Traxeyalilar (Tracheata) kenja tipi - Zoologiya - Referatlar

Traxeyalilar (Tracheata) kenja tipi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB

Ko'chirib olish

Traxeyalilar (Tracheata) kenja tipi Reja : 1. Traxeyalilar Tracheata) kenja tipi уmumiy belgilari. 2. Ko‘poyoqlilar (Myriapoda) уmumiy belgilari. 3. Laboyoqlilar Chilopoda) va Symphyla sinf lar i . 4. Ikki juftoyoqlilar (Diplopoda) , Pauropoda sinflari va f ilogeniyasi . 5. H asharotlar sinfi yoki oltioyoqlilar Hexapoda) umumiy tavsifi . 6. H asharotlar ko’payishi va rivojlanishi.

Traxeyalilar Tracheata) kenja tipi уmumiy belgilari. Traxeyalilar (Tracheata) kenja tipi yoki traxeya bilan nafas oluvchilar 2 ta yirik taksanga: К o’p oyoqlilar (Myriapoda) va Oltioyoqlilar (Nexapoda) ga bo’linadi. Traxeyalilarni ajdodlari - mondibula va traxeyalari bo’lgan yer ustida yashovchi individlar bo’lgan. Traxeya bilan nafas oluvchilarni (Tracheata) asosiy belgilari: 1. Bosh qismini 1-segmentida 1 juft antennalar (moylovlar) bo’ladi. 2. 2-segment reduksiyalangan, Lekin 2-segment lichinkalik davrida ma’lum bosqichda shakllanib, keyinchalik yo’qolib ketadi. 2 juft antennalar Traxeyalilardan tashqari faqat qisqichbaqasimonlarda mavjud. 3. Nafas olish traxeyalar orqali amalga oshiriladi, har bir segment ikkala yon tomonida bittadan nafas olish trubkachalari – traxeyalar mavjud bo’lib teshigi tashqariga ochilgan. 4. Ayirish organlar juft xaltasimon nefridiylar bo’lib, malpigi naychalari orqali tashqariga tutashgan. Evalutsiya jarayonida malpigi naychalari, traxeyalar, ichki urug’lanish va spermatoforalar hosil bo’lishi traxeya bilan nafas oluvchilarning quruqlikka hayot kechirishga moslashish natijasidir. Traxeya bilan nafas oluvchilar yoki traxeyalilar o‘zlarining kelib chiqishi va tuzilishi bilan boshqa bo‘g‘imoyoqlilar (jabralilar, jumladan qisqichbaqasimonlar va xelitseralilardan) keskin farq qiladi. Bular quruq havo muhitida yashashga layoqatlashgan va yer yuzida nihoyatda ko‘p tarqalgan hamda turlar sonining ko‘pligi bilan birinchi o‘rinni egallagan hayvonlardir. Bularning tanasi bosh va bo‘g‘imlarga ajralgan tana qismlardan tuzilgan bo‘lib, boshida bir juft mo‘ylovlari (antenna), og‘iz atrofida og‘iz oldi oyoqchalari, uch juft jag‘lari bo‘lishi, yurish oyoqlarining ko‘pligi yoki uch juftgacha qisqarganligi bilan xarakterlidir. Bularning, deyarli, hamma avlodlari ichki tomonga qayrilgan va yupqa xitin bilan qoplangan traxeya naychalar sistemasi orqali nafas oladi. Murakkab shoxlangan traxeya naychalari nafas olish teshikchalari stigmalar bilan tashqariga ochilgan. Faqat nam tuproq va chirindilar orasida yashaydigan –

sodda tuzilgan qadimgi avlodlarida traxeya sistemasi rivojlanmagan (ular terisi orqali nafas oladi). Quruqda yashovchi hayvonlar sifatida bular tanasida ma’lum miqdorda suv zapasining saqlanishi hayotiy ahamiyatga ega. Binobarin traxeyalilarning bir qancha sodda tuzilgan avlodlarida maxsus ayirish organi bo‘lmay, bu vazifani orqa ichak devori bajaradi. Yuqori traxeyalilarning ichak devori bilan tutashgan ipsimon ayirish organi - Malpigiy naychalari esa “suvni tejab ” siydikni kislota holida chiqaradi. Tanada suvni tejash va hosil qilishda yog‘ tanachalari ham katta rol o‘ynaydi. Nerv sistemasi - markaziy qism bosh miya, halqum osti nerv tuguni va qorin nerv zanjiri shaklida tuzilgan. Ko‘pchilik avlodlarida murakkab ko‘z, teri, sezuv va hid sezuv organlari juda yaxshi rivojlangan. Biroq bularda qon aylanish sistemasi birmuncha soddalashgan. Orqa tomonida joylashgan naychasimon yurak va u bilan tutashgan qon tomirlari – qon aylanish sistemasidir. Traxeyalilarning hammasi ayrim jinsli - hamma turlari otalanib ko‘payadi. Eng ko‘p tarqalgan hasharotlar turli shaklidagi lichinka davrini o‘tib rivojlanadi. Ko‘poyoqlilar (Myriapoda) уmumiy belgilari. Sirtidan qaralganda halqali chuvalchanglarga yoki qurtlarga o‘xshagan ko‘p oyoqlilar nam va zaxkash tuproqda yoki nam xashaklar va devor – tosh kovaklari orasida hayot kechiruvchi va ko‘p jihatdan sodda tuzilgan tarxeyalilar bo‘lib, kechasi hayot kechiradi. Ko’poyoqlilar yer sharining tropik va mu’tadil zonalarida tarqalgan. Ko’poyoqlilar gavdasi bosh va uzunchoq tana qismlarga bo’lingan. Bosh qismida bir juft antennalari bor. Tana ko’p sonli segmentlarga bo’lingan va xar bir segmenda juft oyoqlari mavjud. Ko’zlar mavjud emas. Tana segmentlari ko’krak va qorincha tagmalarga bo’linmagan. Og’iz bosh qismining ostki tomoniga joylashgan. 2 ta mandibullar og’izning ikki yonida joylashgan.

Ko’poyoqlilar (Myriapoda) guruhi traxeya bilan nafas oluvchi 13000 turni birlashtirgan 4 ta sinfga bo’linadi. 1. Laboyoqlilar ( Chilopoda) sinfi. (Qirqoyoq) 2. Ikkijuft oyoqlilar yoki kivsyaklar ( Diplopoda) sinfi. ( Mingoyoq) 3. Pauropodalar ( Pauropoda) sinfi. 4. Simfilalar (Symphyla) sinfi. Laboyoqlilar (Chilopoda) va Symphyla sinf lar i . Laboyoqlilar yoki qirqoyoqlilarni 15 juftdan 19 juftgacha (hamisha toksonli juft oyoqlari bo’ladi) oyoqlari bo’ladi. Ular yer yuzini quruqlik qismini hamma joylarida uchraydi. Ko’pchiligi tunda hayot kechiradi. 2800 ta turi qayd qilingan va 5ta turkumga bo’lingan. Laboyoqlilarning tanasi 25-30 sm gacha, kunduzi, tuproqning ustki qavati, tosh, kesak, eski devorlar orasida yashirinib kechqurun aktivlashadi. Hamma avlodlari yirtqich. Turli mayda hayvonlar, hatto baqa, kaltakesak va mayda sut emizuvchilar bilan oziqlanadi. Qorin-yelka tomoni yapaloqlashgan va ancha chidamli qattiq xitin bilan qoplangan. Tanasi harakatchan, oyoqlari, jag‘lari, jag‘oyoqlari va kuchli zahar bezlari yirtqichlik bilan hayot kechirishga yaxshi moslashgan. Boshida bir juft ko‘zi va uch juft jag‘lar yaxshi rivojlangan. Oldingi juft ko‘krak oyoqlari kuchli xitinlashgan nayzasimon jag‘oyoqlarga aylangan. Bu o‘roqsimon nayzalarning uchiga zahar bezlarining yo‘li ochilgan. Ko‘p oyoqli mazkur nayzalarini hayvon tanasiga sanchib, zaharlab o‘ldiradi. Ba’zi turlarining zahari odamga ham kuchli ta’sir etadi. Simfilalar (Symphyla) синфи. Simfilalar nihoyatda kichik ko’p oyoqlilar bo’lib, yer yuzining barcha o’rmonlari nam tuproqlarda tarqalgan 160 ga yaqin turni birlashtiradi. Simfilalar juda kichik ko’p oyoqli hayvonlar bo’lib, uzunligi 1 – 8 mm gacha boradi. Rangi oq.Tanasi ko’plab segmentlarga bo’lingan. Antennasi bosh qismi old tomoni 2 yonida joylashgan. Simfilalar ayrim jinsli. Urug’lanishi tashqi. Erkak individlar ko’payish vaqtida “spermatofor” hosil qiladi. Simfila erkagining jinsiy organi teshigi 4 –

segment ostki tomonidan tashqariga ochilgan. Simfilalarning jinsiy xulq atvori o’ziga xos bo’lib, erkaklari ko’payish vaqtida 150 – 450 tagacha spermatofor hosil qilib oyoqlariga yopishtirib olib yuradi. Urg’ochi simfilalar erkaki qoygan spermatoforni yeydi va uni og’iz bo’shlig’ga ochilgan 2 ta urug’ qabul qiluvchi maxsus organlariga joylab qoyadi. Keyinchalik urg’ochi simfilalar etilgan tuxumlarini ( 8–12 tagacha ) lishaynik yoki moxlarga ilashtirib qoyadi va bu tuxumlarga o’giz bo’shligidagi spermatoforni surtib urug’lantiradi. Simfilalar partenognez yo’li bilan ham ko’payadi. Tuxumdan yosh 6 – 7 ta segmentli simfilalar chiqadi. Har po’st tashlagan yangi segment va juft oyoqlar hosil bo’ladi. Simfilalar 4 yilgacha yashaydi va doimo po’st tashlab turadi. Ikki juftoyoqlilar (Diplopoda) , Pauropoda sinflari va f ilogeniyasi . Ikki juft oyoqlilar (Diplopoda) sinfi.Mazkur jonivorlarning har bir tana bo‘g‘imida ikki juftdan oyoqchalari bo‘lganligi shu nom bilan atalgan. Ikki juft oyoqlilar yoki kivsyakalar oyoqlari eng ko’p bo’lgan ko’poyoqlilar. Ba’zi turlarini oyoqlar soni 710-ta gacha bo’ladi. Kivsyaklar yashirin xayot kechiruvchi tungi hayvonlardir. Tunlarda yer yoriqlarida, tosh-shag’allar ostida daraxtlar pustlog’I va barglari ostida yashaydi. Ko’pchilik turlari g’orlarda tarqalgan. Kattaligi 2mm dan 30 sm gacha bo’ladi. Diplopodalarni 10000 dan ortiq turi qayd qilingan bo’lsada, mutassislarni fikricha yana 70000 ga yaqin turlari o’zini kashf etilishini kutib yotibdi. Diplopoda butun yer yuzida tarqalgan bo’lib aksariyat turlari tropik mintaqalarga yashaydi. Ikki juft oyoqlilarni 6 ta katta turkumi bor. Diplopodalarni barcha vakillarini tanasi uzunchoq va silindirsimon. Gavdasi oldingi uchi bosh va segmentlardan iborat tana qismlarga ajralgan. Bosh qismi ustki tomonga qavariq chiqqan bo’lib ostki tomonga bukulgan. Har xil turlarga 4 tadan 90 tagacha yaxshi taraqqiy etmagan ko’zchalar mavjud. Kalta moylovlar 8 ta segmentdan tuzilgan. Tashqi tomondan kutikula bilan qoplangan bo’g’inlar ko’zga tashlanadi. Bu bo’g’inlar har biri 2 ta segmendan iborat. Tanasi har birida 2 tadan segment bo’lgan kutikulali bo’g’inlarga ajralgan va har bir bo’g’indan 2 juft oyoq chiqadi. (Shundan Diplopoda jami berilgan). Ko’pgina turlarida 7 xalqa oyoqlari gonopodiyalarga aylangan va urug’lantirish jarayoniga ishtirok etadi. Kivsyaklar

ko’pgina umirtqasiz va umurtqali hayvonlarni ozuqasi sanaladi. Lekin ular juda sekin harakat qiladi va o’ta nochor ko’rinadi. Shuning uchun ularda turli himoyaviy moslanishlar hosil bo’lgan. Bular tana rangi va shaklini yashaydigan muhitga nihoyatda o’xshash bo’lishi ayrim turlarida xid va zaxar hosil qiluvchi bezlarni bo’lishi yoki xarfdan ogohlantiruvchi yorqin rangda bo’lishi va x. k. o. Ayniqsa tunda hayot kechiruvchilarda o’zidan yorug’lik chiqarish - ,,Biolyuminessensiya” hodisasi nomoyon bo’ladi. Bosh qismi tanasidan yaxshi ajralgan bo‘lib, ko‘pchilik turlarining tana bo‘g‘imlari yomg‘ir chuvalchanglariga o‘xshash silindrsimondir. Og‘iz atrofidagi ikki juft kichik jag‘lari chirindilar tanasi ko‘pincha 20-30, ba’zi turkumlari (mingoyoqlar) 70-80 tacha bo‘g‘imlardan tarkib topgan. tanasining ustki qismi ancha qalin xitin qavati bilan himoyalangan. Ko‘pchilik avlodlarining jag‘ qismiga ochilgan zarar bezlari (ba’zi turlari sassiq hidli zahar, ba’zilari sostavida-sian kislota saqlovchi zahar, o‘rmonlarda ko‘p tarqalgan kul rang kivsyak esa rangdor modda ajratadi) hamda himoya vazifasini bajaradi. Pauropodalar (Pouropoda) - yoki yumshoq tanli ko’poyoqlilar yer sharining faqat tropik va mutadil zonalarida tarqalib , tungi hayot kechiradi. Ular o’rmon chirindilari orasida tuproqda, quriyotgan daraxtlar po’stlog’i ostida, toshlar ostida yashaydi. Hozirgi vaqtda pauropodalarni 500 dan ortiq turi bor. Aslida esa bularni turlari ko’proq. Xanufgacha bu ko’p oyoqlilar yaxsha o’rganilmagan. Tanasi 11 ta segmentdan tuzulagan. Bosh qismining yon tomonida “psevdo ko’zlari” joylashgan bo’lib,sezish vazifasini o’taydi. Moylovlari 6 bo’g’inli mo’lovlarlari uchki tomoni uch xivchinli bo’lib,bu puoropodalarni asosiy belgisi hisoblanadi va bunday uch xivchinli mo’lov boshqa ko’p oyoqlilarda uchramaydi. Ko’pgina turlari zamburug’lar va o’simliklar to’qimalari bilan oziqlanadi. Yirtqich formalari ham bor. Ayrim turlarini ichagi haltachaga aylangan va zamburug’lar sokini so’rib oziqlanadi. Traxeyalilalarga xos bo’lgan belgilar,o’rgimchaksimonlarni quruqlik muhitini egallash adaptatsiyalari traxeya va malpigi naychalari,spermatozoidlar,ichki urug’lanish jarayonlari o’xshashligi ularni xelitseralilardan kelib chiqqanligiga

ishora qiladi. Lekin bu xususiylar traxeyalilarda ancha takomillashganliginiko’rir mumkun. Bu traxeyalilarni yanada quruq muhutda va boshqa xilma xil sharoitda yashash imkoniyatlarini kengaytirgan . Hasharotlar sinfi yoki oltioyoqlilar Hexapoda) umumiy tavsifi. Hayvonot dunyosi endigina kashf etilayotgan paytda kimdir “Hamma hayvonlar – bu hasharotlar”deb aytgan ekan. Albatta hech qanday haqiqatga to’g’ri kelmaydi Lekin hayvonot olamini katta qismini hasharotlar tashkil etadi. Mutaxasislarning fikricha eng kam baholaganda birgina qirilib ketgan Nexapodalar soni 870 000 tani tashkil etgan. Bu ayrim ma’lumotlarda 1200 000 gacha boradi. Hozirgi kunda hasharotlarni 1 mln ga yaqin turi qayt qilingan. Hasharotlarni 40 ta turkumi mavjud. Hasharotlarni hayron qolarli darajadagi xilma xilligi – bir qancha sabablar ta’siri natijasidir.Birinchisi xilma xil quruqlik muhitda hayot kechirishi tarzidir. 2 – dan eng maxsus formasi – uchish layoqatining bo’lishi. Shunisi ma’lumki hasharotlarlar evolutsiyasi gulli o’simliklar evalutsiyasi bilan parallel brogan . Hasharotlar yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan, quruqlikda yashashga to‘la moslashgan traxeyalilar bo‘lib, tanasining alohida ajralgan bosh, uch bo‘g‘imli ko‘krak va qorincha (abdomen) qismlaridan tashkil topganligi va ko‘krak qismida uch juft yaxshi rivojlangan bo‘lishi bilan harakatlanadi. Ko‘pchilik hasharotlarning tanasi qalin xitin qobig‘i bilan himoyalanganligi uchun tanasida murakkab nafas olish naychalar sistemasi – traxeya yaxshi taraqqiy etgan. Faqat sodda tuzilgan va tuproqda, chirindilar orasida yashovchi mayda turlaridagina traxeya rivojlanmagan (yoki yo‘qolgan) bo‘lib, bular terisi bilan nafas oladi. So‘nggi yillarda qabul etilgan sistemaga muvofiq bular ikki kichik sinfdan: yashirin jag‘lilar va ochiq jag‘lilardan tarkib topgan. Hasharotlar tuzilishi . Hasharotlarning bir qancha dastlabki avlodlari paleozoy erasining oxirgi davrlarida paydo bo‘lgan. Yuz mln yillar davomida ular yer yuzining nihoyatda xilma-xil hayoti va rivojlanishi bilan bir-birlaridan ko‘p jihatdan farq qiladigan turkumlar, oilalar, urug‘ va turlar hosil eta olgan.

Tananing katta-kichikligi jihatidan turli hasharotlar bir-biridan katta farq qiladi. Bular o‘rtasida tanasi mm (hatto mikron) dan to 25-30 sm gacha bo‘lgan turlari bor. Hamma hasharotlarda tana bir – biridan yaxshi ajralgan uch qismdan: bosh (6 bo‘g‘imni qo‘shilib ketishidan rivojlangan) uch bo‘g‘imli ko‘krak va 8-12 bo‘g‘imdan tuzilgan qorinchadan tarkib topgan. Lekin, tananing mazkur qismlari turli hasharotlarda turlicha shaklda va turlicha katta-kichiklikda tuzilgan. Boshdagi organlardan bir juft mo‘ylov teri sezuv va hid sezuv organi hisoblanadi, u turlicha uzunlikda va turlicha shaklda tuzilgan. Jag‘ va lablar (og‘iz apparati) og‘iz atrofidagi uch juft oyoqlarning o‘zgarishidan va og‘iz ustidagi bitta o‘simtadan yetishgan. Hamma hasharotlarning og‘iz organlari to‘rt xil: ya’ni kavshovchi, kavshovchi-yalovchi, sanchuvchi- so‘ruvchi hamda so‘ruvchi yoki xartumcha tipda tuzilgan. Kavshovchi tipidagi jag‘ va lablar qadimgi (dastlabki) hasharotlarda tarqalgan bo‘lib, hozir u qattiq narsalar bilan va yirtqichlik bilan oziqlanadigan hasharotlar (suvaraklar, termitlar, buzoqboshlar, beshiktebrat, so‘zanaklar, qo‘ng‘izlar hamda deyarli hamma hashoratlarning lichinkalik davrida) saqlanib qolgan. Boshqa tiplardagi og‘iz organlarinin hammasi mazkur asosiy kavshovchi tipning turlicha o‘zgarishi natijasida rivojlangan. Kavshovchi-yalovchi tipdagi og‘iz organi, asosan, gul sharbati va boshqa quyuq-suyuq sharbat (asal, qiyom) ni so‘rib (yalab), oziqlanishga moslashgan. Lekin kavshovchi ustki jag‘ o‘zgarmasdan saqlanganligidan bu apparatli hasharotlar qattiq moddalar (qand, tutmag‘iz, quvruq meva, gusht) bilan ham oziqlana oladi. Mazkur tipdagi og‘iz organi rivojlangan asalari (va boshqa arilar) da kavshovchi ustki jag‘ deyarli o‘zgarmagan. Ostki lab kuchli o‘zgarib, xartumchasimon uzun tilchaga aylangan. Ostki labning uchi o‘sib, tarnovsimon buklanishi natijasida xartumcha hosil bo‘lgan. Tilchaning uchida esa “qoshiqcha” deb nomlanadigan hosil bo‘lgan. Asalari gul sharbatini so‘rish, yalash uchun tilchani gulning sharbatli qismiga tiqishi bilanoq kapillyar bosimi ta’sirida gul sharbati xartumcha orqali og‘iz va jig‘ildoniga oqa boshlaydi. Bu tipdagi og‘iz

organi deyarli hamma parda qanotli hashoratlarda (jumladan, chumolilarda) yaxshi taraqqiy etgan. Sanchuvchi-so‘ruvchi tipdagi og‘iz organi o‘simlik tanasini teshib, sharbat yoki hayvon tanasidan qon so‘rib oziqlanadigan hasharotlar (qandalalar, iskabtoparlar, oqqanotlar, bezgak chivinlari, o‘simlik qandalalari, shiralar va h. k lar) da rivojlangan. Bu xildagi og‘iz apparati sanchuvchi-so‘ruvchi ignalar va mazkur ignalarni himoya qiluvchi qinlardan tarkib topgan. Ustki lab kaltaroq, ostki lab esa mazkur ignalarni himoya etuvchi tarnovsimon “qin” ga aylangan. Lekin bularda mazkur “tarnov” qon so‘rishga ham yordam beradi. O‘simlik sharbatini so‘ruvchi yoki suvda yashovchi qandalalarda ham mazkur organ ko‘rsatilgan. Turli hayvonlar yoki odam tanasidan qon so‘rib oziqlanadigan hasharotlarda sanchuvchi ignalar uzun, o‘tkir va ko‘pincha beshta bo‘ladi. Mazkur sanchuvchi- suruvchi ignalarni himoya qiladigan ustki qin (ustki lab) bo‘laklari ham ancha uzun va mustahkam tuzilgan. Hasharot qon (yoki o‘simlik sharbati) so‘rish vaqtida ignalarni “qin” dan ajratib, teri (yoki gulga) sanchadi va qon yoki sharbatni so‘rib oladi. So‘ruvchi yoki xartumcha tipidagi og‘iz apparati faqat gul sharbatini so‘rib oziqlanadigan hasharotlar – kapalaklarda rivojlangan. Bularda bir juft ostki jag‘ kuchli darajada o‘zgarib, ikkita uzun tarnov shaklidagi hartumchaga aylangan. Gul sharbatini so‘rish vaqtida og‘izning ikki yon tomonidagi tarnovchalar tutashib uzun naycha (“xartumcha”) xosil qiladi. So‘rish tamom bo‘lgandan keyin esa hasharot hartumchasini o‘rab oladi. Bularda xartumchaga aylangan ostki jag‘dan boshqa og‘iz organlari – ustki lab, ustki jag‘ va ostki lab rivojlangan. Faqat jag‘ning paypaslovchilari saqlangan bo‘lib, u sezish (maza bilish) organi bo‘lib xizmat qiladi. Boshqa xil qon so‘ruvchi hasharotlar masalan, so‘nalarda sanchuvchi va qon so‘rib oluvchi organ sifatida tarnovchaga aylangan ostki va ustki lab, ba’zilarida esa ustki lab va ostki jag‘dan hosil bo‘lgan xartumcha xizmat qiladi. Ko‘krak oyoqlari hamma turlarida ko‘rsatib o‘tilgan bosh qism- dumg‘azacha, o‘ynog‘ich, son, boldir va kurakcha (“kaft”) dan tuzilgan bo‘lsa ham

hasharotning yashash sharoiti va hayotiga qarab oyoq qismlari turlicha o‘zgargan. Yer qazuvchi buzoqboshlarda u kalta bo‘g‘im va o‘tkir yapaloq tirnoqchali bo‘lsa, sakrab harakatlanuvchilar orqa oyoqlari uzun va kuchli muskullidir. Suvda yashovchi qandala – gladish va suv qo‘ng‘izlarida oldingi oyoqlar yapaloq – kuraksimon bo‘lsa, gul changlarini to‘plovchi asalarilarining son qismida maxsus “savatcha” hosil bo‘lgan. Qanotlar ham turli hasharotlarda turlicha o‘zgargan. Uchqir hasharot– so‘zanak (ignachi) da qanot hajmi (sathi) kattalashib, yupqa va yengillashgan. Ba’zi turlar (masalan, chigirtkalar) da ham ostki qanot ko‘p martaba kattalashgan. Qandalalarda ustki qanotining tanaga yopishgan qismi xitinlashib, tanani himoya qilishga yordam beradi. Kapalaklarda esa juda nozik qanotining sathi turli shakldagi yengil “tangacha” lar bilan qoplangan. Qo‘ng‘izlarning hamma turlarida faqat ostki yupqa qanot uchishga yordam beradi. Ustki qanot bularda qalin – xitinlashgan; u ostki qanotini va qorinchani yopib, himoya vazifasini o‘taydi. Pashshalarda faqat bir juft ustki qanot saqlangan bo‘lib, ostki qanotining kalta qoldig‘i uchganda ovoz chiqaruvchi (“vizildoq”) organga aylangan. Nihoyat bir qancha hasharotlarda butunlay yo‘qolgan. Qorincha qismi va undagi organlar tuzilishida ham bir necha xil o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Bir qancha hasharotlarning (masalan, chigirtka va b. h. lar) urg‘ochilarida oxirgi qorincha bo‘g‘imidagi o‘simtalari tuxum qo‘yuvchi organiga aylangan. Shu bilan birga bularda mazkur organni qoplab, himoya etuvchi xitin o‘simtalar hosil bo‘lgan. Asalari va boshqa xil arilarning urg‘ochisi 8 va 10 qorincha segmentlari va tuxum qo‘yuvchi o‘simta o‘zgarib, nayza organini vujudga keltirgan. (Nayza ignasi esa tuxum qo‘yuvchi o‘simtadan rivojlangan.) Nayza uchiga bir juft zahar bezining yo‘li ochilgan. Hazm organlari sistemasida ham birmuncha o‘zgarishlar vujudga kelgan. Masalan, ko‘pchilik yog‘ochxo‘r qo‘ng‘izlarda oshqozonning xitin o‘simtalari kuchli taraqqiy etgan bo‘lib, o‘rta ichaklar ham yaxshi rivojlangan. Asalarilarda halqum muskuli yaxshi rivojlanib, bu bo‘limga uch juft so‘lak bezlarining yo‘li ochilgan (mazkur bezlar ta’sirida gul sharbati va changlari asalga aylanadi; bundan

tashqari bu bezlar lichinkalarining boqish uchun oqsil moddalari ishlab chiqaradi). Bularda muskulli oshqozonning bo‘lmasligi, o‘rta ichakning katta va yo‘g‘on bo‘lishi ham juda xarakterlidir. O‘simlik sharbati yoki qon so‘rib ovqatlanuvchi turlarida ham halqum va so‘lak bezlari yaxshi rivojlangan. Traxeya – nafas olish organlar sistemasi uchqur hasharotlarda (jumladan, asalari, boshqa arilar, ikki qanotlilar) da kuchli rivojlangan. Asalarilarda abdomen qismida joylashgan yon-chiziq traxeya naychalarining kuchli darajada kattalashib havo qopchiqlariga aylanganligi xarakterlidir. Mazkur qopchiqlar bir tomondan tanani yengillashtiradi va uchish vaqtida ko‘p miqdorda talab etiladigan kislorodni yetkazib beradi. Nerv sistemasi ayniqsa koloniya bo‘lib yashovchi va instinkt xususiyati kuchli taraqqiy etgan hasharotlar (asalari, arilar, turli chumolilar, termitlar) va yirtqichlar (so‘zanaklar, ba’zi qo‘ng‘izlar) da boshqalarga nisbatan yaxshi rivojlangan. Asalarilarning “miya” sida “birlamchi” deb ataluvchi qismda ko‘zlar bilan tutashgan va “taroqsimon organ” deb atalgan qism va hamma sezuv organlari ishlarining birlashtirib boshqaruvchi “assotsiatsiya markazlari” joylashgan. Miyaning “ikkilamchi” va “uchlamchi” qismlari mo‘ylovlar va og‘iz apparatlari ishlarini boshqaradi. Qorin nerv zanjirida bir necha nerv tugunlarining qo‘shilib ketganligi xarakterli. Ayniqsa ko‘krak qismidagi tugunlar katta va murakkab bo‘lib, bular qanotlar (uchish) va oyoqlar harakatini boshqarishga xizmat qiladi. Sezuv organlari. Murakkab, ya’ni yuzlarcha fosetkalardan tashkil topgan ko‘z hamma hasharotlarda, ayniqsa, asalari, boshqa parda qanotlilar, kapalaklar, yirtqichlar (so‘zanak) va ikki qanotlilarda nihoyatda yaxshi rivojlangan. Murakkab ko‘zni tashkil etgan fosetiklar soni ham hasharotning hayot faoliyatiga qarab har xildir. Masalan, suvaraklarning har bir ko‘zida 1800 tacha fosetik bo‘lsa, asalari va ba’zi qo‘ng‘izlarda u 25 minggacha boradi. Aniqlanishicha hasharotlar narsalarning shaklini yaxshi sezsa ham ranglarni sezish xususiyati bir xil emas. Bizga qizil, yashil (zangori), havo rang (ko‘k) bo‘lib

ko‘rinadigan ranglar, asalarilarga “havo rang-yashil” va “havo rang-binafsha” bo‘lib ko‘rinadi. Lekin, ular bizning ko‘zimiz ilg‘amaydigan o‘ta binafsha nurni, ba’zi hasharotlar esa biz qo‘rolmaydigan nurlarni ko‘ra oladi. Hasharotlarda hid bilish (himoyaviy sezuv) organlari nihoyatda kuchli rivojlangan. Ular, asoan mo‘ylovlarda joylashgan maxsus tukchalar yordamida bir qancha hasharotlar butun tanasidagi maxsus tukchilar yordamida hid sezadi. Asalarilarda ba’zi organik moddalarning hidini sezish odam sezishiga nisbatan 40 martaba ortiq. Ko‘p hasharotlarda hid sezuv xususiyati insonnikiga qaraganda bir necha martaba ortiq ekanligini aniqlangan. Shu bilan birga ko‘p hasharotlar hidni uzoq musofadan sezadi. Ba’zi kapalaklarning erkagi urg‘ochisi tarqatgan hidli moddani 11 km dan sezadi. Hid sezish xususiyatini hasharotlarning oziqlanishida va bir-birini qo‘shilish vaqtida topishida katta ahamiyatga ega. Eshitish organi ham hasharotlarda yaxshi rivojlangan. Qora chigirtka, sariq chigirtka va ko‘p kapalaklar timponal organ deb atalgan yupqa xitin parda vositasida ovoz to‘lqinini qabul etib eshitadi. Bu organ qora va sariq chigirtkalar son qismining oldingi bo‘g‘im, katta chigirtkalarning oldingi qorincha bo‘g‘imida, boshqa hasharotlarda esa ko‘krak yoki qorincha bo‘g‘imlarida joylashgan. Xordatonal organ deb nomlanuvchi eshitish organi nerv ho‘jayralari bilan tutashgan xitin tolachalaridan iborat. Hasharotlarning eshituv xususiyati insonning eshituv layoqatidan boshqacharoq. Masalan, ko‘p hasharotlar odam eshita olmaydigan tovush to‘lqinlarini ham eshitadi. Ovoz chiqaradigan hasharotlarda eshitish organi yaxshi rivojlangan. Maza bilish organi yuqorida ko‘rsatilganidek ostki jag‘, ostki lab paypaslovchilarida, mazkur organlarning maxsus tukchalari va o‘simtalarda va og‘iz-halqum bo‘shlig‘ida joylashgan. Kapalak va pashshalar esa moddalarning mazasini oyoq kurakchalari yordami bilan tez aniqlay oladi. Hasharotlarda maza bilish xususiyati insonga nisbatan bir necha marta kuchli taraqqiy etgan bo‘lib ular shirin, achchiq, nordon, sho‘r ta’mni oson va xatosiz aniqlaydi.

Hasharotlar hayotda havo yoki suv haroratni sezish alohida ahamiyatga ega. Binobarin ularda havo haroratinining o‘zgarishini aniqlovchi organ rivojlangan. Mazkur organ chigirtka va ba’zi boshqa hasharotlarda mo‘ylovining ostki bo‘g‘imida joylashgan bo‘lsa, suvarak harorat o‘zgarishini oyoq kurakchalardagi o‘simtalar vositasida aniqlaydi. Ko‘p hasharotlarda uchish vaqtida qanot harakati tezligini va tananing holatini aniqlovchi muvozanat organi, uchish tezligini boshqaruv organlari taraqqiy etgan. Uchqur hasharotlarda ayniqsa bu organlar yaxshi rivojlangan. Bir qancha hasharotlar, xususan polimorf koloniya holda yashovchi turlar (asalarilar, arilar, termitlar, chumolilar) da turli signal sistema vositasi vujudga kelgan. Ishchi asalarilar o‘rtasidagi oziq izlovchi arilar uyaga kelishi bilan oziq manbai joylashgan joyini turli xil harakat (“raqs”) vositasida “xabar qilib” ko‘rsatib beradi. Chumolilar hayotini yaxshi o‘rgangan rus olimi Marikovskiy “ishchi” chumolilarda 20 dan ortiq harakat bilan bildiriladigan signallar mavjudligini aniqlangan. Keltirilgan faktlar hasharotlarda nerv va sezuv organlar faoliyati nihoyatda yaxshi rivojlanganligini ko‘rsatadi. Hasharotlar ko’payishi va rivojlanishi. Hasharotlarning ko‘rayishi va rivojlanishi - turli hasharotlarda turlicha boradi. Suvaraklarda va boshqa bir qancha turlarida jinsiy dimorfizm rivojlangan. Lekin, ko‘pchilik hasharotlar, sirtdan qaraganda, erkak va urg‘ochilari o‘xshash bo‘ladi. Shu bilan birga koloniya hosil qilib yashovchi hasharotlarda koloniyadagi individ (fard) lar turlicha tuzilgan, ya’ni polimorfizm hodisasi vujudga kelgan. Hasharotlarning ko‘pchiligi otalangan tuxum qo‘yib ko‘payadi. Shiralar va boshqa bir qancha hasharotlarning bir qancha avlodi otalanmaydigan tuxum qo‘yib, partenogenez yo‘li bilan ko‘paysa, ikkinchi xil avlodlari erkaklar ishtirokida otalanib rivojlanadi. Juda ko‘p turlarining tuxumi ma’lum darajada yirik bo‘lganidan undan embrionning rivojlanishi uchun yetarli oziq – sariqlik bo‘ladi. Tuxum qobig‘ida mayda – mikropille teshikchalar bo‘lib, bu spermatazoid kirishini osonlashtiradi.

Otalangan tuxum sirtqi maydalanish shaklida rivojlanadi. Hosil bo‘lgan dastlabki ho‘jayralarning bir tomonida embrion chizig‘i degan yirik hujayralar yetishib, so‘ngra bu “chiziq” sariqlikning ichiga o‘sib kiradi. Qayrilgan joyda hujayralarning o‘sib, qo‘shilishi natijasida tashqi – seroza qavati va ichki – entoderma hosil bo‘ladi. Keyinchalik ichga qayrilib kirgan hujayralaridan mezoderma yetishadi (keyinchalik mezodermadan muskullar, jinsiy organlar, qon aylanish sistemasi, yurak va tomirlar) rivojlanadi. Ko‘rsatilgan davrlar tuxum qobig‘ining ichida boradi. Bu davrn embrion rivojlanishi deb nomlangan. Hozirgi davrda yashayotgan hamma qanotli hasharotlarning tuxumdan chiqqan avlodi voyaga yetganlari (imago) ga o‘xshamagan lichinka shaklida bo‘lib, u embrion so‘nggi rivojlanish davrini o‘tib, taraqqiy etadi. Lekin mazkur lichinkaning embrion so‘nggi taraqqiyoti ikki xil yo‘nalishda: 1-tadrijiy yoki chala o‘zgarib rivojlanishi va 2-birdaniga to‘la o‘zgarib rivojlanish yo‘nalishida boradi. Tadrijiy yoki chala rivojlanadigan hasharotlar (suvaraklar, termitlar, so‘zanaklar, birkunlilar, to‘g‘ri qanotlilar, bitlar) ning tuxumdan chiqqan lichinkalari ko‘p jihatdan katta yoshlilari (imagosi) ga o‘xshagan bo‘lib, u asta – sekin po‘st tashlab o‘sgan sari voyaga yetgan avlodlariga o‘xshab boradi. Boshqacha qilib aytganda bularning taraqqiyoti davrida keskin (to‘liq) o‘zgarishlar ro‘y bermaydi. Birdaniga yoki to‘liq o‘zgarish bilan taraqqiy etadigan hasharotlar (buloqchilar, qo‘ng‘izlar, kapalaklar, ikki qanotlilar, burgalar) ning tuxumdan chiqqan lichinkalari esa voyaga yetgan avlodlariga sira o‘xshamagan – qurt shaklida bo‘lib, u ko‘p jihatdan ko‘p oyoqlilarga o‘xshaydi. Bu xildagi lichinkaning og‘iz apparati kavshovchi tipda, qorincha qismida oyoqchalar bo‘lishi va ko‘pchiligini voyaga yetgan hasharotga nisbatan boshqacha hayot kechirishi harakterlidir. Bir necha po‘st tashlab bu xildagi lichinka o‘zida ma’lum oziq zapasi hosil etgach, birdan (keskin) o‘zgarib, g‘umbak davriga o‘tadi. Ko‘p hasharotlarda g‘umbak harakatsiz (yoki kam harakat) bo‘lib, bu davrda lichinkaning juda ko‘p

ichki organlari qaytadan quriladi. Qorincha oyoqlari yo‘qolib, og‘iz apparati qaytadan taraqqiy etadi. (Shuning uchun ham g‘umbak davrida lichinka, ko‘pincha harakatsiz, u oziqlanmay, zapas oziq – yog‘ tanachalari hisobiga yashamaydi). Mazkur katta o‘zgarishlar natijasida g‘umbak ohirgi marta po‘st tashlab imagoga aylangan. Ba’zi hasharotlarning g‘umbak harakatchan bo‘lsa-da, ko‘pchilik turlarda bu davr harakatsiz yoki harakat bo‘lishi tabiiydir. Bir qancha hasharotlar (ko‘pincha kapalaklar va ba’zi qo‘ng‘izlar)ning g‘umbaklari maxsus ajratilgan toladan o‘ralgan pilla ichida himoyalangan bo‘lsa, bo‘chkasimon g‘umbaklarni qalin xitin qavati tashqi muhit ta’siridan saqlaydi. To‘liq o‘zgarish bilan taraqqiy etish mazkur guruh hasharotlarning so‘nggi evolyutsiyasi natijasida vujudga kelgan o‘ziga xos layoqatlanish nihoyatda ko‘plab ko‘payishini muvofiqlashtirgandir. To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar to‘liq metamorfozni o‘tab rivojlanadi. Bunda ontogenez “tuxum – lichinka – g‘umbak - imago” stadiyalarini o‘taydi. Metamorfoz davri turli hasharotlarda turlicha bo‘ladi. Ba’zilarida lichinkalik davri juda uzoq davom etadi, voyaga yetganda qisqa umr ko‘radi. Turlari tabiatda juda keng tarqalgan. Xozirgi vaqtda 1 mln.ga yaqin hasharot turi borligi fanga ma’lum. Ular 1,5 mln.dan kam emas degan fikrlar ham mavjud, chunki har yili 7-8 ming tur (yangi) aniqlanmoqda O‘zbekistonda 17000 dan oshiqroq hasharot turi uchraydi. Shundan ikki qanotlilarni dunyoda 120000 turi uchrasa, O‘zbekistonda 10000 turi uchraydi. Qattiqqanotlilarni 250000 turidan – 3000 turi; tangacha qanotlilarilarni 150000 turidan 1500 turi; Pardaqanotlilarni 300000 turidan 3000 turi uchraydi va h.k.o. Har bir tur o‘ziga xos tuzilishga va xususiyatga ega. Hasharotlar tuzilishidagi o‘ziga xos belgilari ularning muhim sharoitiga moslanish darajasi, tabiatda tutgan o‘rnini va kishilar uchun ahamiyati va boshqalarni o‘rganish muhim ahamiyatga ega.

Bu xususiyatlarini chuqurroq o‘rganish zararkunanda hasharotlar tomonidan keltiriladigan zararning o‘z vaqtida oldini olish va foydalilarini saqlab, ulardan foydalanish imkoniyatini beradi.

Adabiy о tlar: 1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966. 2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966. 3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y. 4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y. 5. E.I.Lukin «Zoologiya» Moskva 1989 6. B. А .Kuzn е tsov, A.Z.Ch е rnov, L.N.Katonova «Kurs zoologiya». M.1989 y. 7. A.M.Muhammadi е v «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1970.

O'xshashlar

Qisqichbaqasimonlar (Crustacea) kenja tipi

Xelitseralilar (Chelicerata) kenja tipi

Трахеялилар (Tracheata) кичик типи

Xasharotlar klassifikastiyasi

Xordalilar tipi