Mikroorganizmlar bilan zararlanadigan material va buyumlar - Zoologiya - Referatlar

Mikroorganizmlar bilan zararlanadigan material va buyumlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

Mikroorganizmlar bilan zararlanadigan material va buyumlar Reja: 1. Plastik va rezina materiallarini mikroorganizmlarga chidamlilik xususiyati. 2. Yog‘och va qog‘oz material, buyum va qurilmalar. 3. Teri va undan tayyorlangan buyumlar.

Tirik organizmlar yemirmaydigan yoki kamida ularning xususiyatlari va tashqi kо‘rinishini о‘zgartirmaydigan materiallar yо‘q. Biozararlanish klasifikatsiyasida materiallar morfologik belgilari va xususiyatlari о‘zgarishiga qarab bо‘linadi. Biozararlanish namoyon bо‘lishining morfologik belgilari quyidagilardir: • Materiallar usti zamburug‘ mitseliysi bilan qoplanishi, rangli dog‘lar paydo bо‘lishi; • Materiallar ustida yara, teshik va chatnashlar paydo bо‘lishi; • Materiallar (masalan, kemiruvchilar, termitlar va kuya bilan) zararlanishi tufayli uning bir qismi yо‘qotilishi; • Materiallar strukturasi yoki ahvoli о‘zgarishi, masalan, bakteriyalar ta’sirida suv- moyli emulsiyalar qatlamlarga bо‘linishi, yonilg‘ilar shilimshiqlanishi; • Mikroorganizmlar ta’sirida tolali materiallar – tolalar, gazlama, masalan, jun fibrillyatsiyasi. Biozararlanish namoyon bо‘lishining materiallar xususiyatlarini о‘zgartirish belgilari quyidagilardir: • Mikroorganizmlar yoki ularning metabolitlari ta’sirida materiallarning fizik- kimyoviy xususiyatlari о‘zgarishi, masalan, yog‘och-taxta, rezina va plastiklar mustahkamligini yо‘qotishi; rezina shishishi, lak-bо‘yoq qoplamalar adgezivligini (yopishish qobiliyatini) yо‘qotishi; • Materiallarning elektrofizik xususiyatlari, masalan, ularning elektr izolyatsiya qilish qobiliyati yomonlashishi; • Materiallarning optik xususiyatlari о‘zgarishi, masalan, zamburug‘lar metabolitlari ta’sirida optik jihozlar shishalarining opalessensiyasi va tiniqligini yо‘qotishi; • Oksidlanish yoki gidroliz natijasida plastiklardagi plastifikatorlar yoki yog‘ochdagi sellyulozaning kimyoviy xususiyatlari о‘zgarishi; • Materiallarning organoleptik xususiyatlari о‘zgarishi, masalan, moylovchi- sovutuvchi suyuqliklar (MSS) va boshqa materiallar chirishida badbо‘y hid chiqarishi, qattiq narsalar ustida shilimshiq paydo bо‘lishi va h.

Materiallar biochidamliligini va kimyoviy birikmalarning biotsidlik faolligini sinash uchun bir qancha metodlar qо‘llaniladi. Ularning aksariyati bir nechta metodlarning modifikatsiyasi bо‘lib, himoya qilish qobiliyatiga qarab ularni ikki guruhga bо‘lish mumkin. Birinchi guruhda, biozararlovchi agentlar ta’siridagi materiallarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini saqlash qobiliyati, ikkinchi guruhda esa qattiq muhitda (biotsid ta’siri natijasida zona hosil bо‘lishi) yoki eritmada (suyuq muhitda) mikroorganizmlar о‘sishini kamaytirish yoki tо‘xtatish darajalari baholanadi. Tо‘qimachilik materiallari, plastiklar, rezina va boshqa nometall materiallarni sinashning ishonchli metodlaridan biri tuproq metodidir. Sobiq ittifoqning standartiga kо‘ra (GOST 9.060-75), bu metod laboratoriya sharoitida gazlamalar biochidamliligini sinash uchun ishlab chiqilgan, ammo uni biroz о‘zgartirib boshqa materiallarni sinash uchun ham qо‘llash mumkin. Tuproq sinovi uchun quyidagi aralashma tayyorlanadi: qum, ot gо‘ngi, bog‘ tuprog‘i 1:1:1 nisbatlarda, rN 6,0-7,5 bо‘lishi lozim. Etalon yordamida aniqlangan tuproq biologik faolligi ( a ) 0,65-1,5 bо‘lishi kerak. Massasi 100-150 g/m 2 bо‘lgan hо‘llanmagan ip gazlama namunasining mustahkamligi 120 soat sinov vaqtidan sо‘ng 50% ga kamayishi etalon faollik hisoblanadi. Biologik faollikni quyidagi formula bо‘yicha hisoblashadi: a = T a /T e , buerda T a – ip gazlamaning uzilish kuchi (nagruzkasi) 50% ga kamayishini ta’minlaydigan sinovdagi tuproq bilan kontaktda bо‘lgan vaqt, T e – ip gazlamaning uzilish kuchi 50% ga kamayishini ta’minlaydigan etalon tuproq bilan kontaktda bо‘lgan vaqt (yuqoridagi holda 120 soat). Namlik kamerasida sinovdagi material namunasi ustiga namligi 28% li tayyor tuproqni 25 sm qalinlikda solinadi va ma’lum bir vaqt davomida 24-26 o C haroratda inkubatsiya qilinadi. Sо‘ngra uzilish mustahkamligi aniqlanadi. Standart tuproq metodining boshqa, sinov uchun 2 haftadan bir necha oygacha vaqt talab qiluvchi metodlardan afzalliklari mavjud. Ammo bu metod natijalari juda о‘zgaruvchan va kо‘pincha sinovni takrorlashda ayni natijalar olinmaydi, shu

sababdan aniq natija olish uchun yoki boshqa tadqiqotchilar sinovlarida olingan natijalar bilan solishtirish uchun standart metod qо‘llash lozim. Biochidamlilik yoki biotsidlikni suyuq ozuqa muhitida aniqlash uchun mikroorganizmlar standart tо‘plami yoki ularning zararlangan materiallardan maxsus ajratilgan shtammlari ishlatiladi. Probirka ichida 0,5 mln konidiyalari bо‘lgan 1 ml suspenziya solinadi. Ozuqa muhiti sifatida 1% glyukoza qо‘shilgan va rN 6,8 ga keltirilgan gо‘sht-pepton bulyoni ishlatiladi. Sо‘ngra probirkaga sinaladigan namuna qо‘yiladi va termostatda 28 o S haroratda inkubatsiya qilinadi. 48 soatdan keyin fungistatik va/yoki fungitsidlik ta’siri mavjudligi qayd etiladi. Sinovni zich (qattiq) ozuqa muhitida о‘tkazish uchun Petri likopchasiga suslo- agar quyiladi, muhit qotgach, unda dumaloq chuqurcha (lunka) qilinadi va unga sinovdagi material namunasi qо‘yiladi. Muhit ustiga ichida test- mikroorganizmning 2 mln hujayrasi bо‘lgan yana bir qatlam suslo-agar quyiladi. Termostatda 4 sutka о‘stirilgandan sо‘ng test-mikroorganizm о‘sishini tо‘xtatish zonasi о‘lchanadi. Zig‘ir ipidan tayyorlangan gazlamalarning biochidamliligi suyuq ozuqa muhitida, sellyuloza parchalovchi termofil bakteriyalarning boyitilgan kulturasini qо‘llab sinaladi. Shisha akvarium ichida tagiga, shisha romchaga о‘rnatilgan 25x7 sm lik mato namunasi qо‘yiladi va termofil bakteriyalarning boyitilgan kulturasi kiritiladi. PLASTIKLAR. Plastiklar sintetik polimerlardan tashkil topgan materiallar bо‘lib, odatda ular mikroorganizmlarning ekzofermentlari va boshqa metabolitlari tomonidan yemirilishga nisbatan chidamli. Zamburug‘lar va bakteriyalar bevosita о‘zlashtirishi uchun sintetik yuqori molekulyar birikmalar makromolekulalarining zanjirlari juda katta va mustahkam. Shu sababdan kо‘pincha plastiklar va boshqa sintetik yuqori molekulyar birikmalar asosida tayyorlangan materiallar mikrobiologik shikastlanishga tabiiy yuqori molekulyar birikmalarga – yog‘och- taxtaning asosi sellyuloza va lignin hamda tabiiy terining asosi kollagenga va boshqa tabiiy materiallarga nisbatan ancha chidamliroq.

Plastiklar tarkibiga ularning asosi – bog‘lovchi polimer birikmalardan tashqari past molekulyar qо‘shimchalar – plastifikatorlar, tо‘ldiruvchilar, stabilizatorlar va boshqalar kiradi. Bu qо‘shimchalar orasida mikrobiologik chidamliligi har xil bо‘lganlari uchraydi. Bu qо‘shimchalar tufayli material biochidamliligi kamayadi. Natijada texnikaning har xil sohalari va inson turmushida ishlatiladigan polimer plastiklar mikroorganizmlar bilan tez-tez zararlanadi. Shikastlangan materiallarning rangi, mustahkamligi, elektrofizik va boshqa xususiyatlari о‘zgaradi. Kо‘p plastiklar mikroorganizmlar tomonidan butunlay parchalanmasa ham, ularning ekspluatatsion va tovarlik xususiyatlari buzilishi va amaliy qiymati yо‘qotilishi mumkin. Odatdagi ekspluatatsiya sharoitlarida plastiklarni zararlovchi mikroorganizmlar mikroskopik zamburug‘lardir. Plastiklar, ular ustida zamburug‘ koloniyalari о‘sishi, mitseliy mikrochatnovlar orqali material ichiga kirishi hamda plastiklarning ayrim qismlariga zamburug‘larning fermentlari va metabolitlarining agressiv ta’siri natijasida zararlanadi. Radioelektron va boshqa asboblarning plastikdan yasalgan detallari ustida mitseliy massasi hosil bо‘lishi, uzellarda namlik va elektrik qarshilik о‘zgarishi asbobning faoliyatini butunlay buzishi mumkin. Bakteriyalar plastiklarni kamroq zararlaydi, ammo ularning ta’siri yashirin bо‘lishi mumkin. Ba’zan ularning zarari, masalan, yerosti va suvosti qurilmalar zararlanganida, oddiy kо‘zga kо‘rinmaydi. Zararlanish mavjudligini begona hid yoki tus, shilimshiq va hokazolar paydo bо‘lishidan bilish mumkin. Plastiklar ustida suv о‘tlari yuqori namlik sharoitida yoki suv bilan bevosita kontakt mavjudligida (suzish hovuzlari, dengiz va daryo kemalarining suvosti qismlaridagi plastmassa korpuslari va detallari, suvosti kabellari, troslari, buylar va h.) paydo bо‘ladi. Ular plastiklarni parchalamaydi, ammo tashqi kо‘rinishini buzadi, xalaqit beradi, plastiklarning plastifikatorlari va boshqa ingrediyentlarini yemiruvchi zamburug‘lar va bakteriyalar rivojlanishi uchun yaxshi substrat sifatida xizmat qiladi.

Hasharotlar va kemiruvchilar plastiklardan tayyorlangan ayrim detallar, himoyalovchi qoplamalar va о‘rash uchun ishlatiladigan materiallarni bevosita mexanik shikastlaydi. Hasharotlar va kemiruvchilar plastmassaning ustki qismini buzishi, asbob va mexanizmlarning ichki, odam kо‘rishi qiyin bо‘lgan qismlarida joylashishi va kо‘payishi mumkin; bu joylar ular uchun о‘ziga xos, xavfsiz ekologik nisha bо‘lishi mumkin. Hayvonlar va ularning metabolitlari elektrik asboblarning muhim qismlarida tо‘planib qolishi kо‘p martalab tutashuv va boshqa nosozliklarga olib kelgan. Boshqa materiallar kabi plastiklarning biozararlanishi ham ular atrof-muhitning fizik va kimyoviy faktorlari (ultrabinafsha nurlar, harorat о‘zgarishlari va h.) ta’sirida eskirishi bilan birga kechadi. Bu ikki jarayon – biozararlanish va eskirish – bir-birini tо‘ldiradi va kuchaytiradi. REZINALAR. Asosi elastomerlar – egiluvchan, molekulalari chiziqsimon qatorda joylashgan polimerlar bо‘lgan rezinalar, rezino-texnik buyumlar, zichlovchi-oraliq va boshqa materiallarni mikroorganizmlar, hasharotlar va kemiruvchilar zararlashi mumkin. Odatda mikrobiologik shikastlanish rezinalar atmosfera, tuproq va boshqa tashqi muhit faktorlari ta’sirida eskirishi bilan birga rivojlanadi. Mikrobiologik shikastlanish hollari suv о‘tkazgichlar va boshqa о‘tkazuvchi trubalar qurilmalarida, jumladan oqava suvlar tarmoqlarida qо‘llangan rezina oraliq moddalari va zichlagichlarda kuzatilgan. О‘tkazgich trubalar ham ichki tomonidan, ham tashqarida tuproq va havo bilan kontaktda bо‘lgan joylaridan shikastlangan. Yuqori dielektrik xususiyatlari tufayli rezina elektr simlari va kabellar hamda elektrotexnika sanoatining boshqa jihozlari uchun elektroizolyatsion material sifatida keng qо‘llanadi. Bu jihozlar uchun mikrobiologik zararlanish katta xavf tug‘diradi. Elektroizolyatsiya butunligining buzilishi elektrodvigatel, dinamomashina, transformator va boshqa jihozlar ishdan chiqishi sababli sanoatning bu sohasida materiallar biozararlanishi bо‘yicha ishlar boshqa sohalarga kо‘ra ancha ertaroq boshlangan. Yerosti kabellari uchun kemiruvchilar, ba’zan termitlar va boshqa organizmlar xavf tug‘diradi.

TAXTA VA YOG‘OCH. Odamlar eng keng miqyosda qо‘llaydigan materiallarga metallar va silikatlar (beton, g‘isht) bilan bir qatorda yog‘och ham kiradi. Qurilishda taxta yig‘ma temirbetonlardan 2 baravar kо‘p sarflanadi. Ammo metall va silikatlardan farqli о‘laroq, yog‘och – tabiiy organik material va uni kо‘p tirik organizmlar karbon manbai sifatida о‘zlashtiradi. Yog‘ochni о‘zlashtiruvchi organizmlar ishga yaroqli taxta, taxtadan qurilgan inshootlar, uy jihozlari va boshqa yog‘och buyumlarda biozararlanish qо‘zg‘atadi. Hech bir taxtadan qurilgan bino biologik agentlar bilan zararlanmay qolmaydi. Yog‘och biozararlanishini qо‘zg‘atadigan asosiy organizmlar yog‘ochda yashovchi zamburug‘lar, ba’zi hasharotlar va gidrobiontlardir. Mu’tadil iqlimda yog‘och va taxtaning barcha biozararlanishinig 90 foizini zamburug‘lar qо‘zg‘atadi. Yog‘och biozararlanishi – zamburug‘lar va hasharotlar yog‘ochning sellyuloza, lignin va boshqa komponentlarini ozuqa manbai sifatida о‘zlashtirishining natijasidir. Yog‘och tolalarini bevosita parchalaydigan zamburug‘lar va hasharotlarga nisbatan bakteriyalar kam va bilvosita zarar keltiradi. Yog‘ochda yashovchi zamburug‘lar biosferaning karbon siklida muhim rol о‘ynaydi. Ular yog‘ochning yuz millionlab tonna karbonsuv va boshqa birikmalarini о‘zlashtirib, karbonat angidrid va suv hosil qiladi. Shu bilan birga yog‘ochda yashovchi zamburug‘lar tirik daraxtlarni zararlashi va taxta materiallari va ulardan tayyorlangan buyumlarni parchalashi tufayli foydali hisoblanmaydi va ulardan himoya qilish talab etiladi. Har xil daraxt turlaridan tayyorlangan yog‘och va taxtalarning kimyoviy tarkibi, strukturasi, mustahkamligi, zichligi va boshqa xususiyatlari turli xil va ular biochidamlilikka ta’sir qiladi. Yog‘och turlarini biochidamli, о‘rtacha chidamli, kam chidamli va biochidamsizlarga bо‘linadi. Biochidamlilarga qarag‘ay (sosna), shumtol (yasen), tilog‘och (listvennitsa) va eman (dub) yadrosi; о‘rtacha chidamlilarga qoraqarag‘ay (yel), kedr, oqqarag‘ay (pixta), tilog‘ochning uski qismlari (zabolonlari) va qayin yadrosi; kam chidamlilarga qayrag‘och, qayin va emanning ustki qismlari; chidamsizlarga tog‘terak (osina), jо‘ka (lipa) va zirk

daraxti (olxa) kiradi. Tabiiy biochidamlilik qancha kuchli bо‘lsa, qо‘shimcha kimyoviy himoya shunchalik kam talab qilinadi. Yog‘och biozararlanishi odatda ob-havo faktorlari, mexanik va boshqa eksplutatsion ta’sirlar natijasida yog‘och eskirishi bilan birga kuzatiladi. Vaqti- vaqti bilan namlanish, harorat almashinuvi, quyosh nurlari va boshqa faktorlar ta’sirida yog‘ochning ustki qatlamidagi tolalar g‘ovaklashadi va tukliligi oshadi (matseratsiya). U yerda nam va chang tо‘planadi va о‘rtacha darajada chirish qо‘zg‘atuvchi zamburug‘larning sporalari о‘sishi uchun sharoit tug‘iladi. Vaqt о‘tishi bilan zamburug‘lar yog‘ochning ichkariroq qismlariga о‘tadi. Chirish bilan zararlangan yog‘och suvni osonroq shimadi, ustida paydo bо‘lgan chatnovlar kengayadi. Chatnovlar ichida muzlagan suv yemirilishni kuchaytiradi, yog‘ochning ustki qismlarida teshiklar va singan joylar paydo bо‘ladi, yog‘och yadrosi zararlanishi osonlashadi. Ekspluatatsiya xarakteri va sharoitlariga qarab yog‘och biozararlanishini sekin (surunkali) va tez (о‘tkir) kechadigan tiplarga bо‘linadi. Surunkali tipga atmosfera (uylarning tomi va devorlari, platformalar va h.) va tuproq (tayanch simyog‘ochlari, qoziqoyoqlar, uylarning pastki chorchо‘plari va h.) bilan kontaktda bо‘lgan yog‘och biozararlanishi kiradi. Konstruktiv xatolarsiz qurilgan va tо‘g‘ri foydalanilgan hollarda bu zararlanishlar о‘nlab yillar davom etishi mumkin. О‘tkir zararlanish konstruktiv xatolar bilan qurilgan va notо‘g‘ri foydalanilgan, masalan, grunt suvidan yaxshi izolyatsiya qilinmagan, pol tagida yetarli ventilyatsiya bо‘lmagan, suv oqib ketishida nosozliklar bо‘lgan, tom ustidan suv oqadigan va boshqa hollarda kuzatiladi. Yog‘och biozararlanishining manbaalari . Yog‘ochni biozararlovchi zamburug‘larni uch guruhga, ustki mog‘orlar, yog‘ochga rang beruvchilar va yog‘ochni parchalovchilarga ajratiladi. Ustki mog‘or zamburug‘lari nam g‘о‘lalar, arralangan taxtalar va har xil ifloslangan yog‘och materiallariga tushadi va rivojlanadi. Yog‘och va undan tayyorlangan buyumlar ustida mog‘or paydo bо‘lishi ularni saqlash yoki ishlatish qoidalari buzilganidan dalolat beradi. Ustki mog‘orlar odatda yog‘och ustki

qismining parenxima tо‘qimalarini parchalaydi. Trichoderma, Cladosporium va Penicillium turkumlarining namoyandalari har xil ohangli yashilroq tusli, boshqalari – Aspergillus, Alternaria – qora tusli dog‘lar paydo qiladi. Yog‘ochga rang beruvchi zamburug‘lar yog‘och sekin quritilganda rivojlanadi. Ular arralangan yog‘och, qurilmalar, tara va boshqalarga har xil rang beradi. Kо‘pincha ular kо‘k, ba’zan sariq, apelsin, qо‘ng‘ir va boshqa tus beradi. Yog‘ochga rang beruvchi va ustki mog‘or zamburug‘lari kо‘p tarafdan bir-biriga yaqin. Ular yog‘ochda birinchi bо‘lib о‘sadigan va rivojlanadigan saprotroflar bо‘lib, kо‘proq yog‘ochning zahira moddalarini о‘zlashtiradi, ammo uning mexanik xususiyatlarini ta’minlovchi struktura elementlarini ishlatmaydi. Mog‘or zamburug‘laridan farqli о‘laroq, yog‘ochga rang beruvchilar yog‘ochning ustki qismlariga chuqur kiradi, kirgan chuqurlikkacha gifalarining pigmentlari va metabolitlari bilan rang beradi. Kо‘pchiligi bazidiomitsetlar bо‘lgan yog‘ochni parchalovchi zamburug‘lar eng kо‘p shikast keltiradi. Ularning qatoriga Serpula, Coniophora , Coriolus va boshqa turkumlarga mansub uy zamburug‘lari, Gloeophyllum va Fomitopsis turkumlariga kiruvchi, sporalari havodan tushadigan turlar hamda propagulalari havodan va suvdan tushuvchi Chaetomium, Coniothecium , Ceratocystis va boshqa turkumlar namoyandalari kiradi. Yog‘ochni parchalovchi zamburug‘lar strukturali komponentlarni – hujayra devorchalarini parchalaydi. Ular tirik daraxtlarni, nam yog‘och materiallarini va ulardan tayyorlangan buyumlarni zararlaydi. Ularning orasida sellyulozani va ham sellyuloza, ham lignin, ham gemitsellyulozani о‘zlashtiruvchi turlar mavjud. Uy zamburug‘lari isitiladigan binolarning pollari tagida shamol yurmaydigan joylar, tepadan suv oqadigan joylar va hokazolarda tez rivojlanadi. Tuproqda saqlanadigan yog‘ochni parchalaydigan zamburug‘lar uzoq vaqt davomida yuqori namlik sharoitida bо‘ladigan telegraf tayanch simyog‘ochlari va boshqa ustunlar, kо‘priklarning qoziqoyoqlari va ustunlari, shpalalar, yerdagi yog‘och qurilmalarini zararlaydi. Sporalari havo va suvdan tushadigan zamburug‘lar doim suv bilan

kontaktda bо‘ladigan yog‘og‘ qurilmalar va inshootlarni, masalan gradirnyalar va tomlarni zararlaydi. Zararlangan joylarning rangi о‘zgarishi va xarakteriga qarab yog‘och yemiruvchi zamburug‘lar qо‘zg‘atadigan chirishlarni uch guruhga, oq, qо‘ng‘ir va yumshoq (о‘rtacha) chirishga bо‘linadi. Oq chirish qо‘zg‘atuvchilari, yog‘ochning sellyuloza va qattiq joylarini qoldirib, birinchi navbatda ligninni zararlaydi. Qо‘ng‘ir chirish qо‘zg‘atuvchilari sellyulozani zararlaydi, zararlangan yog‘och qо‘ng‘ir tus oladi va tekkanda uvalanib ketadi. Qо‘ng‘ir chirish tufayli yog‘ochdan qurilgan inshootlar va binolar yemiriladi. Yumshoq chirishni askomitsetlar va deyteromitsetlar qо‘zg‘atadi. Biozararlanishning yana bir turi – gilamsimon chirish bо‘lib, bunda kesasiga kesilgan yog‘ochning har xil joylarida, gilamdagi kabi kulrang, kо‘kish, qо‘ng‘irroq va sariq dog‘lar yog‘ochga chipor tus beradi. Bunday yog‘och uzoq yomg‘ir yoqqanida butunlay namlanadi. Yog‘ochni zamburug‘lardan tashqari hasharotlar ham zararlaydi. Ularning zarari zamburug‘larnikidan kam bо‘lsa ham, ba’zi hollarda va joylarda qо‘ng‘izlar va ayniqsa termitlar katta xavf tug‘diradi va maxsus himoya usullari qо‘llashni talab etadi. QOG‘OZ VA KITOBLAR. Tarkibida sellyuloza bо‘lgan boshqa materiallar kabi qog‘oz va kitoblar ham ularni tayyorlash va ishlatishning har xil bosqichlarida mikroorganizmlar bilan zararlanadi. Sellyuloza-qog‘oz zavodlarida yog‘och parchalaridan 70-80 o S haroratda qog‘oz massasi tayyorlashning ilk bosqichlaridayoq termofil bakteriyalar tez rivojlanadi va texnologik jarayon buzilishiga olib keladi. Ularga qarshi kurashda qog‘oz massasiga natriy pentaxlorfenolyat va bura qо‘shiladi. Qog‘oz tayyorlashda hosil bо‘ladigan qog‘oz pulpasida har xil mikroorganizmlarning murakkab tо‘dalari rivojlanadi. Bu bosqichda biozararlanish quyuq parchalar yoki shilimshiq paydo bо‘lishi bilan ifodalanadi, natijada keyingi bosqichlarda qog‘ozning sifati keskin pasayadi. Shilimshiq hosil bо‘lishiga qarshi kalsiy dimetilditiokarbamat, katapin va boshqa biotsidlar samara beradi.

Qog‘oz ishlab chiqarishning oxirgi bosqichlarida qog‘oz massasi suvsizlantiriladi va qog‘oz polotnosi 120 o S da quritiladi. Bu bosqichda qog‘oz mikroorgnizmlardan sterillanadi. Qog‘oz mashinalaridan chiqadigan qog‘ozda mikroorganizmlar deyarli yо‘q. Mikroorganizmlar qog‘ozga tushishi ishlab chiqarishdan keyin – qog‘ozni о‘rash, tashish, saqlash, qayta ishlash va foydalanish paytlarida rо‘y beradi. Odatda yangi, hali ishlatilmagan kitoblar ustida mikroorganizmlar juda oz bо‘ladi. Ammo biroz vaqt ishlatilgach, zamburug‘ konidiyalarining miqdori keskin oshadi. Kitobda konidiyalar о‘sishi va zamburug‘lar rivojlanishi qog‘oz tarkibida 8-10% yoki kо‘proq suv bо‘lganida kuzatiladi. Bu binodagi havo nisbiy namligi 65% bо‘lganiga tengdir. О‘sish jarayonida zamburug‘lar suvning qо‘shimcha miqdorlari va metabolitlar ajratib chiqaradi. Zamburug‘lar metabolizmi mahsulotlari orasida eng agressiv, qog‘ozni kuchli yemiruvchi va parchalovchi kimyoviy birikmalar sellyulolitik fermentlardir. Qog‘oz va kitoblarda rivojlanadigan zamburug‘ turlari tarkibini kо‘p yillar mobaynida tadqiqot qilish natijasida quyidagi asosiy guruhlar ajratilgan: 1) qog‘ozda doim uchraydigan, tolalarga о‘tib, qog‘ozni yemiruvchi zamburug‘lar – Alternaria alternata, Aspergillus fumigatus, A. terreus, Chaetomium globosum, Cladosporium herbarum, Penicillium spp. (hammasi bо‘lib 25 tadan kо‘proq turlar); 2) qog‘ozda doim uchraydigan va uning ustida ayrim ustki zararlanishlar qо‘zg‘atuvchi zamburug‘lar – Aspergillus candidus, A. clavatus, A. flavus, A. niger, Chaetomium elatum, Penicillium canescens, Trichoderma roseum va b. (20 tadan kо‘proq turlar); 3) qog‘ozning yordamchi materiallarini (sellofan, kanifol, mum, parafin va b.) о‘zlashtiruvchi zamburug‘lar – komponentlarninig kimyoviy tarkibi bilan bog‘liq holda, Botryotrichum piluliferum, Oidium dioxamii, O. rubiginosum va b.; 4) zamburug‘larning muayyan mintaqa yoki biotop uchun xarakterli bо‘lgan maxsus turlari. Bu guruhga mansub turlar mikotsenozda kо‘pchilikni tashkil etishi mumkin, masalan, Mucor spinosus, Penicillium commune, P. psittacinum va boshqa turlar.

Zamburug‘lar qog‘ozni bioshikastlashi faqat u yoki bu turning sellyulolitik fermentlarining sellyulozaga substrat sifatida agressivligiga bog‘liq emas. Konidiyalar о‘sishi bosqichida birinchi navbatda qog‘ozning fizik va struktura xususiyatlari, jumladan, gidrofilligi va о‘ziga suv olish xususiyatlari har xil bо‘lgan kapillyar-teshikli sistema ekanligi muhim. Qog‘ozga gidrofoblik xususiyatlari bо‘lgan polimer smolalar, masalan, polietilen bilan ishlov berish qog‘ozni zamburug‘lar zararlashidan fungitsidlardan ham samaraliroq himoya qiladi. Qog‘oz va kitoblarni biozararlanishdan himoya qilish choralariga kitoblar saqlanadigan va ishlatiladigan binolarda kitoblar namlanishiga yо‘l qо‘ymaslik uchun, havoni konditsiyalash orqali optimal harorat va namlik rejimini ta’minlash; havoni changdan toza tutish, kerak bо‘lsa, uni filtrlash yoki ultrabinafsha nurlar bilan zararsizlantirish; boshqa sanitar-gigiyenik tadbirlar qо‘llash yordamida kitob va qog‘ozlar ifloslanishi va zararlanishiga yо‘l qо‘ymaslik, qog‘ozlar yoki zararlangan kitoblar ustiga biotsidlar bilan ishlov berish yoxud antiseptik bilan ishlov berilgan qog‘oz ishlatish kiradi. Bu maqsadda biotsidlardan salitsilanilid, natriy pentaxlorfenolyat, poligeksametilenguanidin va polietilenimin ishlatiladi. Biotsidlar faqat boshqa sanitar-gigiyenik tadbirlar yordamida biozararlanishdan saqlash mumkin bо‘lmagan sharoitlarda, masalan, issiq va nam tropik iqlimda qо‘llaniladi. Kitoblar va arxiv hujjatlarini restavratsiya qilishda fungitsidlar, misol uchun, nipagin ( n -oksibenzoy kislotasining metil efiri), n -oksidifenilmetan, n -xlor- m - kreozol, trilan va geksabutildistannoksan ham qо‘llaniladi. TABIIY TERI VA TERI MAHSULOTLARI . Ma’lumki, tabiiy teri kiyim, oyoq kiyimi, kundalik hayotda qо‘llaniladigan va texnik buyumlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Oshlanmagan xom teri atrof-muhit sharoitlari, birinchi navbatda, biologik faktorlar ta’sirida tez parchalanadi. Teri tirik tabiatga tegishli mahsulot bо‘lgani uchun uni mog‘or zamburug‘lari, bakteriyalar, hasharotlar va boshqa organizmlar substrat (ozuqa manbai) sifatida о‘zlashtiradi va teri biogen moddalar aylanishi jarayoniga kiritiladi. Oshlangandan va reagentlar bilan kо‘p

bosqichli kimyoviy ishlov berilgandan sо‘nggina teri tovarlik sifatiga ega bо‘ladi. Ayni jarayonda uning biochidamliligi oshadi. Biozararlanish xavfi katta bо‘lgan (tropik va subtropik iqlimlarda, ba’zi maxsus ishlab-chiqarish) sharoitlarda oddiy ishlovlar teri va teridan tayyorlangan mahsulotlarga talab qilinadigan biochidamlilikni ta’minlay olmaydi. Bunday hollarda biozararlanishga qarshi teri va teridan tayyorlangan mahsulotlarga qо‘shimcha ishlov beriladi.

Xulosa Bugungi kunda biozararlanishga qarshi asosiy kurash sterategiyasi material va buyumlarni lokal himoya qilishdir. Shunga kо‘ra dastlabki etaplarda muammo alohida tor yо‘nalishlarda rivojlanib, deyarli bir-biri bilan bog‘lanmagan edi. Hozirgi davrda alohida yо‘nalishlar orasida aloqa bir muncha yо‘lga qо‘yildi. Biologik, kimyoviy va texnik kabi partnerlar (raqiblar) orasidagi aloqa biozararlanish muammolarini yechishda alohida ahamiyat kasb etadi. Ular biozararlanishni inventarizatsiya va boshqa masalalarni hal qilishda faol ishtirok etadilar. Material va buyumlarning biozararlovchi agentlarini inventrizatsiya qilish katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlar, zararlanish obyektlari hamda himoya usullari kiritilgan biozararlanish katalogini tuzish yangi biotsidli materiallar ishlab chiqarishda istiqbolli bashorat va tadbirlar dasturlarini yaratish uchun nihoyatda zarurdir. Biozararlanishni aniqlash va katalogizatsiya qilish, nafaqat material va buyumlarga hujum qiluvchi tirik organizmlarning turli-tumanligi vaholanki biozararlash agentlar doirasining kengayib borishi bilan ham murakkablashadi. Yangi materiallar va biosfera yangi himoya vosita va formalaridan foydalanadi. Bugungi kunda biozararlanishlar tо‘g‘risidagi bilimlar tirik organizmlar, materiallar va mahsulotlar tuproq, suv va yer usti muhitlari sharoitidagi “tо‘qnashuvli” о‘zaro munosabatlarining murakkab mozaikasini eslatadi. Biozararlanishlar bilan bog‘liq bо‘lgan xо‘jalik vaziyatlarining bahosi va analizi mozaika barcha yacheykalarini saralash yо‘li bilan amalga oshira olmaydi. Bu masalani, hech bо‘lmaganda kо‘zga kо‘rinadigan vaqtda, bajarilmaydigan qiladi. Jonivorlar, о‘simliklar va mikroorganizmlarni turli xil guruhlarda, materiallar va mahsulotlarning turli darajalarida, ularning bir biri bilan о‘zaro munosabatlarida biozararlanish xususiyatlari namoyon bо‘lishiga о‘xshash, parallel xosiyatlarni izlash kerak.

ADABIYOTLAR 1. Aktualniye voprosi biopovrejdeniy / Pod red. B.V.Bocharova. M.,1983. 236 s. 2. BiopovrejdeniY. ucheb. posobiye /Pod red. V.D.Ilicheva.-Moskva: Vissh.shk., 1987.352 s 3. Zashita materialov i texnicheskix ustroystv ot ptits / Pod red. V.D.Ilicheva. M., 1984. 239 s. 4. Ilichev V. D. Upravleniye povedeniyem ptits. M., 1984. 303 s. 5. Ilichev V. D., Bocharov B. V., Gorlenko M. V. Ekologicheskiye osnovi zashiti ot biopovrejdeniy. M., 1985. 261 s. 6. Kurs nizshix rasteniy. M., 1981. 519 s. 7. Metodi eksperimentalnoy mikologi. Spravochnik. Kiyev: Naukova dumka, 1982, 552 s. 8. Mikroorganizmi i nizshiye rasteniya – razrushiteli materialov i izdeliy / Pod red. M.V. Gorlenko. M., 1979. 255 s. 9. Yakobi V. E. Biologicheskiye osnovi predotvrasheniya stolknoveniy samoletov s ptitsami. M., 1977. 166 s. 10. Ellis M.B. Dematiaccous Hyphomycetes. CMI, Kew, Surrey, England, 1971, 608 p. 11. Ellis M.B. More Dematiaccous Hyphomycetes. CMI, Kew, Surrey, England, 1976, 507 p. 12. Gams W., van der A H.A ., van der Plaats A.J., Samson R.A., Stalpers J.A. CBS course of Mycology. Third edition. Inst. Of the Royal Neth. Acad. Of Arts and Sci., Baarn, 1987, 139 p.

O'xshashlar

Biotsidlar – biozararlanishdan himoya qilish vositalari

Mikroorganizmlar keltiradigan zararlanishlarning biokimyoviy mexanizmlari

Bakteriya va zamburug‘lar – biozararlash manbaalari

Biozararlanish asoslari

Zoologiya fanlar sistеmasi va boshqa biologik fanlar bilan aloqasi