Kо‘payish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

177 KB

Ko'chirib olish

K о ‘payish Reja: 1.Jinssiz k о ‘payish. 2.Partenogenez. 3.Jinsiy k о ‘payish. 4.Jinssiz va jinsiy k о ‘payishning gallanishi.

Har qanday tirik organizmni son jihatdan oshiruvchi barcha jarayonlar, ko'payish deb ataladi. Bo'linish esa biologik sistemalarning, yoki tirik organizmlarning o'sishi hisoblanadi. O'sish bu tirik organizmlarning hajm jihatdan kattalashuvidir. K. Ber fikricha, "bo'linish har bir organizmning, o'z individual chegarasidan oshiqroq o'sishidir". O'sish ma'lum miqdorga yetgandan keyin, tirik massa ma'lum qismining ajralishi kuzatiladi, ya'ni ko'payish sodir bo'ladi. Tirik organizmlarning muhim biologik xususiyati -ko'payishdir. Har qanday organizmning hayoti, tur hayotidan qisqa bo'ladi. Ko'payish orqali esa tur saqlanadi va uning hayoti davom etadi. Ko'payish evolyusiya jarayonida paydo bo'lgan hodisa bo'lib, ko'payish orqali irsiy axborot nasldan naslga o'tadi, turning genotipi vafenotipi saqlanadi, individlar soni ortadi, areali kengayadi, tur ichidagi xilma- xillik ortadi. Bu esa, yangi turlar paydo bo'lishiga olib keladi. Ko'payishning jinssiz va jinsiy xillari mavjud. Jinssiz ko'payish Jinssiz ko'payish deb, somatik hujayralar hisobidan yangi organizmlar paydo bo'lishiga aytiladi. Ko'payishning bu turi, qadimgi va ko'payishning birlamchi formasi hisoblanadi. Jinssiz ko'payishda organizmning ayrim hujayralari, yoki organlarining bo'linishi natijasida, yangi organizm hosil bo'ladi. Jinssiz ko'payishning biologik ahamiyati shundaki, bunda orgamzmlarning tez ko'payishi va ko'p avlod hosil qilishi ta'minlanadi. Jinssiz ko'payishda somatik hujayralar ishtirok etadi, jinsiy hujayralar ishtirok etmaydi(l-jadval). Bir hujayralilarning jinssiz ko'payishini monositogen ko'payish deyiladi va uning quyidagi usullari mavjud (jadval): 1.Bo'linish. Bunda ona hujayra o'sib, hajm jihatdan ikki barobar kattalashadi, ya'ni hamma organoidlari ikki hissa ortadi. Shundan keyin 2 ta qiz hujayraga, ya'ni organizmga bo'linadi. Bu qiz hujayralar bir-biriga teng, yt ki har xil hajmda bo'lishi mumkin. Hayvon hujayralarining qobig'i elastik be 'lganligi uchun cho'zilib, o'rtasidan (amyobada), tikkasiga (yashil evglenada), ko'ndalangiga (tufelkada) ikkiga bo'linadi. Qattiq hujayra qobig'iga ega bo'lgan bakteriyalar va suv

o'tlari o'z holatini o'zgartirmasdan, hujayra markazidan to'siq hosil qiladi va ikkiga bo'linadi. Mitoz kolonial formalarda hujayraviy va kolonial bosqichlarda amalga oshadi. Hujayraviy bo'linish natijasida koloniya a'zolarining soni ortadi va koloniya kattalashadi. 2. Ko'p bo'linish (shizogoniya). Bunda, awal yadro kp bo'laklarga bo'linadi, keyin sitoplazma har bir yadroning atrofini o'rab oladi va ularning har bin mustaqil hujayraga-organizmga aylanadi. Shu yo'l bilan bitta hujayradan bir qancha hujayralar hosil bo'ladi. Suv o'tlarida, zamburug'larda, sodda hayvonlardan sporalilarda ko'payishning shu turi uchraydi. Jumladan, Calorogonium suv o'ti ellipssimon shaklga ega bo'lib, uchidaikkita chiviqsimon xivchini bor. Bu o'simlik oldin o'z miqdoriga nisbatan 4 marta kattalashadi, so'ngra bo'linib, 4 ta qiz hujayra hosil qiladi. Sporalilar , jumladan , bezgak kasalligini qo ' zg ' atuvchilar Plasmodium avlodining turlari odam qonining tarkibidagi eritrositlar ichiga kirib , gemoglobin bilan oziqlanadi . Keyin bezgak plazmodiyasining yadrolari 12- 24 ta bo ' lakka bo ' linadi va sitoplazma bu yadrolar atrofini o ' rab olib , merozoitlarga aylanadi . Eritrosit po ' sti yorilib , bu merozoitiar qonga chiqadi va ma ' lum vaqtdan keyin yangi eritrositlar ichida yana yuqoridagi jarayonlar takrorlanadi . Merozoitiar qonga chiqqanda, odamning tana harorati ko'tarilib, qaltiroq bosadi. 1. Kurtaklanibt ko ' payish . Ona hujayraning yadrosi bo ' linib , yoki nukleotid saqlovchi qismi bo ' rtma hosil qilib , kattalashadi va ona hujayradan ajralib , alohida hujayraga aylanadi . Bunday ko'payish bakteriyalarda, zamburug'larda, ayrim infuzoriyalarda uchraydi. 2. Spora hosil qilib ko'payish. Bu usul bilan sporaMaming vakillari ko'payadi. Mikro va makrogametalar o'zaro qo'shilib, zigota hosil qiladi. Zigota qalin po'st bilan o'ralib, spora hosil qiladi. Sporaning ichida hujayralar ko'p marta mitoz yo'h bilan bo'linadi va 2 ta spora hosil qiladi. Sporalar bo'linib, sporozoitlarni hosil qiladi. Jinssiz ko'payish turlari (V.N.Yarigin va boshqalar, 1999 bo'yicha) jadval

Jinssiz ko'payish Ko'rsatgich Ko'payish turi Jinssiz Jinsiy 1. Hujayraning yangi avlod rivojlanishi uchun irsiy axboroti Bir hujayralilarda ona hujayra; ko'p hujayralilarda ona organizmning bir yoki bir nechta somatik hujayralari ko'payish manbai hisoblanadi. Ota-ona gametalar hosil qiladi. ota-ona yangi avlodga bittadan hujayra beradi. 2. Ota-onalar Bir individ Ikki individ 3. Yangi avlod Genetik jihatdan ona organizmiga o ' xshaydi . Genetik jihatdan ota - onc organizmiga o ' xshaydi . 4.Hujayra Mitoz Meyoz 5. E v o l y u t s i o n ahamiyati Kam o'zgaradigan sharoitda moslanish paydo bo'ladi, Genetik turli- tumanlik tufayli har xil yashash sharoitiga

stabillashtiruvchi tanlanishning ahamiyati ortadi. moslashadi, tabiiy t a n l a n i s h n i n g ahamiyati ortadi. Ko'p hujayralilarning jinssiz ko'payishi, polisitogen ko'payish deb ataladi va uning quyidagi usullari bor. 1. Vegetativ ko'payish. Ko'payishning bu turi o'sirnliklar dunyosiga xos bo'lib, ularning organlari avtonom xususiyatga ega. Chunki o'sirnliklar hayotiriing oxirigacha yangi organlar hosil qiladi. Bunday xususiyat boshqa tirik organizmlarda uchramaydi. O'sirnliklar organlarining avtonomhgini, ularda sodir bo'ladigan patologik jarayonlarda kuzatish mumkin. Virusli, yoki hakteriyali infeksiya o'sirnliktiing bir qismini zararlaydi, ammo uning boshqa qismida normal hayotiy jarayonlar davom etib, yangi organlar paydo bo'laveradi. Vegetativ ko'payishda bitta, yoki bir nechta somatik hujayralar ona organizmidan ajralib, yangi organizmni hosil qiladi. O'simliklarda vegetativ ko'payishning bir qancha turlari mavjud. Jumladan, o'sirnlikjingalaklari, ildiz bachkilari, novdalari, piyozlari, tugunaklari, ildizpoyalari, barglari yordamida ko'payadi. 2. Kurtaklanih ko'payish. G'ovak tanlilar, kovakichlilarva'ayrimhalqali chuvalchanglarda ona organizmida kurtak hosil bo'ladi va o'sadi, yangi organizmga aylanib, malum vaqtdan keyin ona oiganizmidan ajralib, mustaqil yashaydi. 3. Poliembrional ko'payish (poliembrioniya). Bunday ko'payishning mohiyati shiuidan iboratki, dastlab jinsiy hujayralar o'zaro qo'shilib, zigota hosil bo'ladi. Bu jinsiy ko'payish hisoblanadi. Keyin zigota bo'linib, mustaqil rivojlanadigan bir nechta homilalar hosil qiladi. Buning natijasida bir tuxumdan paydo bo'lgan egizaklar hosil bo'ladi. Odamlarda 2 tadan 6 tagacha bir tuxumdan rivojlangan egizaklar tug'ilishi mumkin. Bunday ko'payish boshqa sut emizuvchilarda, jumladan zirhlilarda, hasharotlarda ham kuzatiladi . Bu hodisani 1866 yilda I. I. Mechnikov birinchi marta meduzalarda aniqlagan.

4. Tartibii bo'linish. Bunday bo'linish ayrim kovakichlilarda va ayrim halqali chuvalchanglarda uchraydi. Ssifoidlarning planula Uchinkasi taraqqiy etib, yakkapolipga-ssifistomagaaylanadi.U kurtaklanish yo'li bilan ko'payishi mumkin. Ssifistomaning muhim xususiyati, unda strobilyasiya jarayonining sodir bo'lishidir. Bundapolip bir nechamartako'ndalangigabo'linib, bir nechta aylana disk hosil qiladi. Aylanalarning chetlari qirqilgan shaklda bo'ladi. Eng oxirgi aylananing markazidan, ularning hammasini birlashtiruvchi o'q hosil bo'ladi. Bu bosqichdapolip strobiladeyiladi.Strobilyasiyajarayonida hosil bo'lgan aylanalar yosh meduzalarga aylanadi va eng yuqoridagisidan boshlab, strobiladan ajraladi va suvda suzib yuradi. Bular voyaga yetgan meduzalardan farq qiladi. Shuning uchun lichinka yoki efira deb ataladi. Ular tez o'sib, paypaslagichlari va gonadalari hosil bo'ladi. Halqali chuvalchanglardan kam tuklilarning ba'zi vakillari, paratomiya yo'li bilan ko'payadi. Bunda chuvalchangning ma'lum bo'g'imidan bo'linish joyi paydo bo'ladi. Shu yerdan dastlab bosh qism uchun dum, dum qism uchun bosh hosil bo'ladi. Shundan keyin ona organizm bo'linib, 2 ta individ hosil qiladi. Qiz individlar bir-biridan ajralishidan oldin ularda yana bo'hnish joyi hosil bo'ladi va bu jarayon ularda ham takrorlanib, bir-biri bilan bog'langan qiz chuvalchanglarv zanjirini hosil qiladi, keyin bir-biridan ajralib, mustaqil yashaydi. Ba'zi kam tuklilarda oldin gavdasi bir necha bo'laklarga bo'linadi. Keyin har bir bo'lakning bosh va dum qismlari paydo bo'ladi. Bunday ko'payish arxitomiya deb ataladi. 5. Tartibsiz bo'linish. KiprikU chuvalchanglarning ba'zi vakillari, bahorda ko'ndalangiga bo'linish yo'li bilan ko'payadi. Oldin chuvalchang gavdasining o'rtalaridan bo'linish halqasi hosil bo'ladi. Keyin orqa qismi uchun og'iz hosil bo'ladi, Qiz individlarning ajralishidan oldin ularda ham bo'linish h alqalari hosil bo'ladi va ularda ham shujarayontakrorlanadi. Masalan, oq planariyaning gavdasi 279 bo'lakka ajratilganda har bir bo'lakdan yangi organizm paydo bo'lgan. Lentasimon chuvalchanglar licliinkasining skoleksi pufak ichida kurtaklanib, yangi skoleks hosil qiladi. Keyin bu skolekslar ona skoleksdan ajralib , yangi pufak

hosil qiladi . Shunday qilib , bitta onkosfera lichinkasidan bir nechta parazit strobilasi , ya ' ni jinsiy voyaga yetgan organizm hosil bo ' lishi mumkin . Zamburug ' hujayralari va ba ' zi suv o ' tlari bir - biri bilan birikib , sochsimon iplarni hosil qiladi . Bularning hujayralari ichki tomondan ilgarilab o ' sadi . Hujayraning orqa tomonida ichki tomorrining o ' sishiga qarab ko ' ndalang to ' siqlar hosil bo ' ladi . Bu to ' siq navbatdagi hujayrani chegaralab turadi , ammo hujayra ichki qismining o ' sishi davom etadi . O ' simliklarnirrg ichki qismidagi o ' suvchi hujayralar tez - tez ikkiga bo ' linib ko ' payadi . Ular keyinchalik o ' sib , tarmoqlarga ajraladi . Ba ' zi zamburug ' larning hujayralari bo ' linmasdan o ' sadi . Masalan , mikomiset zamburug ' lari ko ' ndalang to ' siqlarsiz , shoxlanuvchi iplar hosil qilib o ' sadi . Bu iplar ajralmaydigan naylar hosil qilib , uning ichida yadrolar soni ko ' p bo ' ladi . Nayning ichidagi yadrolar atrofi sitoplazma bilan o'raigan bo'ladi. Bunda o'sish ipning uchki qismi orqali amalgaoshadi . Hujayrasiz organizmlarda sirkulyasiya xususiyatini sitoplazmaning to'lqinsimon harakati amalga oshiradi. Organizm o'sadi, yadro bo'linadi, keyin ko'ndalang devorlar hosil bo'Imaydi. Mexanik kuchlanish natijasida bunday shaklsiz, amorf massa parchalarga bo'linsa, ba'zilarida o'z holicha o'sish davom etaveradi. Ba'zi hasharotlar rivojlanayotgan tuxumining dastlabki bos-qichlarida o zgarishlar kuzatilmaydi. Otalangan yadro bo'linadi, sariqlik hisobidan si 1 oplazma miqdori ortadi, lekin hujayra membranasi hosil bo'Imaydi. Keyin membrananing sintezlanishi boshlanadi. Yadro sitoplazma bilan o'ralgandan keyin, hujayralararo to'siqlar hosil bo'ladi. Jinssiz ko'payishning morfo-fiziologik asoslari. Jinssiz ko'payish hayvonot dunyosida turli-tuman yo'llar bilan amalga oshadi. Ba'zi hayvonlarda jinssiz ko'payish ikkilamchi hodisa hisoblanadi. Jinssiz ko'payish organizmning normal rivojlanishining buzilishi hisoblanadi. Jinsiy ko'payishda boshlang'ich hujayra gametalarning qo'shilib zigota hosil qilishi, jinssiz ko'payishda esa, somatik hujayra boshlang'ich hujayra hisoblanadi.* Jinssiz ko'payish jarayonlariga

maydalanish, blastula, gastrulyaslya terminlarini qo'llab bo'lmaydi, embrion varaqlari tushunchasini ham hamma vaqt qo'llab bo'lmaydi. Jinssiz ko'payishda filogenetik belgilar takrorlanmaydi. Jinssiz ko'payishda butun organizmning, yoki uning malum qismining dezintegrasiyasi kuzatiladij Jumladan, tashqi omillar ta'sir etmasdan paratomiyada bo'linish zonasi paydo bo'ladi. Bu zonadagi hujayralarning hammasida (teri, ichak) dastlab nekroz paydo bo'ladi. P. P. Ivanov 1903 yilda kam tuklilarda bu jarayonni o'rganib, normal fiziologik jarayonning vaqtincha buziiib, hujayralarning qayta integrasiyasi sodir bo'ladi, degan xulosaga keldi. Kurtaklanishda ham xuddi shunday jarayon sodir bo'ladi. B. P. Tokin (1959) bunda ovqatlanish tufayli morfo-fiziologik jarayonlar buziladi, deb tushuntiradi. O. M. Ivanova-Kazas (1970,1976) ham jinssiz ko'payish sabablarini chuqur tahlil qilgan. Jinssiz ko'payishning blastogenez, ya'ni blastomerlardan hosil bo'ladigan organizm, blastozoid, ya'ni blastomerlardan rivojlanadigan hayvon, deb atash ham mumkim Bitta, yoki bir nechta somatik hujayradan yangi organizm paydo bo'lishi, somatik embriogenez ham deb ataladi. Somatik embriogenezda dastlabki individual xususiyatlar (piyoz, kurtak) yo'qoladi, simmetrik holat buziladi. Somatik embriogenezda yangi organizm somatik hujayraiardan, to'qimaning malum qismidan, organdan, lichinkaning yoki embrionning malum qismidan hosil bo'ladi (7-8-rasmlar). Bitta hujayra, to'qima yoki organizmning jinssiz (bo'linish) yo'li bilan ko'payishi natijasida hosil qilingan individlar yig'indisi, klon deb ataladi. Klon grekcha clon - novda degan ma ' noni bildiradi . .. Klon mikroorganizmlarda , o ' simlik va hayvonlarda ko ' proq hosil ( mahsulot ) olish uchun gen , yoki hujayra injeneriyasi usuli bilan hosil qilinadi . Tuban o'simlik va hayvonlarda urug'lanmasdan ko'payish hodisasi., agam deb ataladi. Agam hodisasi umurtqali hayvonlarda, jumladan, kavkaz kaltakesagida ham uchraydi. Agam grekcha "a" - yo'q, "gamos" - qo'shilish degan ma' noni bildiradi.

Xulosa qilib aytganda, jinssiz ko'payish murakkab jarayon bo'lib, hali uning o'rganilmagan xususiyatlari ko'p. Regenerasiya hodisasi: Regenerasiya deyilganda, organizmning yo'qolgan qismlarining - hujayralarining, to'qimasining, organning bir qismining, yoki hamma qismining o'z-o'zidan qayta tiklanishi tushuniladi. Regenerasiya lotincha regeneratio - tiklanish degan ma'noni bildiradi. Sut cmizuvchilar terisining shikastlangan qismining, o'simlik bargining yo'qolgan qismining qayta tiklanishi, regenerasiya hisoblanadi. Regenerasiyani somatik embriogenezdan farqlash uchun olimlar morfallaksis, restitusiya, multipolyar forma terminlarini taklif etishdilar, ammo bu terminlar hozircha regenerasiya terminining o'rnini bosa olmaydi. Regenerasiyaning 2 turi farqlanadi: 1. Fiziologik regenerasiya. To'qima va organlar hujayralarining yangilanish jarayoni, fiziologik regenerasiya deyiladi. Fiziologik regenerasiya paytida terming epiteliysi, soch, tirnoq yangidan paydo bo'ladi, o'sadi. Odam terisining epidermis qavati har 7-11 kunda, eritrositlar 2-4 oyda butunlay yangilanadi. Ayrim hayvonlar ba'zi organlarining o'z-o'zidan, zaruriyat paytida tashlab yuborishi, avtotomiya deyiladi. Kaltakesakning dumitii tashlashi va uning yana tManishi bunga misol bo'ladi (grekcha autos - o'zi, tome - tiklanish). Hujayralar sonining bo'linish orqali tiklanishi, proliferativ regenerasiya deyiladi. Ayrim to'qimalarda maxsus kombial hujayralar va proliferasiya markazi bor. Bu ingichka ichak epiteliy qavatining ichki qismi, suyakning bosh qismi, teri epiteliysining proliferativ qismi hisoblanadi. Proliferasiya intensivligini, mitoz bo'linishning soniga qarab bilish mumkin. Mitoz jarayonining o'zi 1 soat davom etadi. Somatik hujayralarda mitoz sikli esa 22-24 soat davom etadi. To'qima, yoki organni tashkil etadigan hujayralar qancha vaqtda almashishini, yoki qayta tiklanishini shundan bilish mumkin. Aniqlanishicha, sutkaning har xil vaqtida hujayraning bo'linish tezligi turlicha bo'ladi. Shu yo'l bilan, hujayraning bo'linish ritmi (maromi) aniqlangan. Sutkalik ritmni, jumladan, mitotik faollikni o'rganadigan biologiyaning sohasi

xronobiologiya hisoblanadi. Xronobiologiya usullari yordamida mitotik faollik mexanizmlari va uning boshqarish vositalarini o'rganish hamda tibbiyotda foydalanish mumkin. Hujayralar almashinishining sutkalik ritmidan tashqari, yillik ritmi ham bor. Shunday qilib, fiziologik regenerasiyaning yemrilish va tiklanish davrlari ifarqlanadi. Fiziologik regenerasiya yuksak hayvonlar organizmida intensiv sodir bo'ladi. Chunki ularning organizmida fiziologik jarayonlar, intensiv ketadi Reparativ regenerasiya. Organizmningzararlanganyokij'arohatlangan qismining tiklanishi, reparativ regenerasiya deb ataladi. Organlarning zararlanishi, jarahatlanishi, tiklanishi turlicha bo'ladi. Mexanik jarohatlar, zaharli moddalardan zaharlanish, kuyishlar, sovuq urishi, nurlanish, och qolish va boshqalar zararlovchi omiUar hisoblanadi. Ch.Darvin shilliq qurtlar bosh qismi, salamandralar ko'zi, dumi va oyoqlarining jarohatlangan joyini tez tiklanishini kuzatgan. Butun organizm gavdaning ma'lum bir bo'lagidan, ya'ni somatik hajayralaridan tiplanishi mumkin.Bunday hodisabulutlar vakovakichHlarda yaxshi taraqqiy etgan. Shvesiyalik tabiatshunos A-Traamble gidrani maydalab, un elaydigan elakdan o'tkazib suvga tashlaganda, har bir bo'lagidan gidra taraqqiy etishini "Kovakichlilar haqida memuar" (1744) asarida bayon qilgan. Reparativ regenerasiyaning bir necha turi bor: Epitelizasiya. Yaraning bitish jarayonida epiteliy qoplami birdaniga hosil bo'ladi, ya'ni epitelizasiya sodir bo'ladi. Sut emizuvchilarda yaraning epiteliy qavatining bitishi, quyidagicha bo'ladi. Yaraning chetidagi epiteliy hujayralarining ko'payishi va hujayralar orasming kengayishi hisobidan shishadi. Fibrin iplari epidermis ' hujayralarining ichkariga kirishi uchun substrat vazifasini bajaradi . Bu hujayralar mitoz yo ' li bilan ko ' paymaydi , ammo fagositoz hususiyatiga ega . Qarama-qarshi tomonlardagi hujayralar qo'shilib, keratinizasiya sodir bo'Iadi. Shundan keyin, mitoz sodir bo'la boshlaydi. Chunki keylon kam bo'Iadi.

Epimorfoz - qirqilgan organning qayta tiklanishidir. Triton va aksolotlning qirqilgan oyoqlarining tiklanishi o'rganilgan. Bunda regressiv va progressiv bosqichlar farqlanadi. Regressiv bosqich yaraning bitishidan boshlanadi va quyidagi bosqichlar sodir bo'Iadi: qon to'xtashi, yara atrofidagi to'qimalarning qisqarishi, yara ustki qatlamining hosil bo'lishi, epidermis hujayralarining migrasiyasi. Shundan keyin osteosit hujayralarning yemirihshi boshlanadi. Shu vaqtda yallig'lanish va fogositoz jarayonlari ham boshlanadi. Keyin epidermis ostida biriktiruvchi to'qimadan iborat bo'lgan qatlam hosil bo'Iadi. Suyakda eroziya kuzatiladi. Epidermis tez qalinlashadi. To'qimalar orasi mezenximaga o'xshash hujayralar bilan to'ladi. Bu regenerasion blastema hosil bo'lishidir. Blastema hujayralari bir xil bo'lib, shu davrdan oyoqning regenerasiyasi boshlanadi. Shundan keyin, progressiv bosqich boshlanadi. Bu davrda o'sish va morfogenez jarayonlari sodir bo'Iadi. Blastemaning massasi va bo'yi tez kattalashadi. Oyoq shakli hosil bo'lganda ham, uning bo'yi qisqa bo'Iadi . Oyoqning to'liq tiklanishi, hayvonning yoshiga, haroratga bog'hq. Aksolotl hchinkasida qirqilgan oyoqlar 3 haftada, jinsiy voyaga yetgan triton va aksolotlda 1 -2 oyda tiklanadi. Epimorf regenerasiyada qirqilgan organ, oldingidek normal holda tiklanmaydi. Ba'zan regenerasiya davrida qo'shimcha organlar hosil bo'Iadi. Agar planariyaning bosh qismi kesib tashlansa, ikki yoki undan ortiq bosh qism o'sib chiqadi. Aksolotl oyog'ining regenerasiyasi davrida ko'plab barmoqlar hosil bo'lishi mumkin. Morfallaksis - regenerasiyaga uchragan joyning qayta qurilishi tufayli tiklanishidir. Masalan, gidra yoki planariya gavdasining bir qismi qayta qurilib, butun oiganizmi tiklanadi. Regenerasiyaning bu turini T . Morgan 1900 yilda aniqlagan . Ichki vatashqi organlar regenerasion va konpensator gipertrofiyayo ' li bilan tiklanadi . Regenerasion gipertrofiya - shikastlangan yoki patologik jihatdan o ' zgargan toq organlaming morfofunksional jihatdan qayta qurilisliidir . Bunda organning oldingi holati tiklanmaydi, ammo hajmi va massasi ortadi.

{Compensator gipertrofiyajuft organlardan (buyrak, urug'don) birini olib tashlangandan keyin, ikkinchisining morfofunksional qayta qurilishidir. Jarohatlangan yoki zararlangan to'qimaning tiklanishi, to'qima regenerasiyasi deyiladi. Muskul to'qimasining tiklanishi uchun, uning har ikkala uchining ozroq bo'lsa-da qismi saqlanib qolgan bo'lishi lozim, suyakning tiklanishi uchun esa, uning ustki qismi saqlanib qohshi kerak. Induktor ta'siri yordamida, ichki organlar tikianishiga erishish mumkin. Regenerasiya jarayonini o'rganish faqat jarohatning tashqi tomondan tiklanishi emas, balki bunda ayrim nazariy muammolar ham borligini ko'rsatmoqda. Aniqlanishicha, amfibiyalarning oyog'i qirqilgandan keyin, regenerasiya davrida elektrik faollik ortadi. Baqaning qirqilgan oyog'i orqali elektr toki o'tkazilganda, regenerasiya jarayohi faollashganligi, nerv tolalari ko'payganligi aniqlangan. Sut emizuvchilarda shu yo ' l bilan regenerasiya jarayonini faollashtirishga urinish natija bermagaa Shuningdek , regenerasiya jarayoni gumoral yo ' l bilan ham boshqariladi . Jigar regenerasiyasi bunga misol bo ' ladi . Agar normal hayvonga jigari olib tashlangan hayvonning qoni , yoki plazmasi quyilsa , normal hayvon jigarida mitotik faollik ortadi . Agar normal hayvon qonini jigari zararlangan hayvonga qo ' yilsa , mitoz sekinlashadi . Xulosa chiqarishmumkinki , zararlangan hayvon qonida regenerasiya jarayonini tezlashtiruvchi , normal hayvon qonida esa mitozni sekinlashtiruvchi modda bor . Demak , bunda qonning immunologik xususiyatlarini inobatga olish kerak . Organlarni ohb tashlash , yoki boshqa ta ' sirlar organizmning immunologik imkoniyatlariga ta ' sir etadi , autoantitelo hosil bo ' ladi , hujayra bo ' linishiga ta ' sir etadi . Somatik embriogenezdan regenerasiyaning farqi shundaki , regenerasiya paytida organizmning biror qismi yo ' qolsa ham , u hayotiyligini davom ettiradi . Somatik embriogenezda esa bitta , yoki bir nechta hujayradan yangi organizm paydo bo ' ladi .

M . A . Voronsova , L . D . Liozner (1957) jinssiz , jinsiy ko ' payish va regenerasiyani o ' rganib , ularni 3 xil ko ' payish usuli , deb ataganlar . Regenerasiya davrida differensiasiya , determinasiya , o ' sish , integrasiya va boshqa embrional rivojlanish davrida sodir bo ' ladigan jarayonlar kechadi . Ammo regenerasiya davrida sodir bo ' ladigan bu jarayonlar ikkinchi marta , ya ' ni jinsiy voyaga yetgan organizmda sodir bo ' ladi . jinssiz ko ' payish hayvonlar evolyusiyasi jarayonida tuzilishi jihatdan , quyidan yuqoriga borgan sari kamayib borgan . Yuqori bosqichda turgan hayvonlarda uchraydigan jinssiz ko ' payishni , ( ba ' zi baliqlarda , kurkada ) evolyusiya jarayonida paydo bo ' lgan ikkilamchi hodisa , deb qarash kerak . Regenerasiya eng qadimgi jarayon bo ' lib , tirik organizmlarda moddalar almashinuvi jarayonida to ' qimalarning jarohatlanishi va tiklanishi shart . Tirik organizmlar dastlab bir hujayrali va sodda tuzilishga ega bo ' lgan . Regenerasiya evolyusiya jarayonida ana shu organizmlarning kelib chiqishi va murakkablashuvi natijasida paydo bo ' lgan va rivojlangan . Regenerasiya davrida hujayraning kelib chiqishi . Regenerasiya sabablarini o ' rganish maqsadida , bir qancha tajribalar o ' tkazilgan . Jumladan , tritonning oyoqlari oldin rentgen nuri bilan nurlantirilib , keyin kesilganda regenerasiya sodir bo ' lmagan . Agar organning yoki to ' qimaning ma ' lum qismi qoldirilib kesilsa , regenerasiya sodib bo ' lgan , ammo oyoqlar to ' liq tiklanmagan . Regenerasiyajarayonidamaxsus " totipotent ", " embrional ", " zaxira ", " doimiy yosh " hujayralar muhim ahamiyatga ega , deb tushuntiradigan gipotezalar keng tarqaldi . Masalan , 1887 yilda M . Nussbaum gidralarda totipotent , zaxirai - hujayralar regenerasiyafunksiyasini bajarishini aytgan . 1892 yilda X . Randolf kamtuklilarda zaxira hujayralar bo ' lishini va ularni neoblastlar deb atashni taklif etgan . Neoblastlar kamtuklilarda , i - hujayralar gidrada , arxeositlar bulutlarda normal regenerasiyada muhim ahamiyatga ega . Ammo zaxira hujayralar to ' g ' risidagi nazariyaning noto ' g ' ri ekanligini , 1934 yilda B . P . Tokin tomonidan aytilgan . Neoblastlar to ' g ' risidagi munozaralar hozir ham davom etmoqda .

Hozirgi paytda neoblastlarning regenerasiya kurtagini hosil qilishdan tashqari , gonadalar shakllanishida va ichaklarning bez hujayralari paydo bo ' lishida ham ishtirok etishi aytilmoqda . Jinssiz ko ' payadigan planariyaning bo ' linish zonasida neoblastlar to ' planadi . Planariya gavdasidagi hujayralardan faqat neoblast - lar , mitoz yo ' li bilan bo ' Iinadi . Bularning hammasi tiklanish jarayonida , neoblastlar nuihimiigidan dalolat beradi . Interstisial hujayralarning regenerasiya jarayonidagi ishtiroki masalasi ham munozarali bo ' lib kelmoqda . Regenerasiya jarayonida bu hujayralarning zarurligi , yoki zarur emasligiga oid ko ' plab ma ' lumotlar olindi . Agar gidraga ba ' zi moddalar ( kolxisin ) bilan ta ' sir etilsa , i - hujayrasi yo ' qoladi . Bu hujayraning yo ' qolishi gidrada nerv , otiluvchi , gonosit hujayralarning yo ' qolishiga olib keladi . Bunday gidrani sun ' iy oziqlantirilsa , ular kurtaklanadi , paypaslagichlarini tiklaydi . Ammo ular jinsiy voyaga yeta olmaydi . Demak , gidraning tiklanishida har xil hujayralar ishtirok etadi . Jarohat joyidagi normal hujayra va to ' qimalar jarohatlangan hujayralar differensiasiyasi uchun muhim ahamiyatga ega . Nemertinlarning og ' iz oldi bo ' lagidan ichaklar va jinsiy organlar paydo bo ' lib , gavdasi tiklanadi . Kam tuklilarning jinsiy hujayralari bo ' lmagan qismidan gavdasi tiklanadi va gonadalar hosil bo ' ladi . Salamandraning regenerasiya kurtagining hujayrasi markirovka qilinib , boshqa salamandraga ko ' chirib o ' tkazilganda , biriktiruvchi to ' qima hujayralari muskul , biriktinivchi va boshqa to ' qima hujayralaiining hosil bo ' lishida ishtirok etganligi aniqlangan . XX asrning 80- yillarida regenerasiya jarayonida " zaxira " hujayralarning vazifasi haqida elektron mikroskop yordamida olingan va boshqa ma ' lumotlarga asoslanib bir qanchagipotezalar yaratildi. Shunday gipotezalardan "O'q tana hujayra" gipotezasi kattaahamiyatgaega.Tanahujayralar deb terming bazal qavatidagi epiteliy hujayralari, ichak, qon hosil qiluvchi hujayralar nomlanadi. Gidraning i- hujayrasi, kam tuklilaming neoblastlari tana hujayrasi hisobianadi. Bu hujayralar

"tinim davridagi hujayralar" guruhi deb ataladi. Chunki ular regenerasiya davrida faol holatga o'tadi. Shunday qilib, regenerasiya davrida hujayralarning paydo bo'lishi haqidagi muammo, munozarali bo'lib qolmoqda.Bu haqdagi gipotezalarni 3 guruhga bo'lish mumkin: 1. Zaxira hujayralar gipotezasigako'ra, regenerasion blastemaning o'tmishdoshi zaxira hujayralar bo'lib, ular rivojianishning dastlabki davrida differensiasiyaga uchramasdan qolib ketadi va regenerasiya jarayonidan "buyruq" olmaguncha rivojlanish jarayonida qatnashmaydi. 2.VaqtinchalikdedirTerensiasiyagipotezasigako'ra, difFerensiallashgan va malum vazifani bajarishga ixtisoslashgan hujayra, regenerasiyadan stimul olib, o'z vazifasini bajarmasdan, regenerasiya jarayoniga qatnashadi, ammo determinasiya xususiyatini yo'qotmaydi. Keyin yana o'z vazifasini bajaradigan liolatgaqaytadi. 3.To'hq dedifferensiasiyagipotezasigako'ra, ixtisoslashgan hujayralar regenerasiya jarayonida regenerasion hujayralarga aylanadi va dastlabki holatiga qaytmaydi. Biologiyafanining hozirgi taraqqiyoti, bu gipotezalarning qaysi biri to'g'ri ckanligini isbotlay olmaydi. Shunga qaramasdan, regenerasiya sohasidagi yutuqlartibbiyotdakeng qo'llanilmoqda. Hujayra ichidagi regenerasiya. Hujayra ichida ham regenerasiya jarayoni sodirbo'ladi. D. S. Sarkisov (1978) hujayra ichida sodir bo'ladigan regenerasiya jumyonining 3 ta turini farqlaydi: molekulyar, organoid ichida, organoid. Hozirgi vaqtda DNK reperasiyasining qonuniyatlari o'rganilmoqda. Bu larayonda fermentlar ishtirok etishi aniqlandi. DNK ning zararlangan i lismining tiklanishida va yangi nukleotidlarning birikishida ko'plab fermentlar i|iilnushadi. Bu fermentlar hujayraning normal hayot kechirishi va gen mji'iieriyasida ham ishtirok etadi. 11 iiijayra organoidlarida ham ba'zi o'zgirishlar kuzatiladi. Jumladan, B. P, I ok in fikricha (1974), "yadro va yadrocha hajmi kichiklashadi, tuzilishi iiiiirnkkablashadi, erkin ribosoma-endoplazmatik to'r kompieksining soni, •

tiKiuioidlar membranasiniag hajmi o'zgaradi. Mitoxondriyalar soni ortadi, Ici'inciUlar faolligi oshadi, Golji apparati murakkablashadi, endoplazmatik to'r soni va uzunligi ortadi". Regenerasiya va ontogenez . Qari oiganizmda regenerasiya qobiliyatijuda pasayib ketadi . Chunki har xil bioiogik jarayonlar : nerv sistemasi , ichkr sekresiya bezlari faoliyati , nafas olish , qon aylanish va boshqalar pasayib ketgan bo ' ladi . Bundan tashqari , qari organizmda har xil distrofik jarayonlar kuchayib , reparativ regenerasiya sur ' ati pasayadi . M . A . Vorosova (1944) kuzatishicha , bir yillik tritonning oyoqlari 1,5-2,5 oyda tiklansa , 6-10 yoshli tritonda oyoqning faqat kesilgan jarohati bitadi , xolos . Qari sut emizuvchikrda va odamlarda jarohatning bitishi va boshqa regenerasiya jarayonlarining sekinlik bilan borishi , jinsiy ko ' payadigan hayvonlaming hammasiga xos bo ' lgan xususiyatdir . Bu holat hatto sodda hayvonlarda ham uchraydi . Ularning bo ' linishi , ontogenezining tamom bo ' lganligini bildiradi . Infuzoriyalarni bo ' laklarga ajratganda , yosh individda regenerasiya kuzatiladi , qari organizmda yadro rekonstruksiyaga uchrab , ontogenezi cho ' ziladi . Umuman , regenerasiya jarayoni hamma organizmlarda malum bir sxema asosida bormaydi . Bo ' linishga tayyorlanayotgan qari planariya xuddi shunday yosh planariyaga nisbatan tez regenerasiyaga uchraydi . Ammo jinsiy ko ' payatgan qari planariya xuddi shunday yosh planariyaga nisbatan sekinlik bilan regenerasiyaga uchraydi . Partenogenez Partenogenez lotincha partenos - qiz hoiida , genezis - tug ' ish , tug ' ilish degan ma ' noni bildiradi . Tuxum hujayraning urug ' lanmasdan ko ' payishi , qiz hoiida ko ' payish yoki partenogenez deb ataladi . Bu hodisani birinchi marta 1762 yilda shveysariyalik tabiatshunos Sh . Bonne shiralarda ( o ' simlik bitlarida ) kuzatgan . XIX asrga kelib bu hodisa , ko ' plab o ' simlik va hayvonlarda sodir bo ' lishi isbotlandi . Partenogenez hasharotlarda , og ' ziaylangichlilarda , qisqichbaqasimonlarda va boshqa hayvonlarda keng tarqalgan . Ko ' pchilik hollarda partenogenez jinsiy ko ' payish bilan gallanib turadi . Masalan , o ' simlik bitlarida yoz davomida feqat

urg ' ochisi bo ' ladi . Kuzga kelib erkagi ham paydo bo ' ladi va jinsiy ko ' payish sodir bo ' ladi . Demak , bularda partenogenez oziq moddalar ko ' p bo ' lganda sodir bo ' ladi . Asalarilarda bir qism tuxum partenogenez , bir qismi esa urug ' lanish yo ' li bilan taraqqiy etadi . Urug ' lanmagan tuxumdan erkaklari yoki trutenlari , urug ' langanlaridan esa ona va ishchi asalari yetishadi . Ishchi asalari , ona asalaridan , jinsiy bezlarining taraqqiy etmaganligi bilan farqlanadi . Bunday partenogenez , fakultativ partenogenez deb ataladi . Chunki asalarining jinsiy voyaga yetishini telergon degan modda cheklaydi . Umurtqali hayvonlardan ba ' zi kaltakesaklar va osyotrsimon baliqlarda bu hodisa kuzatiladi . Partenogenezning ochilishi , urug ' lanishdan keyin zigotada normal sharoit yaratish bilan , sun ' iypartenogenezgayo ' lochdi . Birinchi marta 1887 yildaA . A . Tixomirov tut ipak qurtining urug ' lanmagan tuxumini cho ' tka bilan ishqalab , yoki oltingugurt kislota ta ' sir ettirib , rivojlanishga majbur etdi va siin ' iy partenogenezga asos soldi . Tixomirov tajribalaridan keyin , tabiiy partenogenez uchramaydigan hayvonlarning tuxumi ustida ish olib borish , davom ettirildi . Masalan , dengiz kirpisi , amfibiyalar tuxumlari ustida tajribalar olib borildi . Dastlabki tajribalarda bir necha blastomer hosil bo ' lgandan keyin , tuxum nobud bo ' lardi . Sun ' iy partenogenez usullari ishlab chiqilgandan keyin , ijobiy natijalar olina b ' oshlandi . Tuxumga ta ' sir etuvchi turli ta ' sirotlar - fizikaviy ( issiqlik , elektr ), kimyoviy ( kislotalar , erituvchilar , qon zardobi va boshqalar ) ta ' sirotlar natijasida , tuxumda partenogenetik ko ' payish sodir bo ' lishi kuzatiladi . Hozirgi paytda sun ' iy partenogenezni sut emizuvchilarda , hatto odamda ham qo ' llab , ijobiy natijalar olinmoqda . Sun ' iy partenogenez usullarini tut ipakqurtidaqo ' llab , B . L . Astaurov katta muvaffaqiyatlarga erishdi . 22 yoshli qiz bolaning tuxumida 4 ta blastomer hosil bo ' lganligi kuzatilgan .

Sun ' iy partenogenez sohasidagi ishlar , urug ' lanish jarayoni to ' g ' risidagi tasawurlarni ancha oydinlashtirdi . Urg ' ochilik va erkaklik jinsiy hujayralari yadrosining qo ' shilib ketishi , rivojlanishga sabab bo ' ladi , degan fikrlar xato bo ' lib chiqdi . Jinsiy hujayralarning qo ' shilib ketishi natijasida paydo bo ' ladigan liziologik jarayonlar , rivojlanishning boshlang ' ich omili hisoblanadi . Erkaklik jinsiy hujayrasi , irsiyat hodisalari uchun katta ahamiyatga ega . Ammo tuxumning rivojlanishi uchun shart emasdir . Agar yangi organizm uchun irsiy material tuxum hujayraning DNK si bo ' lsa , ya ' ni yangi organizm tuxum hujayradan paydo bo ' lsa , bu hodisa ginogenez deyiladi . Agar yangi organizm tuxum hujayraning sitoplazmasi va spcrmatozoidning yadrosidan rivojlansa , bu hodisa androgenez deyiladi . Bu holatda tuxum hujayraning yadrosi o ' ladi . Ginogenez - partenogenezning bir turi bo ' lib , urug ' lanish oxiriga yetmashgi tufayli sodir bo ' ladi . Bunda urug ' lanish agent vazifasini bajaradi , cikak pronukleus urug ' lanishda qatnashmaydi , faqat tuxum hujayrani taraqqiy etishi uchun , faollashtiradi . Ginogenez boshqa tur spermasi ishtirokida ham sodir bo ' lishi mumkin , lekin bu sperma genlarini embrionga kiritmaydi . Masalan , kumush karas tuxumining taraqqiy etishi uchun sazan , oddiy karas spermasi zarur bo ' ladi . Ginogenez , tuxum hujayrani sun ' iy qizdirish , nurlantirish orqali ham sodir bo ' ladi . Sichqonlar zigotasidan erkaklik pronukleusini mikroxirurgik yo ' l bilan olib tashlash orqali , ginogenez sodir bo ' lishi kuzatilgan . Sunday tuxum sitoxalazin V da saqlanib , sitotomiyaning oldi olingan vadiploid tuxum paydo bo ' lgan . Bunday tuxumdan , faqat urg ' ochi sichqonlar olinadi . Androgenez - bunda tuxum hujayra faqat spermatozoid yadrosi bilan taraqqiy etadi, tuxum yadrosi taraqqiyotda qatnashmaydi. Tabiiy androgenez tamakida , makkajo ' xorida , ba ' zan tut ipakqurtidauchraydi . Androgenezni sun ' iy yo ' l bilan ham , xosil qilish mumkin . XX asr boshlarida , dengiz tipratikanining yadrosiz tuxum hujayrasi urug ' iantirilgan . Bunday urug ' lanish merogoniya deyiladi . Bu tajriba orqali genetikaning muhim muammosi , ya ' ni irsiy material faqat yadro yoki sitoplazma orqali nasldan - naslga o ' tadimi ,

degan savoliga javob berildi . Spermatozoidda deyarli sitoplazma bo ' lmaydi . Shuning uchun , androgenetik organizmda faqat ota belgilari bo ' lar ekan , sitoplazma orqali belgilar nasldan - naslga o ' tmaydi . Merogoniya tajribalari uchun har xil dengiz tipratikanlari tanlandi . B.L Astaurovning tut ipakqurti ustidasun'iy androgenez bo'yichao'tkazgan tajribalari nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham ega bo'ldi. Bu tajribada tuxum yadrosi qizdirish , yoki nurlantirish orqali nobud qilindi . Keyin tuxum urug ' lantirilib , tuxumning ichiga kirgan 2 ta spermatozoid pronukleusi qo ' shilgan va xromosomaning diploid nabori hosil bo ' lgan . Shu yo ' l bilan poliploidiya ham hosil qilish mumkin . Shunday qilib , tut ipakqurtining erkakindividlari olindi . Ular urg ' ochisiga nisbatan 30% gacha ko ' proq tola beradi . Ginogenez va androgenez yo ' li bilan ko ' payish orqah , tabiatda jinslar nisbatini tartibga solish va ulardan amaliy maqsadlarda foydalanish mumkin . Partenogenez yo ' li bilan rivojlanadigan organizmlarda , xuddi jinsiy ko ' payish kabi somatikhujayralaming xromosomato ' plami , diploid bo ' ladi . Xromosomalaming diploid to ' plamining tiklanishi , 2- meyozda oosit va reduksion tanachaning qo ' shilishi , yoki oosit reduksion tanachani qaytarib , o ' ziga biriktirib olishi orqah amalga oshadi . Jinsiy ko ' payish Erda hayotning paydo bo ' lishi va rivojlanishi jarayonida jinssiz ko ' payish dastlab paydo bo ' lgan . Jinsiy ko ' payish esa , 3 mlrd yil oldin paydo bo ' lgan . Jinsiy ko ' payish , tirik orgariizrnlarning deyarh hamma guruhlarida uchraydi . Jinsiy ko ' payishning bimday keng tarqalishi , tirik organizmlarda genetic turh - tumanlikni vafenotipiko zgaruvchanlikning kelib chiqishiga sababchi bo ' lgan . Jinsiy ko ' payish deyilganda , ota - ona organkmining genetik axboroti , ya ' ni gametalarning qo ' shilishi natijasida yangi organizm paydo bo ' lishi tushuniiadi . Sodda hayvonlarda ikkita hujayraning qo ' shilishi ( kopulyasiya ), ikkita individning qo ' shilishi ( kon ' yugasiya ) kuzatiladi . Kon ' yugasiyada mikronukleuslami va ba ' zan sitoplazmani kon ' yugatlar almashtirib oladi . Endomiksisda , yadro reooiganizasiyaga uchraydi . Ba ' zan bir individning tuxum

$va urug ' hujayralari o ' zaro qo ' shilib , zigota hosil bo ' ladi . Bu hodisa avtomiksis deb ataladi va sodda hayvonlar , zamburug ' iar , diatom suvo ' tlarda uchraydi . Grekcha autos - o ' zi , miksis - qo ' shilish degan ma ' noni bildiradi . Shunday qilib , jinsiy ko ' payishning bu ko ' rirrishlarida individlar soni ortmaydi , ba ' zan hatto kamayadi ( kopulyasiya ). Jinsiy ko ' payishda ishtirok etish uchun , ota - ona organizmlar jinsiy bezlaridan jinsiy hujayralar - gametalar ishlab chiqaradi . Urg ' ochi individ tuxum hujayra , erkak individ spermatozoid ishlab chiqaradi . Bu gametalar qo ' shilib , zigota hosil qiladi . Ba ' zi organizmlarning zigotasi , tuzilishi jihatdan o ' xshash gametalar qo ' shilishidan hosil bo ' ladi . Bunday qo ' shilish izogamiya deyiladi . • Gametaiarni tuxum va spermatozoidga , individlarni erkak ( sames ) va ; urg ' ochi ( samka ) ga bo ' lish , jinsiy dimorfizm deyiladi . Bir individda ham | erkaklik , ham urg ' ocliilik jinsiy bezlarining bo ' lishi va bir individda tuxum - va spermatozoid yetilsa , bunday organizm , germafrodit deb ataladi . Agar bir individda har ikkala tashqi organlar va ikkilamchi jinsiy belgi bo ' lib , bir xil jinsiy bez bo ' lsa , bu soxta germafroditizm deyiladi . Germafroditizm yassi chuvalchanglarda va boshqa hayvonlarda uchraydi . Bu hodisa jinsiy xromosomalar XX bo ' lganda , yoki hamma somatik hujayralarda XU bo ' lganda , embrional rivojlanish buzilganda sodir bo ' ladi . Ba ' zi odamlarda jinsiy xromosomalarning mozaisizmi kuzatiladi , ya ' ni ba ' zi somatik hujayralarda xromosomalar XX bo ' lsa , boshqasida XU bo ' ladi . Egizaklar . Tuxumdondan ikkita tuxum hujayra yetilib , urug ' lanishi natijasida normal embrion rivojlanishi mumkin . Bunday egizaklar , ikkita tuxumdan rivojlangan egizaklar hisoblanadi . Uiar bir xil , yoki har xil jinsli bo ' lishi nuimkin . Bir tuxumdan rivojlanadigan egizaklar , bitta tuxum hujayraning unig ' lanishidan paydo boladi .\ Ular embrion rivojlanisriining dastlabki davrida , nia ' lum hujayralar guruhining bir - biriga bog ' iiq bo ' lmagan holda bo ' linishi jarayonida , ularning alohida - alohida to ' dalarga ajralishi tufayli paydo bo ' ladi . Bir tuxumdan rivojlanadigan egizaklar bir jinsli bo ' ladi . Ko ' pchilik tuban umurtqali hayvonlarda blastomerlarning oddiy bo ' linishi orqali egizaklarning hosil bo'lishini, tajribada sinab ko'rish mumkin.$ $Sut emizuvchilarda bo'linayotgan tuxumni bo'laklarga ajratib bo'lmaydi, chunki u morula bosqichiga o'tib, zich qobiq bilan qoplanadi. Zirhlilarda hujayralar to'plamining bir-biridan ajralishi tufayli doimo 4 ta egizaklar paydo bo'ladi. Bunday qo'shaloqlarni hosil qiladigan embrion pufakchalari sut emizuvchilarda, quslilarda va repteliyalarda bir-biridan uzoqroqdajoylashadi. Shuning uchun, uiar rivojlanishijarayonida bir-biriga to'sqinlik qilmaydi. Har bir ajralgan hujayralar to'plami alohida embrionni hosil qiladi, undan esa alohida organizm rivojlanadi. Egizaklar paydo bo'lishi, hozircha sir bo'lib qolmoqda. Ulaming kelib chiqishi har xil bo'lishi mumkin. Egizaklar ikkita, yoki bitta tuxumdan rivojiangan bo'lishi mumkin. Uchta egizaklar 3 ta tuxumdan, yoki ikkitasi bitta tuxumdan rivojiangan bo'lishi mumkin.' Bunday egizaklar statistik ma'lumotlarga ko'ra, quyidagicha bo'lishi mumkin. 1968 yilda Angliyada birinchi marta Birmingem shahrida 6 nafar egizak tug'ildi. Ulardan 2 nafari o'g'il, 4 nafari qiz bo'lib, onalari pushtsizlikka qarshi preparat bilan davolangan. Egizaklar tug'ilishiga shu dori sabab bo'lgan, deb taxmin qilingan. 1971 yilda Gdanskda 5 ta egizak tug'ildi. Kaliforniyada egizak tuqqan ona, bolalarining otasini aniqlash uchun sudga murojaat qilgan. Bolalar qonini 40 dan ortiq oqsil bo'yicha tahlil qilinganda, ulaming otasi \ 2 kishi bo'iganligi aniqlandi. XIX asrning boshlarida, embriologlar hisobiga ko'ra, 10 ga yaqin shunday holat qayd etilgan. V.S.Gruzdev (1922) ma'lumotiga ko'ra, Amerikada 2 tuxumdan hosil bo'lgan egkaMarning biri oq, ikkinchisi qora tanli bo'lgan. Fransiyalik biolog Ellen kuzatishicha, egizaklar tug'ilishi malum qonuniyatga bo'ysunadi. Tabiatda har 87 ta bir farzand tug'ilishiga 1 ta egizak, 87 ta egizakka 1 ta'uchtalik, 87 ta uchtalikka 1 ta to'rttalik, 87 ta to'rttalikka 1 ta bcshtalik, 87 ta beshtalikka 1 ta oltitalik egizak va hokazo to'g'ri keladi.: Egizaklar ko'proqamerikaliknegrlarda, yaponlarda esakamroq(10mingbittalikka35 (a ikkitalik egizak) tug'iladi.$

4 tadan ko'p egizaklar tug'ilishi kam uchraydi. Odamlarda eng ko'pi 6 iagacha egizak tug'ilgan, shulardan eng ko'pi 5 tasi yashab qolgan. Egizaklarning (axminan 75% i ikkita tuxumdan, 25% i bitta tuxumdan rivojiangan. "Haqiqiy" yoki bir tuxumdan hosil bo'lgan egizaklarda, bir xil genlar nabori bo'ladi. Shuning uchun ularda to'qimalar bir-biriga to'g'ri keladi, organlarni ko'chirib o'tkazish mumkin, bir xil kasalliklar bilan og'riydi, (axminan bir xil va uzoq yashaydi. Agar ayol 8 marta tuqqan bo ' lsa va u 35-39 yoshda bo ' lsa , har xil tuxumdan hosil bo ' lgan egizak tug ' ishi mumkin . Shu yoshdagi 7 bola tuqqan ayolda bunday imkoniyat kam bo ' ladi va hokazo . Egizak tug ' ilishini boshqaradigan gen ayolning X - xromosomasida joylashgan va bu belgi uning qiziga o ' tadi . 1755 yilda Vvedensk qishlog ' ining dehqoni Yakov Kirilov 60 yoshda bo ' lgan , va ikkinchi marta uylangan . Birinchi xotini 21 marta homilador bo'lib, 57 nafar bola tuqqan (4x4]7x3] 10x2*57). Ikkinchi xotini 7 marta homilador bo'lib, 15 nafar bola tuqqan (Ix3]6x2*15). U jami 72 bolaning otasi bo'lgan. 1782 yilda Shuysk uezdidan Feodor Vasilev 2 xotindan tug'ilgan 87 bolaning otasi ekanligi haqida Moskvaga xabar berilgan. Birinchi xotini 27 marta homilador bo'lib, 4x4]7x3] 16x2*69 nafar farzand ko'rgan bo'lsa, ikkinchi xotini: 2x3]6x2*18 nafar bola tuqqan. O'shanda Vasilev 75 yoshda bo'lib, farzandlarining 83 nafari hayot bo'lgan. Hindistonda ikkinchi egizak birinchisidan 45 kundan keyin tug'ilganligi haqidagi ma'lumot bor. Besh, olti egizaklar tug'ilishi kam uchraydi, tug'ilganda ham ular o'ladi. Germaniyaning Xameln shahrida saqlanib qolgan bareiefda quyidagi yozuv bor: "1600 yilning 9 yanvari boshlanganda u (ayol) 2 o'g'il va 5 qiz tug'di". Qo'shaloqM mayiblar. Egizaklarning mayib, ya'ni noto'g'ri rivojlanishiga sabab, blastomerlarning blastodermik pufakcha ichida ertaroq bo'linishiga, yoki kechroq ajralishiga bog'Uq bo'ladi. Bo'linish davri egizaklarning normal, yoki mayib bo'lib tug'ilishida hal qiluvchi omil hisoblanadi.|Ko'pchilik hollarda noto'g'ri

rivojlangan egizaklar o'ladi, yoki bachadonda o'zgarishlarga uchrab, yo'q bo'lib ketadi. Noto'g'ri rivojlanishga ohb keluvchi fizikaviy omillarga harorat va nurlanish kiradi. Dengizlarda suv miqdori va uning tarkibining o'zgarishi bahqlarning jabrasida noto'g'ri rivojlanislming bir necha turlari kelib chiqishiga sababchi bo'ladi. Kalamushlarning skeletidagi o'zgarishlar, homiladorligida kam, yoki bir xil ovqat berganda, vitaminlar yetishmaganda paydo bo'lishi, tajribaiarda isbotlangan. Baliqiarda o'tkazilgan tadqiqotlardan ma'lum bolishicha, embrion rivojlanishining malum davrida turli xil ta'sirotlar bir xil o'zgarishlarni paydo qiladi, lekin bu ta'sirotlar har xil davrlarda ta'sir etdirilsa, turh xil nuqsonlar kelib chiqishi aniqlangan. Har bir organning o'z rivojlanishi davrida tez o'zgaradigan davrlari bo'ladi. Markaziy nerv sistemasi, xuddi shunday favqulodda tez o'zgarish xususiyatiga ega. Bu davr, uning qaiiniashgan plastinka hoiatidan nerv nayiga aylanish davridir. Ana shu davrda nerv sistemasiga turli xil ta'sirotlar tufayli paydo bo'lgan jarohatiar, har xil o'zgarishlarga (anomaliyalarga) olib kelishi mumkin.|Bu davrda sekin taraqqiy etayotgan organlar esa jarohatlanmaydi. Ona oiganizmi homiladorlik davrida kasalliklaiga uchrasa, embrionda noto'g'ri rivojlanish paydo bo'lishi mumkin. Bunday noto'g'ri rivojlanisnga bir-biriga yopishgan, yoki qo'shilgan egizaklar misol bo'ladi. Bir-biriga yopishgan egizaklar, yopishgan gavda qismining nomiga "pagus" qo'shimchasi qo'shilib nomlanadi. Boshi bir- biriga qo'shilgan egizak karapapagus, ko'krak qismi bilan qo'shilgani esa pigopagus va boshqalar. Ba'zi hollarda bir tuxumdan taraqqiy etgan egizaklar, bir-biri bilan ozgina ahmiyatsiz qo'shilgan bo'ladi. Bunday egizaklar hayotchan bo'ladi (masalan, siam egizaklari). Ba'zan qo'shaloq egizaklardan biri ikkinchisiga nisbatan kichik bo'ladi, yoki birining malum bir qismi yo'qolgan bo'ladi. Bu kichik organizm parazit, yoki parazit embrion deyiladi. Umuman, turli xil mayiblarni o'rganish bilan teratologiya yoki patologik embriologiya shug'ullanadi. Bir-biriga qo'shilgan egizaklarning 20% ga yaqini yashab qoladi. Siam egizaklari Chan va In 1811 yilda Siamda tug'ilgan. Ular ko'kraklari bilan

qo'shilgan bo'lib, dastlab yuzma-yuz yotishgan. Keyinchalik o'sishi tufayli ularning birlashgan joyi cho'zilib, erkin harakatlanadigan bo'lib qolishgan. Siam egizaklarining onasi xitoylik bo'lib, ularni sirkka sotgan, keyin AQSh ga kelib, opa-singillarga uylanib, 20 nafar sog'Iom va 2 nafar kar farzand ko'rishgan. Chan tog'dan tushib ketgan va 1869 yil shol bo'Ub qoladi. 1874 yilda o'pka shamollashidan vafot etgan. Uni eshitgan In ham 2 ' soatdan keyin vafot etgan. . Egizaklar ob-havoga ta'sir etishi, shamol, yomg'ir chaqirishi kabi mulohazalar hozircha fanda ilmiy jihatdan isbotlanmagan. Urush davrida Shvesiya va Daniyada egizaklarni maxsus joyda saqlab, davlat, millatning boyligi sifatida hknoya qilganlar. Jinssiz va jinsiy k o' payishning gallanishi Jinssiz ko'payadigan ba'zi organizmlar jinsiy yo'l bilan ko'paymaydi. Lekin jinssiz ko'payadigan ayrim organizmlar jinsiy yo'l bilan ham ko'payadi. Ayniqsa, jinssiz ko'payadigan avlod, jinsiy ko'payadigan avlodni hosil qiladi. Jinsiy ko'payadigan avlod esa o'z navbatida jinssiz ko'payadigan avlodni hosil qiladi. Jinsiy va jinssiz avlodlarning bunday gallanishi har xil turlarda turli davrlarda, ba'zan malum vaqtda amalga oshadi. Jinsiy va jinssiz ko'payish gallanishining bir necha turlari bor: 1. Ko'payishning birlamchi gallanishi. Bunda jinsiy ko'payish spora hosil qilish bilan gallanadi. Ko'payishning bunday gallanishi sporalilarda, infuzoriyalarda, mikrosporidiyalarda, xivchinlilarning va o'simliklarning ba'zi vakiilarida uchraydi. Bu holat shu guruhlarning filogenezida qadimiy (jinssiz) va progressiv (jinsiy) ko'payish shakli sifatida saqlanib qolgan. 2. Ko'payishning ikkilamchi gailanishi. Bunda rivojlanish siklning turli boqichlarida hayvon jinssiz, yoki partenogenez va jinsiy yo'llar bilan ko'payadi. Bunday ko'payish kovakichlilarda, bo'g'imoyoqlilarda uchraydi. Agar hayvon bir marta urug'langan tuxum orqali jinsiy ko'payib, keyingi marta partenogenez yo'li bilan ko'paysa, bunday gallanish, geterogoniya

deyiladi.jMasalan, jigar qurtining sporosistasini embrion bo'laklari rediya, rediya esa serkariya hosil qiladi. Jinssiz va jinsiy bo'g'inlarning gailanishi, metagenez deyiladi. Masalan, gidrada kurtaklanish va jinsiy hujayralar orqali ko'payish gallanib turadi. Agar hayvon jinsiy voyaga yetmagan (lichinka) holida ko'paysa, bu hodisa, pedogenez deyiladi. Masalan, trematodlar, ba'zi lentasimon chuvalchanglarda bunday ko'payish uchraydi. Umuman, jinssiz ko'payadigan organizmlar rivojlanish siklida vaqti- vaqti bilan, jinsiy ko'payishi kombinativ o'zgaruvchanlikni yuzaga keltiradi. Bu esa genetik bir xillikni bartaraf etib, turning evolyusion va ekologik imkoniyatlarini oshiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Tokin B.P. Ob sha ya embriologiY. M., «V i sshaya shkola», 1987. 2.Gazaryan K.G., Belousov L.V. Biologiya individualnogo razvitiya jivotnix. M., «Visshaya shkola», 1988. 3.Salixbayev I.K. Individual taraqqiyot biologiyasi. Toshkent, ToshdU, 1988. 4.Salixbayev I.K. Rivojlanish biologiyasi. Toshkent, ToshdU, 1992. 5.Novikov N.I., Svyatenko YE.S. Rukovodstvo k laboratornim zanyatiyam po gistologii i embriologii. M., 1984. 6.Yarigin V.N. i dr. Biologiya v 2-x knigax. M., «Visshaya shkola», 1999.

O'xshashlar

Kovak ichlilar tipi. (Coelenterata)

Halqali chuvalchanglar(Annelides) tipi

Sodda hayvonlar tipi (Protozoa)

Bakteriya va zamburug‘lar – biozararlash manbaalari

Qushlar va sut emizuvchilar-biozararlash manbaalari