tlar tallomining morfologik differentsiasiyasi xillari: A,B-monad shakllar; A- Chlamydomonas ; B- Eudorina ; V-palmelloid shakllar: 1- Hydrurus ; 2- Chlamydomonas; G,D- kokkoid shakllar: G-Chlorella; D- Navicula; E-I-ipsimon shakl; E-Ulothrix; J-Oscillatoria; I-Bulbochaete; M- geterotrixal shakl. Stigoclonium; K,L- to’qimali shakllar; K-Ulva; L-Laminaria; N,S- sifonli shakllar; N-Caulerpa; P- Botrydium; S-Vaucheria; T,R- sifonokladal shakllar; T-Valonia; R- Cladophora.

SUVO’TLAR DUNYOSI Evolutsiya jarayonida suvo’tlarning tallomi differtsiyallanib morfologik jihatidan har xil tuzilgan: 1. Monad tuzilgan tana xivchinlari faol harakat qiladi. Bundan xivchinli tuzilish bir hujayrali, senobiy va kollonial tuzilgan suvo’tlarida kuzatiladi. 2. Rizopodial yoki amyoboid shakldagi vegetativ tanada qattiq po’sti bo’lmaydi va amyobaga o’xshash sitoplazmatik soxta oyoqlar chqarib harakat qiladi. 3. Palmelloid yoki kapsal harakatsiz tuzilish bo’lib, umumiy shilliq bilan o’ralgan. 4. Kokkoid tuzilish ham harakatsiz bo’lib, po’st bilan o’ralgan, bir hujayrali yoki kolloniya bo’ladi. 5. Ipsimon ( trixal ) tuzilishda hujayralar oddiy yoki shoxlangan holda ipsimon bo’lib joylashgan bo’ladi va ko’ndalangiga bo’linib bo’yiga o’sadi.

SUVO’TLAR DUNYOSI 6. Geterotrixal yoki turli ipsimon tuzilish murakkab ipsimon bo’lib, ayrimlari muhitda yopishib o’ssa ayrimlari vertikal holda tikka o’sadi. 7. To’qimali ( parenximatozli ) tuzilish bunda ipsimon tallom ham eniga ham bo’yiga bo’linib parenximatozli plastinka ko’rinishidagi tallom hosil qiladi. 8. Soxta to’qimali ( psevdoparenximatozli ) tuzilishda ipsimon tallomlar bir- biri bilan qo’shilib yirik tallomni hosil qiladi. 9. Sifonal yoki sifonli tuzilishda vegetativ tallom hujayralarga bo’linmay, bitta hujayra va ko’p yadroli bo’ladi. 10. Sifonkladal tuzilishda vegetativ tallom ko’p yadroli ipsimon yoki boshqa shaklda bo’ladi. Ushbu tallomlarni tashkil topish xillari barcha suvo’tlarda bir xil emas.

SUVO’TLAR DUNYOSI Suvo’tlari vegetativ, jinssiz va jinsiy yo’llar bilan ko’payadi. Bir hujayrali suvo’tlarda hujayralarning bo’linishi natijasida vegetativ ko’payish sodir bo’ladi. Koloniyali, ko’p hujayrali suv o’tlarida esa tallomning qismlarga bo’linishi yoki gormogoniy natijasida ayrim hollarda maxsus vegetativ ko’payish organlari hosil qilib (masalan, xaralarda - tuganak) ko’payadi. Jinssiz ko’payish turli xil sporalar (aplanospora, avtospora, tetraspora va boshq.) yoki zoosporalar vositasida boradi. Jinsiy ko’payish izogamiya, geterogamiya va oogamiya yo’llari ba‘zan, konyugatsiya (somatogamiya) bilan amalga oshadi. Jinsiy organlar gametangiy va jinssiz ko’payish organi esa sporangiy va zoosporangiy deyiladi. Jinsiy gametalar ya‘ni tuxum hujayra oogoniy da va spermatozoidlar esa anteridiy da hosil bo’ladi. Ular vegetativ hujayralardan farq qiladi. Jinsiy hujayralar qo’shilishdan zigota (2n) hosil bo’ladi. Zigota tinim davrini kechirgandan so’ng, bo’linadi va zoosporalar hosil bo’ladi yoki birdan yangi organizm o’sib chiqadi.

SUVO’TLAR DUNYOSI Sporalarni hosil qiladigan organizmga sporofit va gametalar esa gametofit da hosil bo’ladi. Gametofit bir jinsli yoki har xil jinsli bo’lishi mumkin. Ko’pchilik suvo’tlarda gametofit va sporofit alohida o’simliklar bo’lib hisoblanadi. Ayrim suvo’t turlarida esa sporalar va gametalar bitta o’simlikda o’zida hosil bo’ladi va bunga sporagametofit deyiladi. Sporofit va gametofit bir xil (nasllarning izomorf almashinuvi) yoki har xil (nasllarning geteromorf almashinuvi) tuzilishga ega bo’lishi mumkin (96-rasm).

SUVO’TLAR DUNYOSI Suvo’tlarining tallomi o’lchami ham turlichadir ya‘ni mikroskopik tuzilishdan tortib, to bir necha metrlarga etadi. Eng gigant suvo’tlar - qo’ng’ir suvo’tlari hisoblanadi, ulardan laminariyaning tasmasimon tallomi uzunligi 20 m va makrotsistis suvo’tiniki esa 100 m boradi. Iliq suv havzalarida suvo’tlari turlar soni ko’p bo’ladi, biroq sovuq shimoliy dengizlarda esa yirik o’lchamli va katta massaga ega tallomli suvo’tlari uchraydi. Suvda tuzlarning miqdori kamayishi bilan, suvo’tlarning tur tarkibi ham kamayadi. Eng chuqur suv havzalarida qizil suvo’tlari uchraydi, ular okean va dengizlarning tiniq suvlarida 200 metr chuqurligida ham yashaydi. Aksariyat suvo’tlar to 30 m chuqurlikda uchraydi. Sayoz suvlarda asosan yashil suvo’tlar bo’ladi. Suvo’tlari bo’limlari orasida turlar soni bo’yicha kuchli farq qiladi. Eng turlarga boy bu yashil suvo’tlari bo’lib, turlar soni 13 mingdan tortib to 20 mingacha etishi mumkin. Diatom suvo’tlarini qariyb 5 mingta turlar, qo’ng’ir suvo’tlarini 1,5 ming turlar va qizil suvo’tlarining esa 4 ming atrofida turlari bor.

O'xshashlar

Prokariot va eukariotlar bakteriyalarning struktura tuzilishi xujayralarning katta va kichik molekulalari

Garmonoidlar. Prostaglandinlar va ularning biologik ahamiyati

Hujayraning membranasiz organoidlari, ularning funksiyasi va ahamiyati

Gemoglabinning tuzilishi va uning kislorod tashish mexanizmidagi ahamiyati

Viruslar va bakteriofaglar ochiq dars ishlanmasi