Xeletseralilar (Caelcerata) kichik tipi - Zoologiya - Referatlar

Xeletseralilar (Caelcerata) kichik tipi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

Xeletseralilar (Caelcerata) kichik tipi Reja: 1. Xeletseralilar kichik tipiga umumiy tavsif. 2. О‘ rgimchaksimonlar sinfi. 3. Chayonlar turkumi va boshqa turkumlar vakillari va tuzilishi. 4. О‘rgimchaklar turkumi. 5. Kanalar turkumi va boshqa turkumlar vakillari va tuzilishi. 6. Parazit kanalar turkumi.

Xeletseralilar kichik tipiga umumiy tavsif. Bular о‘zining kelib chiqishi jihatidan boshqa bо‘g‘imoyoqlilardan keskin farq qiladi va bugungi kunda 40 mingdan oshiqroq turi bor. Tanasi uch qismdan. Bosh kо‘krak (prosoma) Oldingi qorincha (mezosoma) Keyingi qorincha (metosoma) Bosh kо‘krak (prosoma)dagi yaxshi rivojlangan 4 juft oyoq yurishga xizmat qiladi. Oldingi (mezosoma)dagi oyoq 1 juft oyoq jinsiy oyoqqa aylangan, qolgan bosh jufti esa suvda yashovchi formalarida nafas olishga xizmat qiladi. Kо‘zlari oddiy jinsiy organlarini yо‘li oldingi qorincha I bо‘g‘imiga ochilgan. Tuxum qо‘yib kо‘payadi. Umuman xeletseralilar - eng qadimgi poleozoy erasida rivojlangan va yuz mln. yillar davomida nihoyatda xilma-xil yashash muhitida hayot kechirishga muvofiqlashgan hayvonlar bо‘lganligidan adaptatsion evolyusiya natijasida bir- biridan katta farq qiladigan guruhlar (sinflar, turkumlar) ga bо‘lingan. Lekin buni bir qancha avlodlari suvga yashash hususiyatini saqlab qolgan va 2 ta sinfga bо‘linadi. Xanjar dumlilar О‘rgimchaklar sinfi 2. О‘rgimchaksimonlar (Aracnida) sinfi. О‘rgimchaklar sinfi tuzilishi va hayoti bilan bir-birlaridan birmuncha farq qiladigan turkumlar: chayonlar, о‘rgimchaklar, salpuglar, soxta chayonlar, kanalar va bir necha turkumlarni о‘z ichiga oladi. Mazkur sinf avlodlari bir qancha umumiy xususiyatlarga ega. Chunonchi, hamma xeletseralilar kabi bularda mо‘ylovlarning bо‘lmasligi, boshkо‘krak qismidagi hamma bо‘g‘imlari birlashib, uning orqa tomoni boshkо‘krak qalqoni bilan himoyalanganligi, haqiqiy jag‘lar

о‘rnida oziqni ushlash va maydalash (kemirishkavshash)ga xizmat qiladigan о‘tkir tirnoqli kuchli, xitinlashgan xeletseralarining yaxshi taraqqiy etganligi bular uchun xos belgilardir. Bundan tashqari mazkur sinf vakillarida turli vazifalarni bajarishga moslashgan pedipalplarning bо‘lishi, boshkо‘krakda joylashgan tо‘rt juft oyoqlarining yaxshi rivojlanganligi, murakkab kо‘zlar о‘rnida bir necha juft sodda kо‘zlar mavjudligi, kо‘pchilik avlodlarida oldingi qorincha oyoqlarini nafas olish organiga aylanganligi va boshqa xususiyatlar bilan xarakterlanadi. Kо‘rsatib о‘tilgan organlar va umuman tananing tuzilishi kо‘pchilik parazitlik bilan hayot kechiruvchi kanalar turkumida turli darajada soddalashib, о‘zgarib ketgan. Umuman о‘rgimchaksimonlar о‘zlarining nihoyatda xilma-xilligi va turli sonining kо‘pligi (bularga 35 mingdan ortiq tur kiradi) jihatidan bо‘g‘imoyoqlilar о‘rtasida hashoratlar sinfidan keyingi ikkinchi о‘rinni egallaydi. Kо‘pchilik turlari yirtqich. Kо‘pincha hashoratlar va boshqa umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi. Bir qancha turlari (kanalar) hayvonlar yoki о‘simlik tanasida parazitlik yoki tayyor mahsulot bilan oziqlanadi. Binobarin, bularda teri sezuv va hid sezuv vazifasini bajaruvchi sezuv tukchalari yaxshi rivojlangan. Oziq qidirishda kо‘zlarigagina emas (ba’zilarida kо‘zlar yaxshi rivojlanmagan yoki butunlay yо‘qolgan). Balki mazkur sezuv tukchalar yordam beradi. Chayonlar (Scorpiones) turkumi va boshqa turkumlar vakillari va tuzilishi. Chayonlar turkumiga mansub bо‘lgan о‘rgimchaksimonlar (bularning 600 tacha turi ma’lum) paleozoy erasidan, ya’ni bir necha yuz million yillardan buyon yashab kelayotgan va dastlabki avlodlarining tushilishi va qiyofasini saqlab kelgan bо‘g‘imoyoqlilar bо‘lib, paleozoyning sillurdavrida suvda yashagan avlodlariga kо‘p jihatdan о‘xshash maxluqlardir. Chayonlarning qadimgi avlodlari kо‘rsatilgan issiq iqlimli erada yashagan bо‘lganidan hozirgi turlari ham asosan tropik va subtrpik qit’a va oblastlarda:

Afrika, Janubiy va Markaziy Amerika, Hindiston, Janubiy va Sharqiy-janubiy Osiyoda tarqalgan. Rossiya da О‘rta Osiyo, Zakavkazye va Qrim yarim orolida kо‘proq uchraydi. Chayonlarning tanasi boshkо‘krak (prosoma), oldingi qorincha (mezosoma) va ketingi qorincha (metosoma) qismlariga yaxshi ajralgan. Boshkо‘krak qismi va oyoqlari qalin chidamli xitin bilan qoplangan. Bosh tomonining ustida bir juft kattaroq kо‘z, yon tomonida esa 5 juft mayda sodda kо‘zchalar joylashgan. Boshkо‘krakning qorin tomonida og‘iz, bir juft о‘tkir “tishli” xeletsera va bir juft juda katta pedipalp joylashgan. Ovqat ovlashda eng asosiy qurol bо‘lmish pedipalplar qisqichbaqadagi qisqichoyoqlarga о‘xshab, zо‘r muskulli omburchalar bilan qurollangan. Tо‘rt juft kо‘krak oyoqlari yurishga xizmat qiladi. Olti segmentli, yaxshi chegaralangan va enli oldingi qorinchaning birinchi segmentiga (qorin tomoniga) jinsiy yо‘l ochilgan bо‘lib, mazkur bо‘g‘imda bir juft kattagina “tarmoqsimon” organ joylashgan. Qolgan tо‘rtta segmentga bir juftdan nafas olish organlari “о‘pka” teshikchalari ochilgan. Ketingi qorincha (“dum”) 5 – 7 bо‘g‘imli bо‘lib, uning eng oxirgisida zahar bezi va nayza joylashgan. Anal teshikchasi nayzali bо‘g‘imning yuqoridagisiga ochilgan. Chayonlar – tungi hayvonlardir, ular kunduzi tuproq ichidagi yoki tosh- g‘isht kovaklari orasidagi “uyalarida” yotib, kechalari “ov”ga chiqishadi va dumini yuqoriga qayirgan holda tez yugurib harakat qiladi. U yо‘lida uchragan hashoratlar, о‘rgimchak va boshqa mayda hayvonlarni pedipalplari bilan ushlab, yeydi. Agarda kattaroq qо‘ng‘iz (hatto, mayda sichqon yoki kaltakesaklar) uchrab qolsa ularni chaqib о‘ldirgach, yeya boshlaydi. Och qolgan chayonlar, hatto о‘z avlodlari (jumladan bolalarini) yeyishdan ham qaytmaydi. Chayonlarning tuxumi urg‘ochining jinsiy yо‘llarida rivojlanib, mayda bolachalar shaklida tug‘iladi. Bitta urg‘ochi 5 tadan 20-30 tagacha bola tug‘ishi mumkin. U mayda bolalarini bir necha kungacha yelkasida kо‘tarib yuradi. Chayon bolalari bir necha pо‘st tashlab, 1-1,5 yildagina voyaga yetadi. Chayonlar eng qadimgi va juda oz о‘zgargan hayvon bо‘lganligi uchun Yerning hozirgi geografik holati shakllanishini о‘rganishda ma’lum nazariy ahamiyatga egadir.

Chayon zahri oqsil xarakteridagi murakkab organik modda. Zahar mayda hayvonlarni tez о‘ldiradi. Chayon zahri – ular aktivlashgan yoz oylarida kuchli bо‘lib, chaqqan odamga bir necha kun azob berishi mumkin. Lekin chayon zahridan odam о‘lishi juda kam sodir bо‘ladi. Zahar bolalarga tez ta’sir etadi (ayrim hodisalarda bola zaharlanib, nobud bо‘lishi ham mumkin). Chayon – zararli hashoratlarni yо‘qotuvchi foydali maxluqdir. Soxta chayonlar (Pscudoscorpiones) turkumi - Chirindilar orasida yoki tosh-kesaklar va nam-zaxkash joylarga uya yasab yashovchi bu mayda (2-7mm) bо‘g‘imoyoqlilar chayonlarnikiga о‘xshash kattagina qisqich pedipalp bо‘lishi bilan sirtidan chayonlarga о‘xshaydi. Soxta chayonning boshkо‘krak qismida xeletsera, og‘iz ostida esa kattagina qisqich (omburcha) li pedipalpi joylashgan. Tо‘rt juft kо‘krak oyoqlari yurishga xizmat qiladi. pedipalpda sezuvchan tukchalar bо‘lib, bular sezuv organlari vazifasini ham о‘taydi. Qorinchaning oldingi qismiga birmuncha murakkab tuzilgan jinsiy organlarning yо‘llari va ichiga qayrilgan ikki juft nafas olish naychalarining teshikchalari (stegmalar) ochilgan. Qо‘shilish vaqtida erkaklari о‘z spermatozoidini spermatofora ipchasiga aylantirib, urg‘ochisining jinsiy yо‘li (sperma qabul etuvchi bо‘limi)ga joylaydi. Urg‘ochilari otalangan tuxumlarini jinsiy yо‘lidan tananing tashqi tomoniga qayrilib, hosil bо‘luvchi qopchig‘iga qо‘yadi. Tuxumlari shu vopchiqning ichida oziqlanib rivojlanadi. Soxta chayonlar yirtqich; ular turli mayda umurtqasizlar, chuvalchanglar, mayda hashoratlar, hatto о‘zidan bir necha marta katta pashsha va ari kabi hashoratlar bilan ovqatlanadi. Shu bilan ular ma’lum darajada foyda yetkazadi. Bu turkumga mansub о‘rgimchaksimonlar kо‘p tarqalgan. Ularning mingdan ortiq turlari ma’lum. Salpuglar (Salpugae) turkumi - Salpuglar boshqa о‘rgimchaksimonlarga qaraganda ancha katta (1-7 sm gacha) yirtqich bо‘g‘imoyoqlilar bо‘lib, asosan issiq iqlimli rayonlarda kо‘p tarqalgan. Bularning bir necha turi О‘rta Osiyo respublikalari, Zakavkazye, Shimoliy Kavkaz va Janubiy Ukrainada va Rossiyaning о‘rta iqlimli rayonlarida tarqalgan.

Salpugning bо‘g‘imlashgan boshkо‘krak qismi qorinchadan tо‘la ajralgan va bosh qismi qattiq qalqon bilan qoplangan. Boshida bir juft kо‘z, qorin tomonida juda katta va о‘tkir tirnoqlar bilan qurollangan xeletsera (hujum va himoya quroli) bо‘lishi, oyoqsimon tuzilgan pedapalplari xilma-xil vazifalar bajarish (sezish, harakatlanish, ovqat tutish)ga moslashgan. Yaxshi rivojlangan tо‘rt juft oyoqlari, xeletsera, pedapalplari va tanasi juda kо‘p sezuv tukchalari va boshqa sezuv о‘simtalari bilan qoplangan. О‘n bо‘g‘imli qorinchaning oldingi bо‘g‘imiga bir juft jinsiy teshikchalar va har bir bо‘g‘imida bir juftdan nafas olish teshikchalari – stigmalar ochilgan. Nafas olish organi traxeya naychalari sistemasi shaklida tuzilgan bо‘lib, juda yaxshi tarqqiy etgan. Murakkab shoxlangan bu organga stigmalar orqali havo kirib turadi. Mazkur organning tuzilishi bilan ular boshqa о‘rgimchaksimonlardan keskin farqlanadi; boshqa ichki organlari kо‘p jihatdan о‘rgimchaksimonlar tipida tuzilgan. Erkak salpug qо‘shilishi paytida о‘z spermatoforasini urg‘ochisining jinsiy yо‘liga joylashi bilan tezda qochib ketadi. Aks holda “serishtaha” urg‘ochisi uni tutib yeydi. Urg‘ochisi uyaga 30 tadan 200 taga tuxum qо‘yadi. Lichinka davri bо‘lmaydi. Tuxumdan chiqqan mayda bolachalari bir necha marta pо‘st tashlab о‘sib, voyaga yetadi. Salpuglarning kо‘pchiligi kechasi yashaydi, serharakat; turli hashoratlar, mayda sudralib yuruvchilar, hatto sichqon va oqtishlilar kabi mayda sut emizuvchilar bilan ovqatlanadi. Ular juda ham xо‘ra bо‘lganligidan zararli hashoratlarni qilib, ma’lum darajada foyda yetkazish mumkin. Bularning kunduzi yashaydigan turlari ham ma’lum. Sirtdan kо‘rinishida ancha katta va vahimali bо‘lgan bu о‘rgimchaksimonlar kо‘p afsonalar tо‘qilishiga sabab bо‘lgan. Aslida ularda hech qanday zahar bezlari yо‘q. Ayrim hollarda himoya maqsadida odamni “tishlagan” salpuglarning xeletserasi tekkan joyda shish paydo bо‘lishiga sabab bо‘lishi mumkin. Mazkur shish xeletseraga yopishgan mikroblar kirishi natijasida paydo bо‘lib, tezda tuzaladi.

Uzunoyoqlilar (Opiliones) turkumi - Uzunoyoqlilar keng tarqalgan (2500 tacha turi ma’lum) va kо‘pincha mayda (1 mm dan 2 sm gacha) о‘rgimchaksimonlar bо‘lib, kо‘pchiligida oyoqlarining nihoyatda uzun (ba’zilarida 16 sm gacha) bо‘lishi, tanasining esa ixcham va kichikligi, kо‘payishi va boshqa xususiyatlari bilan boshqa turkumlardan farqlanadi. Uzunoyoqlilarning bosh-kо‘krak qismi qattiq qalqon bilan himoyalangan. Ba’zi turlarida mazkur qalqon qorincha qismini ham qoplab turadi. Xeletserasi kо‘pincha uzun va kuchli bо‘lib, pedepalplari kaltaroq. Tо‘rt juft juda uzun oyoqlari chaqqon harakat etishga va yirtqichlik bilan ovqatlanishga yordam beradi. Urg‘ochisining qorincha qismida ichga qayrilgan “tuxum qо‘yuvchi”, erkaklarida esa naychasimon qо‘shilish organi – penis bо‘ladi. Bular spermatofora hosil qilmay qо‘shiladi. Urg‘ochilari bir necha yuzlab tuxum qо‘yib kо‘payadi. Bularda partenogenez hodisasi borligi ham aniqlangan. Uzunoyoqlilar turli hashoratlar, ularning qurtlari, hatto qorinoyoqli mollyuskalar, chirindilar yoki о‘limtiklarni yeb, hayot kechiradi. Ular bionika fani uchun ma’lum nazariy ahamiyatga ega. 4. О‘rgimchaklar (Aranei) turkumi О‘rgimchaklar tabiatda nihoyatda keng tarqalgan. Yer yuzining dengiz va okeanlaridan boshqa deyarli hamma biotoplarda, xilma-xil hayot sharoitida yashashga layoqatlashgan. Bularning hamma turlari о‘rgimchak hayotida katta ahamiyatga ega bо‘lgan о‘rgimchak tolasi ishlab chiqarishi xarakterli. О‘rgimchaklar boshkо‘krak qismini ixchamlanishi, anchakatta qorincha qismini esa boshkо‘krakdan katta bо‘lib, keskin ajralishi, harakatchanligi va undagi bо‘g‘imlarning birikib ketganligi bilan ham xarakterlanadi. О‘rgimchak tolasi ishlab chiqaruvchi bezlar qorinchaning oxiriga – “о‘rgimchak bо‘rtmasi”ga ochilgan (oxirgi ikki juft qorincha oyoqlari о‘rgimchak tolasi ajratuvchi “о‘rgimchak bо‘rmasi” ga aylangan). Shu munosabat bilan kо‘krak oyoqlarining uchida tola joylovchi о‘simtalar va “tarnoqcha” lar rivojlangan. Bir yoki ikki juft

о‘pka yoki traxeya naychalari shaklidagi nafas olish organlari qorinchaning oldingi tomoniga ochilgan. Yashash sharoitiga qarab, о‘rgimchaklarning rangi-tusi va katta- kichikligi turlicha bо‘lishi mumkin. Boshkо‘krakning ustki qismi qattiq va chidamli qalqon bilan himoyalangan. Boshning oldingi tomonida tо‘rt juft, har xil kattalikdagi kо‘zlari bо‘lib, u turli о‘rgimchaklarda turlicha joylashgan. Kalta va kuchli muskulli xeletseralar baquvvat, о‘tkir tirnoqchalar bilan qurollangan. Bu asosiy himoya va hujum organi turli hayvonlarni ovlash, о‘ldirish va maydalab kemirishga yordam beradi. Mazkur tirnoqchalarning ichiga zahar bezlarining yо‘li ochilgan. Sirtidan qaralganda oyoqlarga о‘xshagan pedepalplarda juda kо‘p sezuv tolachalari; erkaklarining pedepalp bо‘g‘imida qо‘shilish organi joylashgan. Tо‘rt juft kо‘krak oyoqlari yurishdan tashqari xilma-xil vazifalar bajarishga moslashgan. Bulardagi duda kо‘p tukchalar – teri sezuv va hid sezuv vazifasini bajarsa, oldingi oyoqlari ovlashga ham xizmat qiladi. oyoqlarining uchidagi ilmoqsimon va taroqchasimon о‘simtalar о‘rgimchak ipini tekislash, uyalar tо‘qish, kovlash, tuxum pillasi tayyorlash vazifasini bajaradi. Qorincha о‘n bir bо‘g‘imning qо‘shilib ketishidan hosil bо‘lgan. Qorinchaning pastki tomonida nafas olish organlari, jinsiy organ yо‘llari, “о‘rgimchak bо‘rtmasi” va eng oxirgi qismga anal teshigi ochilgan. Qorinchaning oldingi qismiga ikki juft (yoki bir juft) “о‘pka” teshigi, ba’zi turlarida esa о‘pkaning о‘rnida paydo bо‘lgan traxeya naychasining yо‘li ochilgan. Har bir “о‘pka” nafas olish teshikchasining ichki qismida joylashgan yuzlarcha “varaqcha” lardan iborat bо‘lib, mazkur varaqchalar oralig‘ida havo kirishi bilan hayvon nafas oladi. Bu bilan о‘pka varaqchalarining ichki qismida harakatlanuvchi qon oksidlanadi. Bu xildagi “о‘pka” qadimgi о‘rgimchaksimonlar jabrali oyoqchalarining о‘zgarishi natijasida rivojlangan. Traxeya – shoxlangan naychalar sistemasidan iborat bо‘lib ichga qayrilib, ustigma teshikchasi orqali tashqari bilan tutashgan. Bu xildagi organ о‘pkaning о‘rnida joylashgan.

“О‘rgimchak bо‘rtmasi” 2-3 yoki 4 juft oyoqchalarning qoldig‘idan rivojlangan. “Bо‘rtma” о‘simtalarining uchida xitinlashgan juda kо‘p naychalar bor. О‘rgimchak tolasi hosil qiluvchi bezlarning yо‘llari shu naychalarga ochilgan. Tola hosil qiluvchi bezlarda juda kо‘p bо‘lib, ular qorinchaning ichki qismida joylashgan. Bezlardan ajralgan suyuq modda havoda qotib, tolaga aylanadi. Kо‘pincha yuzlab naychalardan ajralgan tolalarni о‘rgimchak birlashtirb, yо‘g‘onroq va mustahkam ip hosil qiladi. Bir qancha о‘rgimchaklar har xil toladan turli maqsadda foydalanishadi. Ovlash maqsadida ajratiladigan yopishqoq tolalar uzoq vaqt qotmaydi. О‘rgimchak tolasi juda chidamli (u tabiiy ipakdan 2-6 barobar chidamli) va pishiqligi aniqlangan. О‘rgimchaklar toladan tuzoq qurish, uya yasash, bir daraxtdan ikkinchisiga о‘tadigan “arqon yо‘li” о‘tkazish yoki tuxum qо‘yadigan pilla yasash kabi maqsadlarda foydalanadi. Kо‘pchilik yosh о‘rgimchaklarning ajratgan paxtasimon tolasi ularning avlodlarini boshqa oblast va qit’alarga tarqatuvchi “parashyut” vazifasini ham о‘taydi. О‘rgimchaklarning hazm organlari turli hasharot va mayda hayvonlaning tana suyuqligini sо‘rib ovqatlanishga moslashgan. Kalta qizilо‘ngach boshkо‘krak qismidagi “sо‘ruvchi” oshqozonga tutashgan. Bu organ esa oshqozonning oldingi qismidan 5 juft “kо‘richak о‘simtalari” hosil qilingan. Ushbu о‘simtalar bosh tomoniga va oyoqlarning ichki qismigacha о‘sib kirgan. Sо‘rib olingan oziq “zapasi” mazkur о‘simtalarda saqlanib hazm bо‘ladi. Qorincha qismi orqali о‘tgan ichak anal teshigiga ochilgan. Ichakning oldingi qismiga “jigar” deb nomlangan organ tutashgan. Jigar ham oziqni hazm qilishda aktiv qatnashadi. “Koksal bezlari” (ayirish organlari) oldingi oyoqlarning ostiga ochilgan. Bir qancha turlarida “koksal bezlari” bо‘lmaydi. Bularda “Malpigi naychalari” tipidagi ayirish organlari bо‘lib, buning yо‘li ichakka ochilgan. Qon aylanish sistemasi qorinchaning yelka tomonida joylashgan naychasimon yurak va kalta qon tomirlaridan tuzilgan. Yurak perikardiy bо‘shlig‘ida joylashgan bо‘lib, mazkur bо‘shliqqa tо‘plangan qon – maxsus teshikchalar orqali yurak ichiga о‘tib, undan tanaga tarqaladi.

Nerv sistemasi “miya” deb nomlangan kata halqum usti nerv bо‘g‘imi va u bilan tutashgan halqum osti bо‘g‘imidan iborat bо‘lib, bular qorin nerv zanjirining markazlanishi natijasida rivojlangan. “Miya”dan kо‘zlarga, sezuv tukchalari va boshqa organlarga nervlar tarqalgan. Tо‘rt juft kо‘zlarning ikki jufti kattaroq, ikki jufti kichik, ular har xil turlarida turlicha joylashgan. О‘rgimchaklar hayotida kо‘zlarga nisbatan teri sezuv va hid sezuv organlari muhimroq rol о‘ynasa kerak. Tanasida, ayniqsa, xeletsera, pedapalp va oyoqlaridagi juda kо‘p tukchalar teri sezuv va hid sezuv organlari vazifasini о‘taydi. О‘rgimchaklar hasharotlar (pashsha, hatto katta qо‘ng‘iz va boshqalar)ni maxsus tо‘qilgan tuzoq yordamida ovlaydi. Ovning tuzoqqa ilinishida tuzoq tolasining yopishqoqligi ma’lum ahamiyatga ega. О‘rgimchak ancha uzoqdan ov poylaganligidan maxsus “signal tolasi” uni tuzoq bilan tutashtiriladi. Ov ilinganligini mana shu tola bildiradi va о‘rgimchak tezdan yetib kelib, ovni tolalari bilan о‘rab bog‘lay boshlaydi va uni chaqib о‘ldiradi. Zahar bezining ta’sirida ovlangan hashorat tanasidagi hamma tо‘qimalar “erib” suyuqlikka aylanadi. Bir oz vaqt о‘tgach, о‘rgimchak ov tanasini teshib, mazkur “pishgan” oziqni sо‘rib oziqlanadi. Turli о‘rgimchaklar turli xil va turli shaklda tuzoq tо‘qiydi. Ba’zi katta о‘rgimchaklar (masalan, qushxо‘r о‘rgimchak) ovni “maydalab” yeydi; u mayda qushlardan tashqari baqa, kaltakesak, sichqon kabi hayvonlarni ham bemalol tutib yeyishi mumkin. О‘rgimchaklar kо‘payish vaqtida о‘z tuxumlarini maxsus toladan tо‘qilgan pilla ichiga qо‘yadi (pillalar bir necha mm dan 2 sm gacha kattalikda). Har bir pillaning ichiga 10-15 tadan 1000 tagacha tuxum qо‘yadi. Bir qancha о‘rgimchaklar tuxum qо‘yish uchun maxsus uya yasaydi. Kо‘pchilik turlarida nasl uchun qayg‘urish rivojlangan. О‘rgimchaklarning о‘rtasida о‘zining hayotiy xususiyati bilan suv о‘rgimchagi alohida о‘rin tutadi. Bular sayoz chuchuk suv havzalarida, suv tubidagi xashaklar orasida maxsus uya yasab, suvdagi mayda hayvonlar bilan

oziqlanib yashaydi. U о‘z uyasini havo bilan tо‘ldirib oladi. “Havo tashish” uchun u vaqt-vaqti bilan suv betiga chiqib turadi. О‘rgimchaklar Yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan mahluqlar bо‘lib, bularning 21 mingdan kо‘p turi ma’lum. Jumladan Rossiyada 1200 tacha turi bor. Kо‘pchilik turlari tropik qit’alarda tarqalgan. Bularning о‘rtasida tropik о‘rmonlarda uchrovchi eng katta (10-15 sm gacha) qushxо‘rо‘rgimchaklar ma’lum. Bular kechalari uxlagan qushlarni yoki mayda sut emizuvchilarni zaharlab yeb, hayot kechiradi. Ayrim hollarda qushxо‘rlar odamni ham zaharlaydi. Janubiy Amerika (Peru, Braziliya, Argentina) da tarqalgan Arancidae hamda Lycocidae oilalariga kiradigankuchli zaharli о‘rgimchaklar kо‘pincha odamlarni chaqib, halok bо‘lishiga sabab bо‘ladi. О‘rta Osiyo, Kavkaz va Qrimda, shuningdek Eron, Afg‘oniston hamda Turkiyada kо‘pincha qirlar, yaylovlar va bedazolarda tarqalgan mashhur zaharli о‘rgimchak qoraqurt (biy) eng zaharli о‘rgimchaklardan. Davolanmagan hollarda qora qurt chaqqan odam, kо‘pincha о‘ladi. Bundan tashqari qora qurt ot, mol, tuya kabi uy hayvonlarini chaqib, о‘lishiga sabab bо‘ladi. Uning zahri faqat qо‘yga ta’sir qilmaydi. Rossiyada tarqalgan zaharli о‘rgimchaklardan bir guruhi tarantullar bо‘lib, ularning zahari odamga chayon chaqqandek ta’sir qiladi va kishiga ancha azob berishi mumkin. Kо‘rsatilgan hollarni hsiobga olmaganda, о‘rgimchaklarning hammasi foydali hayvonlardir. Ular juda kо‘p zararkunanda hashoratlarni qirib, xalq xо‘jaligiga katta manfaat yetkazadi. 5. Kanalar (Acarida) turkum va boshqa turkumlar vakillari tuzilishi va tarqalishi. Kanalar tashqi kо‘rinishidan bir-birlariga о‘xshash, mayda maxluqlar bо‘lsa ham, aslida ular uzoq davrlar davomida turli yashash sharoitlariga moslashish evolyusiyasi natijasida xilma-xil guruhlar hosil etgan о‘rgimchaksimonlardir. Bularning bir qancha avlodlari nam tuproqda yashasa, ba’zilari suvda yashaydi. Juda kо‘p turlari о‘simliklar yoki hayvonlar tanasida

parazitlik bilan hayot kechiradi. О‘simliklarda yashovchi yoki hayvonlarda parazitlik qiluvchi avlodlari bir tomondan, mazkur organizmlarga katta zarar yetkazsa, ikkinchi tomondan, turli kasalliklarni qо‘zg‘atuvchi mikrob va viruslarni tarqatish yо‘li bilan ham zarar keltiradi. Bular о‘rtasida insonga turli xastaliklar tarqatuvchi turlari ma’lum. Kanalarning bir necha ming turlari ma’lum bо‘lib, hozirgi zoologiya sistemasida ular ikki turkumdan tarkib topganligi aniqlangan. Akarisimon kanalar (Acariformis) turkumi - Mazkur turkumga ma’lum darajada soddaroq tuzilgan, tuproqda, turli chuchuk suv havzalarida yashovchi о‘simliklar yoki hayvonlarda parazitlik bilan hayot kechiruvchi kanalar kiradi. Turkumning endeostegmalilar (Endeostigmata) guruhi nihoyatda sodda tuzilgan. Chunki nam tuproq va chirindilar orasida yashovchi bu juda mayda (0,2-0,3 mm) kanalar qadimgi о‘rgimchaksimonlarning xususiyatlarini saqlab qolgan. Bularning tanasi segmentlarga bо‘linganligi bilan boshqa kanalardan farq qiladi. Bosh qismida kichik xeletsera, pedepalt va ikki juft kо‘zi bо‘lib, kо‘krak oyoqchalari yaxshi rivojlangan, nafas olish organi yо‘q. Qorincha qismida koksal (ayirish) va jinsiy organ о‘simtalarining bо‘lishi va sperma suyuqligi yoki spermatoforalar vositasida qо‘shilib rivojlanishi xarakterlidir. Bular lichinkalarining rivojlanishi kо‘p jihatdan trilobitlarning protaspis lichinkasi rivojlanishni eslatadi. Umuman paleozoy erasidan beri yashab kelayotgan bu eng sodda va mayda о‘rgimchaksimonlar turli kanalarning kelib chiqishini о‘rganishda katta nazariy ahamiyatga ega. Qalqonli kanalar (Sarcoptiformes) kichik turkumi - Bu guruhning avlodlarida kanalarga xos xususiyatlar, chunonchi tanasining boshkо‘krak va qorinchaga bо‘linmay, tutashib ketganligi, kо‘pchiligining tanasi qalqonli xitin bilan himoyalanganligi, xeletseralarining kemiruvchi organ (boshcha) ga aylanib, pedepalpning kichrayganligi, kо‘pida traxeya tipidagi nafas olish organi rivojlanib, nimfa lichinkalari orqali taraqqiy etishi va boshqa xususiyatlari xarakterlidir. Qalqonli kanalar (Oribatei) tabiatda nihoyatda kо‘p tarqalgan, asosan tuproq va chirindilar orasida yashaydi. О‘rmonzorlar va chо‘l zonalarida zaxkash

joylarda kо‘plab uchraydi. Tuproqda uchraydiganlari suv о‘ti, mayda zamburug‘lar, mikroblar va chirindilar bilan oziqlanadi va kо‘plab kо‘payadi. Kо‘pchilik turlari tuproq hosildorligini orttirishda ma’lum ahamiyatga ega. Bir qancha turlari esa qora mollarda moneyzioz kasalliklarini vujudga keltiruvchi yassi chuvalchanglarning oraliq xо‘jayini sifatida bu kasallikni tarqatib, chorvachilikka katta zarar keltiradi. Ombor kanalari (Tyroglyphoidea) mayda (0,3 – 0,5 mm) bо‘lib nihoyatda kо‘plab kо‘payadi va chidamlidir. Kо‘pchiligi nam, zaxkash joylarda, chirindi va tuproq orasida yashaydi. Sharoit yomonlashishi bilan bular juda chidamli qalin qobiq bilan о‘ralgan gipopus lichinkalari hosil qiladi. Gipopuslari uzoq vaqt turli temperatura (hatto, zaharli moddalar) ta’sirida ham hayotini saqlab, ularning tarqalishini muvofiqlashtiradi. Gipopuslar hashoratlar va turli mayda hayvonlar vositasida tez tarqaydi. Bularning bir qancha turlari omborlar va elevatorlarda don-g‘allaga zarar keltiradi. Donning ichida kо‘payib, uning sifatini buzadi va zaharlaydi. Un kanasi uning sifatini buzib, achitadi yoki zaharlaydi. Pishloq kanasi tayyor pishloq mahsulotiga katta zarar qiladi. Mazkur guruhga mansub kanalarning bir qancha turiga odamning ichki organlariga о‘tib, qattiq kasalliklarga sabab bо‘ladi. Pat kanasi uy parandalari (kо‘pincha tovuqlar)ning terisida parazitlik qiladi va patning orasida kо‘payadi (turli qushlarda bularning mingdan ortiq turi yashaydi). Bularning bir necha turlari tovuqning oyog‘ida yashab, yara hosil qiladi. Hamma avlodlari parrandachilik xо‘jaligiga katta zarar keltiradi. Qichima (qо‘tir) kanasi itda, qо‘y, echki, chо‘chqa, ot va boshqa hayvonlarning terisida yashab, ularda qо‘tir deb ataluvchi teri kasalligi hosil qiladi. U terining ustki (epidermis) qavatida maxsus yо‘l (naycha) lar yasab, shularning ichida yashaydi va kо‘plab kо‘payadi. Ba’zi hollarda hayvong qо‘tirdan halok bо‘ladi. Qо‘tir kanasi chorvachilikka katta zarar yetkazadi. Nihoyatda mayda (0,3 mm) mazkur kana yuqoridagi hayvonlardan odamga о‘tib, qichima hosil qiladi. Qichima kanasi kо‘pincha panja oralig‘idagi terining yupqa joylari yoki tirnoq oralig‘idan teriga о‘tadi.

Hozirgi paytda odam va hayvonlarni mazkur kanalardan davolash metodlari ishlab chiqilgan. Sо‘rg‘ichli kanalar (Trombidiformes) kichik turkumi - Mazkur kichik turkum birmuncha sodda tuzilgan va tuproqda yashovchi guruhlar bilan bir qatorda bir qancha о‘simlik kanalari va xilma-xil parazit formalari birlashtiriladi. Tо‘rt mingdan ortiq tur, juda kо‘p oila va urug‘larni о‘z ichiga olgan ushbu kichik turkum uchun xeletserasining ignasimon sо‘rg‘ichi organga aylanganligi, shu bilan birga kо‘pchiligining suyuq oziq bilan (sо‘rib) ovqatlanishi xarakterlidir. Tuproqda va chirindilar orasida yashovchi turlari juda kо‘p. Bu sodda tuzilgan formalaridan boshqa xilma-xil urug‘lar rivojlangan. О‘rgimchak kanalar ancha mayda (0,2 – 1 mm), о‘simliklarda yashab, kо‘pincha bargdan о‘simlik shirasini sо‘rib oziqlanishga moslashgan. Kо‘pchiligi tropik, substropik rayonlarda, ba’zi turlari о‘rta iqlimli zonalarda tarqalgan. Bir yilda 20 tacha avlod qoldiradi. О‘rgimchak kana yuqqan о‘simlik bargi qovjirab, hayotiy xususiyatini yо‘qotadi va oqibatda kana о‘simlikni quritadi yoki katta zarar yetkazadi. Bir qancha turi Rossiyaning janubiy va о‘rta rayonlarida kо‘p tarqalgan. G‘о‘za о‘rgimchak kanasi g‘о‘zaga katta ziyon yetkazadi. Tez kо‘payganligi tufayli oson tarqalib, paxta hosilini 50% gacha pasayishiga sabab bо‘ladi. Bir qancha turlari sabzavot о‘simliklariga katta zarar yetkazadi. Olma, olxо‘ri, g‘aynoli kabi meva daraxtlarida uchraydigan va nihoyatda zararli formalari ham О‘rta Osiyo, kavkaz va boshqa rayonlarda kо‘p tarqalgan. Tugunak hosil qiluvchi о‘simlik kanalari ham о‘simliklarda parazitlik qilishga moslashgan, ma’lum darajada soddalashgan. Bir qancha turlari murakkab yо‘llar bilan kо‘payadi. Bular bargning ichki hujayralaridan yashab, maxsus tuganaklar hosil qiladi va daraxtlariga katta ziyon yetkazadi. Sо‘rg‘ichlilar о‘rtasida erkin yashovchi va yirtqich turlaridan tashqari turli hashoratlar va boshqa hayvonlarda parazitlik qiluvchi avlodlari bor. Asalari kanasi, jun kanasi, yog‘bezi kanasi (bu kana xonaki hayvonlarda va ba’zida odamda qattiq qichima-qо‘tir kasali hosil qiladi) va boshqalar shu guruhga kiradi.

Suv kanalari turli chuchuk suv havzalari va dengizning sohil doirasida nihoyatda kо‘p tarqalgan. 2000 dan ortiq turi bor. Suvdagi turli mayda hayvonlar bilan oziqlanadi. О‘zbekiston va qо‘shni respublikalarning kо‘llari, kichik havzalar va suv omborlarida bularning о‘ttizga yaqin turi topilgan. 6. Parazit kanalar (Parasitiformes) turkumi. Mazkur turkum vakillarining kо‘pchilig butun hayotida turli hayvonlarning qoni yoki tana suyuqligini sо‘rib, parazitlik bilan hayot kechiradi. Shu bilan birga bularning о‘rtasida tuproq va chirindilar orasida yashovchi yoki о‘simliklar tanasidan sharbat sо‘rib oziqlanuvchi formalar kо‘p uchraydi. О‘zlarining tuzilishi, rivojlanishi va kelib chiqishi (filogeniyasi) bilan yuqoridagi bayon etilgan turkumlardan kо‘p jihatdan farqlanadi. Mazkur kanalarning hammasida “boshchi” (xeletsera) va pedepalplarning о‘zgarishidan rivojlangan sо‘rg‘ich, yopishuvchi organ va kо‘krak qismiga ochilgan traxeya yaxshi rivojlangan, kо‘pchiligi ancha yirik, nihoyatda kо‘plab kо‘payadi. Parazitsimon kanalarning kо‘pchiligi xonakilashgan turli hayvonlarda, bir qanchasi esa odamda xavfli kasallik tarqatadi. Gammazoid kanalarning bir qancha turlari tuproq va chirindilar orasida erkin yashaydi, kо‘p turlari hashoratlarda yoki umurtqali hayvonlar (sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar)da parazitlik qiladi. Bulardan tovuq kanasi kо‘pincha jо‘jalarning nobud bо‘lishiga sabab bо‘ladi. Bularning о‘rtasida mayda sut emizuvchilarda yashovchi turlari kо‘p. Iksoda kanalari (Ixodae) ning hammasi deyarli yirik sut emizuvchi va yirtqich hayvonlarda parazitlik qiladi (ba’zilari odamga ham tashlanadi). Bularning lichinka (nimfa) lari esa mayda sut emizuvchilar va qushlarga yopishib yashaydi. Bulardan sut emizuvchi hayvonlarda yashovchi jо‘laklar tanaga yopishib, qon sо‘rgan vaqtida о‘z tanasini bir necha yuz marta kattalashtira oladi va kо‘plab qon sо‘radi. Bular minglab tuxum qо‘yib kо‘payadi.

Bu kanalarning kо‘pchiligi odamda va uy hayvonlarida о‘nlab xavfli kasalliklarning mikroblari yoki viruslarini tarqatadi. Masalan, Rossiyaning shimoliy (о‘rmonli) zonasida tarqalgan tayga kanasi odam uchun nihoyatda xavfli miya kasali – bahorgi – kuzgi ensefalit mikrobini tarqatadi (mazkur kanalar kasallik viruslarini yovvoyi hayvonlardan odamga tarqatishini rus zoologi akademik YE.N.Pavlovskiy aniqlagan). Mazkur oilaning bir necha turi odatda kana tepkili terlama kasalini tarqatsa, qora mol jо‘laklari ularda pirioplazma (babizioz) о‘lati kasalini yuqtirib, katta ziyon keltiradi. Haemaphyasalis punctafa turli va shuningdek it kanasi kemiruvchi mayda sut emizuvchilardan odamga qora vabo (tulyaremiya) kasalini, dog‘dor tirama va Qrim titratmasi deb atalgan xastaliklarni yuqtirib tarqatadi. Argas kanalari yoki argazidlar (Argasidae) yuqorida bayon etilgan iksodalardan farqli holda turli mayda sut emizuvchi hayvonlar (jumladan jarqanot yoki kо‘rshapalaklar) va qushlarning uyalarida yoki loy devorli polsiz uylarning devorlari oralig‘ida yashab, kechalari mazkur uyadagi hayvonlarning tanasiga yopishib (qon sо‘rib), parazitlik qiladi. Argas kanalari maxsus modda ajratib “xо‘jayini” ning tanasiga yuboradi. Binobarin uning chaqishini hayvon (yoki odam) sezmaydi. Bu kanalar О‘zbekiston va boshqa О‘rta Osiyo respublikalarida kо‘p tarqalgan bо‘lib, 20 tacha turni о‘z ichiga oladi. Argazidlar bir hayvondan ikkinchisiga yoki turli hayvonlardan odamga bemalol о‘ta oladi. Binobarin bular hayvonlarda kо‘p tarqalgan spiroxitoz kasalining mikroblarini odamga tarqatib, insonda qaytalovchi xavfli terlama (spiroxitoz) xastaligini yuqtiradi va inson salomatligiga katta ziyon yetkazadi. Qushlarning uyasida va tovuqxonalarda tarqalgan Eron kanasi (Argas persicus) tovuq va g‘ulg‘uli (kurka) larda qush spiroxitozi kasalini tarqatib, parrandachilik xо‘jaliklariga zarar keltiradi. Hozirgi paytda odam, xonaki hayvonlar va parrandalarni mazkur kana va kasalliklardan himoya qilish choralari aniqlangan.

Kо‘rsatib о‘tilgan parazit kanalarning kо‘p tarqalishi va qadimgi davrlardan buyon saqlanib kelishiga ularning nihoyatda chidamligi va hayotchanligi sabab bо‘lgan deb hisoblash kerak. Masalan, akademik YE.N. Pavlovskiy va shogirdlarning aniqlashiga qaraganda ular uch – tо‘rt yil, hatto besh yilgacha oziqlanmay (och holda) yashay oladi. Ularning maydaligi, qalin xitinlashgan “teri” bilan himoyalanganligi va mazkur hodisa kanalarga qarshi kurash ishini birmuncha murakkablashtiradi.

O'xshashlar

Хелецералилар (Caelcerata) кичик типи

Xordalilar tipi

Xordalilar tipi

Ignatеrililar tipi

Xеlitsеralilar kеnja tipi