Alisher Navoiyning tarixiy asarlari - Adabiyot - Slaydlar

Alisher Navoiyning tarixiy asarlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1129 KB

Ko'chirib olish

Alisher Navoiyning tarixiy asarlari “ Tarixiy anbiyo va hukamo”. “ Tarixi mulki ajam”. www.arxiv.uz

• Alisher Navoiy turkiy adabiyotda o’zining dilbar lirik she’rlari bilangina emas, balki takrorlanmas nasriy asarlari bilan ham o’lmas iz qoldirgan adibdir. Navoiyning nasriy asarlari tarixiy, tarixiy-memuar, ilmiy, diniy, tasavvufiy hamda axloqiy-ta’limiy mavzularga bag’ishlangan. • “ Tarixi muluki Ajam” asari ajam shohlari tarixiga bag’ishlangan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

“ Tarixi muluki Ajam” asari da fors sultonlari Peshdodiylar Kayoniylar Ashkoniylar Sosoniylar www.arxiv.uz

• Peshdodiylar tabaqasidagi 11 podshoh haqida ma’lumot beriladi. Kayumarsdan boshlab Jamshid, Zahhok, Afrosiyob, Girshosbgacha bo’lgan podsholarning podsholik qilgan yillari, amalga oshirgan ishlari, ixtirolari, xarakterli jihatlarini yoritishga harakat qiladi. Masalan, Navoiy Jamshid haqida gipirib, shularni qayd etadi: “G’arib ixtirolar qildi. Va ul jumladin sipohiylik aslihasidurkim, paydo qildikim, ondin burun tosh va yig’och erdi. Sinon va harba va pichoq, ba’zi habba ham debdurlar, qalqon ham debdurlarkim ul yasadi. Va hammom bino qildi va g’avvoslig’ xayol qildi. Va ipak va qazz va ko’prak to’qur nimalarni va ranglarni arog’a kiyurdi” (199-bet). www.arxiv.uz

• Kayoniylar tabaqasidagi 9 podshoh haqidagi ma’lumotlar orasida Humoy xotinning saltanatni boshqargani haqidagi ma’lumotlar o’ta muhimdir. Bahman ismli podshoh qizi Humoy homilador bo’lganda uning qorniga tojni qo’yib, taxtni Humoyga topshiradi. Humoy farzandi tug’ilib, voyaga yetguncha davlat boshqarishi, keyin esa taxtni o’g’liga topshirishi kerak edi. Ammo o’g’li tug’ilgandan keyin uni bir sandiqqa solib daryoga oqizadi. Sandiqni Gozur ismli bir kishi topib olib, chaqaloqqa Dorob deb nom qo’yadi va uni tarbiya qiladi. Dorob ulg’ayib, Humoy qo’shiniga mulozim bo’lib qo’shiladi va janglarda ko’rsatgan jasorati uchun podshoh e’tiboriga tushadi. Humoy o’g’li Dorobni ko’rgan zahoti ona qalbi bilan uning o’z farzandi ekanligini his qiladi va davlat boshqaruvini unga topshiradi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Shuningdek, ashkoniylar tabaqasiga mansub bo’lgan 15 hukmdor hamda sosoniylarga mansub 29 podshoh haqida ham ma’lumotlar beriladi. Asar, asosan, nasrda yozilgan bo’lib, deyarli har bir podshoh haqidagi ma’lumotdan so’ng a-a-b-b tarzida qofiyalangan va shoir tomonidan “she’r” deb nomlangan to’rtliklar keltirilgan. Asar nihoyasida 50 baytdan iborat masnaviy berilgan bo’lib, u Husayn Boyqaroga bag’ishlangan. Undagi ushbu misralar Husayn Boyqaroni shoh, darvesh va inson sifatida ulug’langanligini isbotlaydi: Shaho keldi shahlig’ musallam sanga, Ne shahlig’ki darveshlig’ ham sanga. Desam aylayin vasfing oson emas, Ki mingdin birin demak imkon emas. www.arxiv.uz

• Shuningdek, shoir ushbu masnaviyda Husayn Boyqaroga bag’ishlangan, uning tug’ilishidan to podshohlik damlarigacha bo’lgan davrini, sifatlarini tarannum qiluvchi bir asar yozish niyati borligini ham qayd etadi. • Asarning asosiy g’oyasi-odil podshohlarni maqtash va zamona hukmdorlarini ana shu podshohlardan namuna olishga chaqirishdir. Navoiy tarixda shunday podshohlar bo’lganiga ishonadi va ularning nomini “hayvon suyi” (obi hayot) bilan tiriltirmoqchi, ya’ni tarixdan olib chiqib, zamonaga va kelajakka xizmat qildirmoqchi. Shuning uchun ham uzoq tarixdan Navoiy shunday xulosa chiqaradi: birov shoh bo’ladigan bo’lsa, jahon hashamatini ko’zga ilmasin. Faqat zulmni yo’q qilish uchungina va adolat o’rnatish uchungina mamlakat va taxt olishga arziydi. Kishi o’zi shoh bo’lsa ham xo’yi (fe’li, xarakteri) darveshlarcha bo’lishi kerak. www.arxiv.uz

• “ Tarixi anbiyo va hukamo” asari avliyo va anbiyolar, olimlar, hukamolar tarixiga bag’ishlangan. Odam atodan boshlab o’tgan payg’ambar va valilardan 59 tasi, 4 ta obid hamda 13 hukamo haqida fikr yuritiladi. Navoiy asarda payg’ambarlarni 4 guruhga ajratadi: 1. Mursol payg’ambarlar: Bularga Jabroil vositasida vahy kelgan. 2. G’ayri mursal payg’ambarlar: ilhom yoki tushdagi vahiylik orqali elga rahnomalik qiladilar: 3. Ulul-azm payg’ambarlar: osmoniy kitoblar nozil bo’lgan kishilar. 4. Xotam payg’ambar: eng so’nggi payg’ambar bo’lib, bu Muhammad (s.a.v.) dir. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Alisher Navoiy nafaqat badiiy adabiyot va adabiyotshunoslik, balki qiyosiy tilshunoslikka ham muhim hissa qo’shgan. Uning tilshunoslikka bag’ishlangan “Muhokamat ul-lug’atayn” asari turkiy tilning imkoniyatlarini fors-tojik tiliga chog’ishtirish orqali ko’rsatib berishga bag’ishlangan. Asar 1500-yilda yozilgan bo’lib, unda turli tilda mavjud bo’lgan, ammo sort (fors) tilida muqobili bo’lmagan 100 ta so’z, shuningdek bir necha ko’p ma’noli so’zlar, forsiy tilda birgina varianti mavjud bo’lgan sinonim so’zlar, ayrim hayvon va parranda nomlari, kiyim-kechak nomlari, yeguliklar nomi, kasb-hunarni atovchi otlar haqida ma’lumot beriladi. Ayrim so’zlar haqida gapirganda Navoiy turkiy nazmlardan misollar keltirib, fikrini isbotlaydi. Masalan, “sinqarmoq” so’zi xususida to’xtalib, shunday deydi: “...Biri sinqarmoq lafzidurki, mubolag’a mundin o’tmas turkcha nazmda bu matla’ bordurkim, bayt: Soqiyo, tut bedakim, bir lahza o’zumdan boray, Shart bukim, har necha tutsang labo-lab sinqaray. Oyo! Bu sipqaray lafzi mazmuniga yetganda, forsiy she’rda ne iloj qilg’aylar?”. (16-tom, 13- bet). www.arxiv.uz

• Ayrim hayvon va parrandalarni turli nomlar bilan atash turkiy tillarga xosdir. Shu haqda gapirar ekan, Navoiy kiyik, to’ng’iz, ot singarilarning turli nomlari xususida to’xtaladi. Jumladan, “...dag’i turk o’rdakning erkagin “so’na” va tishisin “bo’rchin” der. Va sort munga ham ot qo’ymaydur. Va nar va modda ikkalasin “murg’obi” der. Va o’rdakning anvoi bilur qushchilar qoshida, masalan, jo’rka va erka, suqtur va olmabosh va cho’qirqanot va temirqanot va aldaldag’a va alapuka va bog’chol va bu yo’sunluq derlarki, yetmish nav’ bo’lurkim, sort borisin murg’obi o’q der” (20-bet). www.arxiv.uz

• Asarning hech biror o’rnida Navoiy fors-tojik tilini kamsitmaydi, balki bu til hamda ushbu tilda ijod qilgan ijodkorlarga hurmati baland ekanligini qayd etadi. O’zining turkiy va fors-tojik tilida yaratgan asarlari nomlarini zikr etadi. Navoiy nasrda yozilgan va ilmiy uslubda yaratilgan bu asarda ham 7 ta ruboiy 2 ta qit’a, bayt va nazm deb atalgan 70 misra she’r keltiradi. She’rlarning katta qismi shoir qalamiga mansub. Shuningdek, unda Atoyi, Lutfiy, Husayniy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Xoqoniy Shervoniy kabilarga oid she’riy misralar ham bor. • Navoiyning “Mezon ul-avzon” asari turkigo’y xalqlarni aruz ilmidan bahramand etish niyatida yozilgan. Shoir an’anaviy aruzga turkiy she’riyatga xos bo’lgan vaznlarni, ularning bahrlarini qo’shdi. www.arxiv.uz

• O’zbek she’riyatining, xalq og’zaki ijodining necha yuz yillik tajribasi bu asarda birinchi bor tadqiq etilib, umumlashtirib berilgan. • Har bir bahrning ruknlari, turlari haqida ma’lumot berilib, she’riy misralar asosida dalillanadi. Asarda 164 bayt g’azal, 1 ta tuyuq, 6 ta ruboiy keltirilgan. “Mezon ul-avzon” dan avval Shayxzoda Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a”, keyin Boburning “Risolai aruz” asari turkiyda yaratilgan. • Alisher Navoiyning “Arba’in”, “Siroj ul-muslimin”, “Munojot” asarlari diniy-islomiy ruhdagi asarlardir. • Sharq adabiyotida “arba’in” an’anasi mavjud bo’lib, xalq orasida mashhur, eng sahih hadislardan 40 tasi saralab olinib, u hadislardan har birining mazmuni bir ruboiyda talqin qilingan. Abdurahmon Jomiyning “Chihil hadis” asarini Navoiy turkiyga tarjima qiladi. Shoirning niyati, asar muqaddimasida ta’kidlangandek, “forsiydonlar idrok aylagan” qirq hadis mohiyatidan turkiyzabonlarni ham bahramand qilish edi: www.arxiv.uz

Forsiydonlar aylabon idrok, Oriy erdi bu naf’din atrok. Istadimki, bu xalq ham bori Bo’lmag’aylar bu naf’din oriy. Hadislarni she’rga solishda barcha shoirlar ularning oson tushunilishini, yodda saqlanishini ham nazarda tutganlar. • “ Siroj ul-muslimin” asari she’riy yo’l (masnaviy) da yaratilgan bo’lib, islom dinining arkonlari- namoz, zakot, ro’za, haj haqidagi fikrlar bayon etilgan. Asar musulmonlar uchun ma’lum ma’noda dastur-qo’llanma vazifasini bajargan. • Navoiy hayotining so’ngida o’z asarlaridagi ijtimoiy, siyosiy, falsafiy va dunyoviy muddaolar, shaxsiyatidagi davr talablari, mafkurasiga munosabat haqida ko’p fikr yuritadi. Botiniy hayajonlari, armon-o’kinchlari birlashib, Olloh nazdida tavbalar qilish ehtiyojini yaratgan. “Munojot” ana shunday iltijolar majmu’idan iborat. “Munojot” tili- teran tafakkur tili, his-tuyg’ularga to’la ruhiy holat tili. Mohiyatan esa, ma’naviy kamolot, iymon ustuvorligi, ezguliklar sari intilishga da’vat etuvchi asar bo’lib, unda bu yo’lda to’siq bo’luvchi jam’iki illatlarga qarshi turish ham anglatiladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Alisher Navoiy asarlari tahlili

Navoiyning epik asarlari. Navoiy xamsanavis (dars ishlanma)

Alisher Navoiyning forsiy qasidalari. “Fusuli arbaa”

Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonida hukmdorlar obrazi

Alisher Navoiyning ”Farhod va Shirin” dostonidagi nomalarning g’oyaviy-badiiy talqini