Saddi Iskandariy dostoni - Adabiyot - Slaydlar

Saddi Iskandariy dostoni

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

651.7099609375 KB

Ko'chirib olish

Saddi Iskandariy dostoni. Reja: 1.Dostonning yozilish tarixi va Iskandar haqida. 2.Asarning tuzilishi. 3. Asar haqida umumiy ma’lumot.

“ Saddi Iskandariy” G’arbu Sharqdagi eng mashhur siymolardan jahongir Iskandarga bag’ishlangan bo’lib, “Xamsa”ning yakunlovchi dostonidir. Iskandar tarixiy shaxs bo’lib, Aleksandr Makedonskiy (356-323) sharqcha nomidir.Uning tarbiyachilaridan biri mashhur Aristotel(Arastu) (384-322) bo’lgan. 326-yilda otasi Filipp II o’ldirilgach, taxtga chiqadi. Aleksandr Makedonskiy 323-yilda 33 yoshida vafot etadi.

U sharqda Iskandar Zulqarnayn deb ataldi. “Zulqarnayn” so’zining ikki ma’nosi bor: birinchi ma’nosi shohli degani. Ikkinchi ma’nosi kun chiqish va kun botish hukumdori degani.

Sharqda “Xamsa” yozgan ijodkorlarning o’z asarlarida Iskandarga bag’ishlangan dostonlarini quyidagicha nomlashgan. “ Xamsa” ning beshinchi yakunlovchi dostoni Nizomiy Ganjaviy o’z dostonini “ Iskandarnoma” deb nomlagan Xusrav Dehlaviy o’z dostonini “ Xiradnomayi Iskandar” deb nomlagan Abdurahmon Jomiy o’z dostonini “ Oynayi Iskandariy” deb nomlagan Alisher Navoiy o’z dostonini “ Saddi Iskandariy” deb nomlagan

Navoiy ushbu dostonni “Saddi Iskandariy” deb atadi. Iskandar haqidagi kitoblarda uning odamho’r yajujlardan saqlanish uchun ulkan bir devor qurdirgani aytiladi. Bu devor Qarvon o’lkasida Qof tog’ining etagida ekan. Bu devorning tarixan qay darajada aniq va to’g’riligi haqida bir narsa deyish qiyin. Lekin, uning katta ramziy ma’nosi bor. U ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi devor. Bu devorni barcha xalqlar birgalashib quradilar. Navoiy shu tariqa Iskandarning jahongarligiga emas, insonparvarligiga diqqatni qaratadi.

“ Saddi Iskandariy” Navoiy “Xamsa” sidagi eng yirik dostondir. U 89 bob va 7215 baytdan tashkil topgan. Aruzning mutaqorib bahrida (faulo’n faulo’n faulo’n faul) (v - - v - - v - - v - ) yozilgan. Asar voqeyalari Iskandarning tug’ilishidan boshlanadi. Umuman, Iskandarning nasl-nasabi antik zamonlar olimlari turlicha fikirlar bildiradilar. Ba’zilar uni Eron shohi Doro II ning o’g’li qilib ko’rsatadilar. Ba’zilar esa Misr firavnlariga olib borib bog’laydilar. Yana bir nuqtai nazarga ko’ra – u topib olingan farzand.

Faylaqus(Filipp II )tangridan farzand so’rardi. Bir kuni ovdan qaytarkan, shaxarga kiraverishda vayronada yangi ko’zi yorigan ayolga duch keladi. Chaqaloq o’g’il bola bo’lib,sergak, ona esa o’lib bo’lgan edi. Shoh o’likni dafn ettiradi, bolani o’g’il qilib oladi. Unga Iskandar deb nom qo’yib, uning tarbiyasi bilan shug’illanadi. O’limi oldidan esa uni valiahd qilib tayinlaydi va o’z o’rniga shoh qili qo’yadi. Navoiy o’z dostoniga shu muqobil (variant)ni asos qilib oladi.

Shoir iskandar tarixini yozmoqchi emas. Iskandar bilan bog’liq voqealarning ma’nosini ochmoqchi. Shuning uchun voqeyalar izoh va talqinlar, hikoyatlar, savol-javob va lirik chekinishlar bilan almashinib keladi.

Iskandar taxtga chiqar ekan, o’z atrofiga olimlarni to’playdi, ularning maslahati bilan ish ko’radi.U umuman taxtdan bezor otasi unga taxtni topshirganida qattiq tashvishda qoladi.Bir yoqdan ota vasiyati,ikkinchi tomonda taxt ishlariga o’zida rag’bat sezmaslik. Oxiri xalqni yig’ib, maslahat soladi. Xalq uning shoh bo’lishini qattiq talab qilib turib oladi. Shundan keyingina arastu tojni olib uning boshiga kiygizadi. Shunda ham u el oldiga shart qo’yadi. Kimning arz-dodi bo’lsa, shohni o’zi bilan teng ko’rib, ahvolini aytishni so’raydi. Shundan so’nggina davlat ishlariga kirishadi. Avvalo, mazlumning haqini haqlab, zolimni qo’lini kalta qiladi, adolatni yo’lga qo’yadi. Fuqoro ehtiyojini hisobga olib,uni ikki yillik soliqdan ozod etadi.

Ushbu dostonda shoir bir soatlik adolat farishtalarning va dunyodagi barcha insonlarning toatidan afzal degan hadis keltiriladi. Bu bilan shoir shu davrdagi shohlarni va shahzodalarni insofga chaqiradi. Jumladan, Navoiy urishning manzaralarini chizar ekan, bu manzaralar beixtiyor temuriylar, xususan, husayn Boyqoroning o’z o’g’illari bilan bo’lgan kurashini esga oladi. Ato bir taraf gar erur,filmasal, Yana jonib o’lsa, o’g’ulg’a mahal. Ikkisig’a kin oti solg’ay g’azab, Ul o’t qon icharg’a qilib tashnalib. Ato jon berib, o’glun o’lturgali, O’g’ul ham anga tiyg’I kun surgali Qarindosh topsa qarindoshini Damodam tilab kesgali boshini.

Qondosh, qarindoshlar shu ahvolda bo’lsa, yotlar qanday bo’ladi? Bu nav o’lsa mundog’ ikki zot aro, Ne bo’lg’ay gumon qil ikki yot aro? Xuddi shu o’rinda shoir ikki jahongir – Chingizxon va Xorazmshox urishidagi ikki do’stning ittifoqligi daf etgan haqidagi rivoyat keltiriladi.

Dostonda Iskandar tarixini yaratish maqsadi qo’yilgan bo’lmasa- da, kitobxon uning yurishlari haqida ma’lum tasavvur ola oladi.Masalan Iskandar Eronni egallagach, jahonni fath etishga kirishadi. Ko’p podshohlar unga bo’yin egib keladilar. Kashmir,Hind,Chin hoqonlarigina o’zlarini tortadilar. Iskandar Xuroson va Movaraunnahrni qo’lga oladi. Hirot, Samarqand,shaharlarini egallaydi. So’ng Kashmir ustiga qo’shin tortadi. Ilm va hikmat bilan Kashmirni zabt etadi. Buni ko’rgan Hind shohi Iskandarga urishsiz tobe bo’ladi. chin xoqoni elchi kiyimida Iskandar huzuriga kelib, uning shanu shuhratiga tan beradi. Sovg’a-salomlar bilan jahongirga peshvoz chiqadi. Iskandar Mag’ribga yo’l oladi. Suv quriqliklardan o’tib, Mag’ribga yetib boradi va uni o’ziga bo’y sundiradi. U yerdagi aholini vahshiylardan himoya qiladi. Shimol safarini boshlaydi.

Farang, Rusdan o’tib, Qirvonga to’g’ri bo’ladi. U yerdagi xalqni yajujlardan saqlash uchun Saddi Iskandariyni qurdiradi. Rumga qaytib keladi. Bir muddat turib, dengiz safariga chiqadi. Shisha sandiq yasab, dengiz tubiga tushadi. Turfa ajoyibotlarni ko’rib, vataniga qaytadi. Ko’p o’tmay, kasallanib yotib qoladi. Onasi (tarbiyachisi) Bonuga o’g’illikni o’rniga qo’ya olmaganidan uzr so’rab xat yozadi. Vafot etar ekan,Iskandar bir qo’lini tobutdan qo’lini chiqarib qo’yishini iltimos qiladi. Bu bir ibrat, pand edi. Jahonni egallagan jahongirning u dunyoga hech bir narsasiz, ochiq qo’l bilab ketayotganiga ishora edi. Bu dunyoda qo’lga kiritgan butun davlatining shu dunyoda qoladi, binobarin, har bir narsada aql bilan ish tutmoq lozim, degan ma’noni anglatardi.

“ Saddi Iskandariy” so’ngida ham “Sab’ayi sayor” dagi singari ustozlar bilan g’oyibona muloqot bor. Navoiy o’z “Xamsa”sini yakunlaydi. Uni boshlashidan oldin borib fotiha olgan ustozi va piri Jomiy huzuriga boradi. Ustoz kitobni varaqlar ekan , istedodli shogirdi shaniga yuksak maqtov so’zlarni aytadi. Navoiy bir lahza xayolga cho’mib, Firdavsiy, Nizomiy, Sadiy Sheroziy, Xusrav Dehlaviy kabi buyk shoirlar bilan muloqotga kirishadi. Ustozlar uni muborakbod etadilar, haqqiga duo qiladilar. Darhaqiqat, Nizomiy va Husrav Dehlaviydek shoirlardan keyin “Xamsa” yozmoq buyuk jasorat edi. Bu borada katta tajribalari bo’lmagan turkiyda yozmoq esa yuz karra jasorat edi.

Navoiy o’z oldiga qo’ygan maqsadini sharaf bilan ado etdi. O’z davrining mashhur shoirlari e’tirofini qozondi. Jomiyning yuksak bahosiga musharraf bo’ldi.

E’tiborlaringiz uchun rahmat!

O'xshashlar

Kuntug’mish dostoni

Rustamxon dostoni

Alisher Navoiy 7

Alisher Navoiy 4

Navoiyxonlik kechasiga bag'ishlangan taqdimot