Yurak va qon tomirlari kasalliklari - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Yurak va qon tomirlari kasalliklari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

Yurak va qon tomirlari kasalliklari Yurak nuqsonlari Reja: 1. Yurak nuqsonlari va uning turlari. 2. Yurakdagi yallig’lanish jarayonlari. 3. Rivmatik kasalliklarning rivojlanishi. 4. Rimatizm kasalligi etiologiyasi, patagenezi, kasallik belgilari.

Yurak nuqsonlari odatda faqat jarrohlik usuli bilan davolanadigan patologiya hisoblanadi. Yurak nuqson-larining mohiyati ularning ayrim qismlari tuzilishiriing yoki yurakdan ajraluvchi yirik tomirlar tuzilishining buzilishi bilan ifodalanadi. Bu yurak funksiyasining buzilishi va umumiy qon aylanishi buzilishlari bilan birgalikda kechadi. Yurak nuqsonlari tug’ma va turmushda orttirilgan bo’lishi mumkin. YURAKNING TUG’MA NUQSONLARI Ebmrional taraqqiyotda embriogenezning genetik o’zgarishlari bilan bog’liq ravishda yoki homilaning bu davrda turli kasalliklarni boshidan kechirishi oqibatida yuzaga keluvchi o’zgarish hisoblanadi. Yurakning bu nuqsonlari ichida quyidagilar eng ko'p uchraydi: Bo'Imachalar oralig’idagi oval teshik-ning bitmasligi. Bu teshik orqali qon chap bo’lma-chadan o’ng bo’lmachaga, so’ngra o’ng qorinchaga va kichik qon aylanish doirasiga o’tadi. Bu vaqtda o’ng tomoni qon bilan ortiqcha to’ladi va uni o’ng qorinchadan o’pka tomirlariga o’tkazish uchun miokard doimiy ravishda kuchli ishlashi zarur bo’lib qoladi. Bu o’ng qorinchani ga olib keladi va qandaydir vaqt oralig’ida buzilgan qon aylanishini uddasidan chiqishiga olib keladi. Shuning bilan birga, agar oval teshik jarrohlik yo’li bilan bekitilmasa yurakning o’ng bo’limida miokard dekompen-sasiyasi rivojlanadi. Agar bo’lmachalar oralig’idagi defekt (yetishmovchilik) juda katta bo’lsa, venoz qoni o’ng bo’lmachadan chap bo’lmachaga o’tadi va arterial qon bilan qo’shilishib ketadi. Buning natijasida, katta qon aylanish doirasida kislorodi kam bo’lgan aralash qon aylanib yuradi. Arterial (Botallov) yo’lining berkil-masligi. Homilada o’pka faoliyati bo’lmaydi, shuning uchun qon Batallov yo’li orqali o’pka tarmog’idan to’g’ridan-to’g’ri kichik qon aylanish doirasiga tushmas-dan, bevosita aortaga o’tadi. Normada arterial yo'l bola tug’ilgandan so’ng 15—20 kundan keyin bitib ketadi. Agar bunday hol ro'y bermasa, qon aortadan, unda katta bosim bo’lganligi uchun o’pka tarmog’iga tushadi. Qon miqdori va bosimi unda ko’payadi, kichik qon aylanish

doirasida qon miqdori ko’payib u yurakning chap bo’limiga tushadi. Miokard ishi oshadi va o’ng qorincha va bo’lmacha si kuzatiladi. Asta-sekin o’pkada kichik qon aylanish doirasida qon bosimi o’zgartirishga imkoniyat yaratuvchi o’zgarishlar rivojlanadi. Bu o’ng qorinchalarni ortiq darajada ishlashiga olib keladi, buning natijasida uning ham si rivojlanadi. Kichik qon aylanishi doirasida bunday chuqur o’zgarishlarda o’pka tarmog’idagi bosim aortadagi bosimga nisbatan yuqori bo’lib qolishi mumkin. Bunday holatda o’pka tarmog’idagi venoz qoni arterial yo'l orqali qisman aortaga octadi. Katta qon aylanish doirasiga aralash qon tushadi, bemorda gipoksiya va sianoz paydo bo’ladi. Qorinchalar oralig’idagi deffekt (yetish-movchilik). Bunday nuqsonda qon chap qorinchadan o’ng qorinchaga o’tadi, uning ortiqcha ishlashini va gipertro- fiyasini chaqiradi. Ba'zan qorinchalar o’rtasidagi tocsiq butunlay bo’lmasligi mumkin (3 kamerali yurak). Ayrim hollarda, 3 kamerali yurak bilan tug’ilgan chaqaloqlar birmuncha vaqt yashashi mumkinligiga qaramasdan, bunday nuqson hayot bilan ziddir. Ko’pincha qorinchalar oralig’idagi to’siq deffekti yurak rivojlanishining boshqa anamoliyalari bilan qo’shilib ketadi: o’pka tarmog’ining torayishi, bir vaqtning o’zida aortaning chap va o’ng qorinchalaridan chiqishi va o’ng qorincha si. U yurak tug’ma nuqsonlarining 40—50% da uchraydi. Fallo tetradasi xilidagi nuqsonlarda qon yurakning o’ng tomonidan chap tomoniga oqadi. Bunda kichik qon aylanish doirasiga esa aralash qon tushadi. Bemorda gipoksiya va sianoz rivojlanadi. Yurakning turmushda orttirilgan nuq-sonlari (poroklari). Bu nuqsonlar ko’pchilik hollarda yurakning va uning klapanlarining yallig’lanish kasalliklari oqibatlari hisoblanadi. Turmushda orttirilgan yurak nuqsonlarining eng ko’p sababchisi revmatizm, ba'zan boshqa etiologiyali endokardit hisoblanadi. Yallig’lanish o’zgarishlari va sklerozlanish natijasida yurak klapanlari deformasiyalanadi (shaklini yo’qotadi), qattiqlashadi, elastiklikni yo’qotadi va bo’lmacha qorincha oralig’idagi teshikni yoki aorta va o’pka tarmog’i og’zini to’la berkita olmaydi. Klapanlar yetishmovchiligi rivojlanadi. Agar gap ikki tabaqali yoki uch tabaqali klapanlar yetishmovchiligi tog’risida borayotgan bo’lsa, unda

sistola vaqtida qon faqat aortada va o’pka tarmog’iga chiqibgina qolmay, balki orqaga bo’lmachalarga o’tadi. Agar aorta va o’pka arteriyasi klapanlari yetishmovchiliklari bo’lsa, diastola vaqtida, qon qisman orqaga yurak qorinchalariga tushadi. Biroq yallig’lanishlarda yurak klapnlari deformasiyasi va sklerozi bo’libgina qolmay, balki ularning qisman birikishi ham kuzatiladi. Bo’lmachalar va qorinchalar oralig’idagi teshik kichrayadi, ularning torayishi yoki stenozi rivojlanadi. Turmushda orttirilgan nuqsonlarda ko’pincha yurak bo’lmachalari va qorinchalari o’rtasidagi teshik stenozi bilan uning yetishmovchiligi hamjihatlik bilan ro’y beradi. Bunday nuqson kombinasiyalashgan (murakkab) nuqson deyiladi. Kombinasiyalashgan ikki va uch tabaqali klapanlar nuqsonida ortiq to’plangan qon diastola vaqtida bo’lmachalardan miokardning qo’shimcha harakatisiz qorinchalarga tushmaydi, sistola vaqtida esa qon qisman bo’lmachalarga qaytadi va unda qon ortiqcha to’planadi. Bo’lmachalar bo’shlig’i kengayib ketmasligi uchun shuningdek, qon tomirlariga yetarli qonni chiqarib berish uchun yurak bo’lmachalari va qorinchalari miokardi kompensator ravishda qisqarish kuchini orttiradi. Buning natijasida uning si rivojlanadi. Biroq, doimiy ravishda yurakning qon bilan to’lishi, masalan chap bo’lmachani bo’lmacha- qorincha teshigi stenozi va ikki tabaqali klapan yetishmovchiligidagi qon bilan to’lishi chap bo’lmachaga o’pka venasidan qonni to’la tusha olmasligiga olib keladi. Kichik qon aylanish doirasida dimlanish paydo bo’ladi, bu esa o’ng qorinchadan o’pka tarmog’iga qon o’tishini qiyinlashtiradi. Kichik qon aylanish doirasidagi ko’paygan qon bosimini engish uchun o’ng qorincha miokardini qisqarish kuchi ortadi va yurak mushagi shu-ningdek lanadi. Yurakning kompensator (ishchi) si rivojlanadi. Agar klapanlar nuqsoni jarrohlik yo’li bilan bartaraf qilinmasa, ma'lum vaqtdan so’ng bir necha oy va hatto o’n yillardan so’ng yurak dekompensasiyasi boshlanadi. YURAKDAGI YALLIG’LANISH JARAYONLARI Yurak yallig’lanish jarayonining sababchilari bo’lib, turli infeksiya va

intoksikasiyalar hisoblanadi. Ammo yurak qavatlarining yallig’lanishi odatda mustaqil uqubat bo’lmasdan boshqa kasalliklarning asorati hisoblanadi. Yallig’lanish yurakning ma'lum bir qavatini yoki ham-masini shikastlashi mumkin. Endokard yallig’lanishi — endokardit, miokard yallig’lanishi — miokardit, perikard yallig’lanishi — perikardit, yurakning hamma qavatlarining yallig’lanishi pankardit deyiladi. Endokardit. Endokard yallig’lanishi odatda endokardni ma'lum bir qismida klapanlarni qoplab turuvchi qismida, yoki xordal mushaklarni o’ragan qismida yoki yurak bo’shlig’i devorini o’ragan qismida tarqaladi. Endokarditda yallig’lanish jarayoni uchun xarakterli bo’lgan alterasiya, ekssudasiya va proliferasiya birgalikda ketishi kuzatiladi. Klinikada klapan endokarditi eng ko’p ahamiyatga ega bo’ladi. Boshqalarga nisbatan yallig’lanish ko’proq ikki tabaqali klapanni shikastlaydi, undan kamroq aortal klapanni shikastlaydi, o’ng yurak klapanlarida yallig’lanish juda kam uchraydi. Alterasiya klapan yuzasini o’z ichiga oladi yoki uning barcha qavatlari ichiga kirib boradi. Ko’pincha alterasiya klapan yuzasida yara hosil qiladi va hatto teshilib ketishiga (perforasiya) olib keladi. Klapaning destruksiyaga uchragan sohasida odatda trombotik massa hosil bo’ladi (trombendokardit) va u so’galsimon yoki polip ko’rinishida bo’ladi. Ekssudativ o’zgarishlar klapanni qon plazmasi va ekssudat hujayralari bilan shimilishidan iborat bo’ladi. Bu vaqtda klapan shishadi va yo’g’onlashib qoladi. Yallig’lanishning mahsuldor davri klapan sklerozi, qalinlashuvi, deforma-siyasi va klapan tabaqalarini birlashishi bilan tugallanib, yurak nuqsonlariga (poroklariga) olib keladi.Endokardit qaysi kasallikdan chiqqan bo’lsa, uning kechishini keskin og’irlashtiradi, chunki bu vaqtda yurak funksiyasi qattiq zarar ko’radi. Bundan tashqari klapanlarga o’tirgan trombotik massa tromboemboliya manbai bo’lib qolishi mumkin. Klapan endokarditining oqibati yurak nuqsonlari (poroklari) hisoblanadi. Mokardit Yurak mushaklarining yallig’lanishi ham mustaqil kasalliklik bo’lmasdan, balki odatda turli kasalliklarning asorati hisoblanadi. Miokardit rivojlanishida

miokardga qon orqali, ya'ni gemotogen yocl bilan kelgan viruslar, rikketsiyalar, bakteriyalar yordamida chaqirilgan infeksion (yuqumli) shikastlanishlar katta ahamiyatga ega bo’ladi. Yallig’lanishning u yoki bu davrining ustun turishiga qarab alterativ, ekssudativ va proliferativ (mahsuldor) miokarditlar farqlanadi. Miokarditlar o’tkir va surunkali kechadilar. Ekssudativ va mahsuldor miokarditning o’tkir kechishi o’tkir yurak yetishmovchiliklariga sababchi boUishi mumkin. Surunkali kechishida ular diffuz kardiosklerozga olib kelib, u o’z navbatida surunkali yurak yetishmov-chiligini keltirib chiqaradi. Perikardit. Yurak tashqi qavatining boshqa kasalliklar asorati sifatidagi yallig’lanishi bo’lib, u ekssu-dativ xilda yoki surunkali yopishqoq perikardit sifatida kechadi. Ekssudativ perikardit ekssudat xarakteriga qarab serozli, fibrinozli, yiringli, gemorragik va aralash bo’ladi. Serozli perikardit, perikard bo’shlig’iga seroz suyuqligining to’planishi bilan ta'riflanadi, u asosiy kasallikning yaxshi oqibatlarida hech qanday asorat qoldirmay o’z-o’zidan so’rilib ketadi. Fibrinozli perikardit ko’pincha turli intoksikasiyalarda, masalan uremiyada, shuningdek miokard infarktida, revmatizmda, silda va boshqa bir qator kasalliklarda rivojlanadi. Perikard bo’shlig’ida fibrinozli ekssudat to’planadi va uning qavatlari yuzasida fibrin tukchalari soch tolalari ko’rinishida paydo bocladi (yungli yurak) fibrinozli ekssudat organlanishida perikard varaqalari o’rtasida qattiq bitishma (spayka) hosil bo’ladi. Yiringli perikardit ko’pincha o’pka, plevra, ko’ks oralig'i, ko’ks oralig’i limfa tugunlari kabi qo’shni organlarning yallig’lanish jarayonlari asorati hisoblanadi. Gemorragik perikardit o’smaning yurakka metastaz berishida uchraydi. o’tkir ekssudativ yallig’lanishlar yurakni to’xtab qolishiga olib kelishi muixikin. Surunkali yopishqoq perikardit ekssudativ-mahsuldor yallig’lanish bilan ta'riflanib, ko’pincha sil va revmatizmda rivojlanadi: perikarditning bu turida ekssudat so’rilmaydi, balki organlanadi. Buning oqibatida perikard varaqasi

o’rtasida bitishma hosil bo’ladi, keyincha perikard bo’shlig’i butunlay bitib ketadi va yurak ezilishi bilan kechuvchi sklerozlanish paydo bo’ladi. Ko’pincha chandiq to’qimaga ohak tuzlari o’tiradi va «sovutli yurak» rivojlanadi. O’SMALARNING UMUMIY TA'RIFI O’sma (blastoma, tumor, neoplazma, yangidan paydo bo’lish) — patologik jarayon bo’lib, uning asosida hujayra-larning etilmasdan to’xtovsiz va boshqarilib bo’lmaydigan kocpayishi yotadi. o’smalari o(rganishni vazifa qilib qo’ygan fan onkologiya deb ataladi. o’smalardagi hujayralarning ko’payishi, ularning boshqa barcha turdagi ko’payishlaridan, masalan yalligUanish, fiziologik va reperativ regenerasiya, lardan farq qilgan holda, kompensator-moslashuv ahamiyatga ega bo’lmaydi. O’smalar o’sishi juda keng tarqalgan qadimiy patologik jarayonlardan biridir. o’smalar ocsmagan hech bir jonli tizim yo’qdir. Barcha hayvonlar, qushlar, baliqlar, hasho-ratlar, bir hujayralilar, o’simliklar o’smaga mubtalodirlar 50 million va undan ortiq yillardan oldin mavjud bo’lgan, qazib olingan daraxtlar, hayvonlarda o’smalar topilgan. Biroq o’smalar ko’pincha kishilarda uchraydi. Har yili er kurrasining bir necha million kishilari ana shu darddan halok bo’lmoqdalar va o’smalar kasalliklar va o’lim sabablari ichida yurak qon-tomiri kasalliklaridan so’ng ikkinchi o’rinni egallamoqda. Ayniqsa 40 yoshdan so’nggi o’smadan o’lim ko’pdir — har 6—7 bemordan biri o’smadan o’lmoqda. Erkaklar yomon sifatli o’smalardan ayollarga nisbatan 2 marta ko’p o’lmoqdalar. O’smalar bilan kasallanish va o’lim juda ko’p sabablarga shular jumlasidan geografik omillarga (turli mamlakatlarda o’smalar bilan kasallanish bir xilda emas), mehnat va yashash sharoitlariga, aholining ovqatlanishiga, odatlariga, atrof- muhitning ifloslanishiga bog’liq. Butun dunyo bo’yicha o’smalar bilan kasallanish mayli ortib borayotgan-ligi qayd qilinmoqda. Ya'ni, masalan, hamma erda va hamma vaqt o’pka raki bilan kasallanish ham erkaklarda, ham ayollarda ortib bormoqda. Bachadon va sut bezlari rak kasalligi ko’payib bormoqda. o’smalar

bilan kasallanishining ortib borishi ko’p omillar bilan, shu jumladan ko’pgina mamlakatlarda kishilarning umr ko’rishi uzayishi bilan qaysiki o’smalar kocp uchrovchi katta va keksa yoshlardagi kishilarning ko’payishi bilan bog’lan-moqda. O'smalar hamma to’qimalar va organlarda rivojlanadi. Ular xavfsiz va xavfli guruhlarga bo’linadilar. Bulardan tashqari ular oralig’ini egallovchi o’smalar (chegara o’smalar) ham bo’ladi. o’smalarning haddan tashqari xilma-xilligi shu erdan bizga ma'lum bo’lib qolmoqda. Shuning bilan birga hamma o’smalar uchun xarakterli bo’lgan umumiy belgilar ham mavjud. O’SMALARNING TUZILISHI 0'smalarning tashqi ko’rinishi va kattaligi xilma-xildir: ular turli kattalik, shakl va konsistensiyaga (qattiq-yumshoqlikka) ega bo’lgan tugunchalar shaklida ko’rinishi REVMATIK KASALLIKLAR Revmatik kasalliklar termini kasalliklar guruhini bir-lashtirib, ular quyidagi umumiy belgilar bilan ta'riflanadi: qo’shuvchi to’qima va qon tomirlarining sistemali dezorganizasiyasi (tartibli tuzilishining buzilishi), immunli gomeostaz buzilishi va surunkali to’lqinsimon kechishi. Qo’shuvchi to’qimaning sistemali dezorganizasiyasi orga-nizmni barcha eridagi qo’shuvchi to’qimaga tarqalib mukoid bo’kish, fibrionoid o’zgarishlar, hujayrali yallig’la-nish reaksiyalari va skleroz o’zgarishlaridan tashkil topadi. Immunli o’zgarishlar sezgirlik ortishining asta-sekin paydo bo’luvchi va birdaniga paydo bo’luvchi o’zgarishlari bilan namoyon bo’lib, ular o’ziga xos morfologik o’zgarishlarga ega bo’ladi. Revmatik kasalliklar autoimmun kasalliklar guruhiga kirib, ular uchun organizmni o’zidagi xususiy oqsillarga (autoantigenlarga) qarshi antitelo ishlab chiqa-rilishi xarakterli bo’ladi. Bunday kasalliklarning rivojlanishi uzib tashlanishi qiyin bo’lgan tutashgan doira hosil qiladi: antitela qancha ko’p xususiy to’qimani parchalasa, shunchalik ko'p autoantigen paydo bo’ladi. Shuning uchun ham autoimmun kasalliklarni davolash hozirgi vaqtda ko'p qiyinchiliklar

tug’dirmoqda. Ko’pgina revmatik kasalliklarning kelib chiqish sabab-lari oxirigacha aniqlanmagan. Ularning kelib chiqishida ayrim streptokoklar va viruslar rol o’ynaydi. Ehtimol organizmning irsiy moyilliklari, shuningdek allergiyalash imkoniyatini yaratuvchi omillar — sovuq olish, quyosh nurlari, ayrim dori- darmonlar ta'siri ham ma'lum rol o’ynaydi. REVMATIZM (BOD) Revmatizm — yuqumli allergik xarakterdagi kasallik bo’lib, unda organizmning barcha qo’shuvchi to’qima sistemasi va qon tomirlari jabrlanadi, lekin ko’proq yurak va bo’g’inlarni shikastlaydi. Revmatizm ko’pincha bolalar va o’spirinlarda, ammo ba'zan katta kishilarda paydo bo’ladi. Kasallik surunkali kechib uning avjlanish (ataka) davri so’nish davrlari (remissiya) bilan almashinib turadi. Revmatizm qo’zg’atuvchisi A guruhiga kiruvchi /J — gemo-litik streptokokk hisoblanadi. Ammo uning patogenlik xususiyati organizmning yuqori sezuvchanlik (sensib-lizasiya) holatida, masalan, bir necha marta angina bo’lishi natijasida namoyon bo’ladi. Revmatizm uchun moyillik ham ma'lum ahamiyatga egadir. Revmokardit. Yurakni revmatizm bilan shikastlanishi eng katta ahamiyatga ega. Muhim o’zgarishlar yurak klapanlari va devor yoni endokardining asosiy modda-larida, yurak stromasi va tomirlarida uning mikrosirkulyar tarmoqlarida ketadi. Qo’shuvchi to’qimada avval metaxromazasiya reaksiyasi bilan aniqlanuvchi mukoid bo’kish ketadi. Bu patologik jarayonning qaytarib qolish mumkin bo’lgan bosqichi, lekin u kamdan-kam holda o’z vaqtida aniqlanadi, chunki u deyarli hech qanday klinik belgilar bermaydi. Qo’shuvchi to’qima tuzilishi buzilishi-ning bu bosqichi fibrinoid bo’kish va fibrinoid nekroz bilan almashinadi. Fibrinoid nekroz o’chog’ida antigen — antitelo kompleksi joylashadi, bu o’choq atrofida esa Ashoff-Talalayev tugunchasi (granulemasi) tashkil eta boshlaydi. U nekrotik detritni fagositoz qiluvchi yirik hujayra-makrofaglardan tashkil topadi (46-rasm). Tugun-chalar faqat endokardda joylashmasdan balki

mushaklararo qo’shuvchi to’qimada, yurak qavatlarining hammasida mikrosirkulyator tarmoq tomirlari atrofida joylashadi. Jarayon kechishi susayib borishi bilan tugunchalarda fibroblastlar paydo bo’ladi, ular uzunchoq shaklni ola boshlaydilar, ularda makrofaglar soni kamayadi va nihoyat tugunchalar qo’shuvchi to’qima bilan almashinadi. Tugunchalardan tashqari yurakda diffuz ravishda yetarli darajada ifodalangan limfosit va gistiosit infiltrasiyasi bo’ladi. Revmatik tugunlar sklerozi bosqichi revmatizm huruji tugallanishi va remissiya davri boshlanishidan dalolat beradi. Ammo revmatizmni navbatdagi hurujida qo’shuvchi to’qimaning, shu jumladan oldingi tugunlar o’rnida ham buzilishi kuzatiladi. Revmatizm vaqtida yurakdagi eng ko'p o’zgarishlar uning klapan apparatida yuz beradi. Tirishish, deformasiya (tuzilish buzilishlari) va klapan qopqoqlarining bitishishi, ular xordasining (xordal mushaklarning) yo’g’on va qisqa bo’lib qolishi natijasida yurak nuqsonlari (poroklari) rivojlanadi. Eng ko’p ikki tabaqali klapan nuqsoni (ular tcshigining stenozi va tabaqalarining yetishmovchiligi), mumkin va aksincha organ to’qimalariga diffuz ravishda o’sib kirib ko’rib bo’lmaydigan chegaralarga ega bo’lishi mumkin. o’smalar ikkilamchi o’zgarishlarga uchrashi, jumladan nekrozga uchrashi mumkin va ularga ohak o’ltirishi mumkin; o’sma to’qimalarida ba'zan gialinoz o’choqlari paydo bo’ladi. o’smalar qon tomirlarini shikast-lashi mumkin, buning natijasida qon ketish yoki o’sma to’qimasiga qon quyilish paydo bo’ladi. o’smalar kesilganda kesma yuzasi gomogen, bir xil yoki olachipor ko’rinishga ega bo’ladi. Har qanday o’sma parenxima (hujayralar) va stromadan (qon tomirlariga va asab oxirlarini o’z ichiga olgan oraliq to’qimasi) tashkil topgan. Parenxima ustun turgan o’smalar yumshoq konsistensiyaga ega bo’ladi. Agar stroma ustun tursa, u qattiq bo’ladi. o’sma hujayralari va stromasi u hosil bo’lgan to’qimaning normal tuzilishidan farq qiladi. o’sma to’qimasining u ocsayotgan to’qimadan farq qilishi atipizm deb ataladi. Atipizm turlari. o’smalar o’sishida to’qima va hujayralar atipizmi farq qilinadi. Tocqima atipizmi — u asosiy to’qimadan turli to’qima elementlarining

o’zaro munosabati buzilishi bilangina xarakterlanadi. Masalan, terining yaxshi sifatli o’smasi papilloma epidermis va dermaning o’zaro munosabati buzilishi bilan normal teridan farq qiladi — o’smaning ma'lum qismida derma, uchinchi qismida esa derma epidermisi va aksincha joylashadi. Epidermisning o*zi o’smaning turli sondagi hujayralar qavatiga ega bo’ladi. Ammo bu hujayralar normal tuzilishga ega bo’ladi. Hujayra atipizmi o’sma parenximasi hujayralarining patologik o’zgarishlari bilan bogcliq bo’lib, bu vaqtda ular etilish va takomillashish xususiyatlarini yo’qotadilar. Hujayra atipizmi uchun ular takomillashuvining maflum bosqichida to’xtab qolishligi, ko’pincha embrional hujayralarga o’xshab qolishligi bilan xarakterlanadi. o’sma hujayralarining bunday o’zgarishlari «anaplaziya» deb ataladi va bularsiz hujayra atipizmi bo’lmaydi. Anaplaziya o’sma xujayralari strukturasiga (tuzilishiga) va barcha hayot faoliyatiga tegishlidir. Shunday qilib, o’sma hujayralari strukturasining kompleks atipik o’zgarishlari bilan namoyon bo’luvchi morfologik anaplaziya xarakterli belgisi hisoblanadi. Ular turli kattalik va shaklga ega bo’ladilar, yadrolari razmer jihatidan kattalashdi va buzuq shaklga ega bo’ladi. Ularda xromatin miqdori ko’payadi, yadrochalar soni va razmeri ortadi. Yadro giperxrom bo’lib qoladi, yadro va sitoplazma hajmi solishtirilishi yadro foydasiga bo’ladi. Doimiy noto’g’ri mitoz kuzatiladi. Hujayra ichi tuzilishi ham atipik bo’lib qoladi. Mitoxondriya yadroga o’xshash buzuq shaklga ega bo’ladi, razmeri kattalashadi yoki kichiklashadi, ulardagi krist ko’pincha kamayadi, endoplazmatik tur noto’kis ravishda kengayadi, sitoplazmada ribosoma, lizosoma va boshqa qo’shilmalar va hokazolar ko’payadi. o’sma hujayralarida metabolizm o’zgaradi va u bioximik anaplaziya ifodasi hisoblanadi. Hujayra atipizmi kam yoki ortiq darajada namoyon bo’lishi mumkin. U qanchalik kam darajada namoyon bo’lsa, o’sma hujayralari shu qadar o’zi o’sayotgan dastlabki to’qima hujayralariga o’xshash bo’ladi va u shu darajada yaxshi sifatli kechadi. Aksincha, o’sma hujayralari atipizmi o’zi o’sayotgan to’qima hujayralaridan butunlay farq qilish darajasida o’zgargan bo’lsa, uning

kechirhi shu qadar og’ir bo’ladi.

O’SMALARNING O’SISHI Har qanday o’smaning so’zsiz belgilaridan biri uning o’sishidir. o’smalar tez va sekin o’sishi mumkin, lekin muhimi u to’xtovsiz o’sadi, ya'ni u organlar qancha yashasa shuncha davom etadi. Normada hujayralar ko’payishi hisobiga boUgan to’qimalarning o’sishi doimiy kuzatiladi. Masalan, yaralarning bitishi o’zidan oldingi to’qima hujayralarining ko’payishi va ularning yetilishi yoki qo’shuvchi to’qima proliferasiyasi bilan ketadi. Ammo u yetarli darajaga borganda, ya'ni to’qima defekti to’ldi-rilganda, hujayralar ko’payishi, demak to’qimaning o’sishi to’xtaydi. Hujayralarning bunday proliferasiyasi yaqqol kompensator — moslashuv xarakteriga ega bo’ladi. o’smalarda esa hujayralar proliferasiyasi bilan ketadi, demak to’qima o’sishi doimiy davom etadi va bu o’sma hujayralari proliferasiyasining boshqa har qanday turdagi hujayralar ko’payishidagi farqlaridan biri hisoblanadi. o’smalar o’sishi ‘o’z-o’zi uchun» bo’lishi mumkin, bunda uning hujayralari ko’payib, o’smadan tashqariga chiq-maydi. U hajm jihatidan kattalashadi va atrof to’qimani ezadi. Ular ezilish natijasida atrofiyaga uchraydi va qobiqqa aylanadi. O'smalarning bunday o’sishi ekspansiv o’sish deyiladi. Bu vaqtda uning chegarasi aniq bo’lib, u qobiqdan osonlik bilan kesib olib tashlanadi. Agar o’sma hujayralari uning chegarasidan chiqsa, atrof to’qima ichiga qarab ularga yoyilib, emirib o’ssa, bunday o’sish infiltrativ yoki invaziv o’sish deyiladi. Infiltaritiv o’sishda o’sma chegarasini aniqlash qiyin bo’ladi. Uning hujayralari qon va limfa tomirlarni emiradi va qon yoki limfa oqimiga tushib, tananing boshqa yeriga olib o’tiladi. Agar o’sma bo’shliq organda (me'da, ichak, siydik pufagi) rivojlansa, uning bo’shlig’iga nisbatan o’smaning ekzofit yoki endofit bo’lishi mumkin. Ekzofit o’sishda o’sma ko’proq bo’shliq organ ichiga qarab o’sadi, endofit ocsishda esa, u asosan organ devori ichiga qarab o’sadi. XAVFSIZ VA XAVFLI O’SMALARI O’smalar morfologiyasi va klinik kechishiga qarab xavf-siz yoki xavfli

bo’lishi mumkin. Xavfsiz o’smalar yetilgan, takomillashgan hujayralardan tashkil topadi va shuning uchun ham u dastlabki o’zi o’sayotgan tocqimaga juda yaqin turadi. Ularda hujayra atipizmi bo’lmaydi, lekin to’qima atipizmi xarakterli bo’ladi. Masalan, mushak to’qimasidan o’suvchi o’sma — mioma yuqori takomillashgan, lekin tartibsiz joylashgan mushak hujayralaridan tashkil topgan. Shuningdek, o’sma stromasi ham tartibsiz joylashgan boclib, ocsmaning turli joylarida ular turlicha miqdorda bo’ladilar. o’sma hujayralari va stromasi buramalar hosil qiladi va turli yo’nalishlarga qarab yo’naladi, buning ustiga uning bir joyida hujayralar ko’p bo’lsa, boshqasida — stroma ko’p bo’ladi. To’qimalar atipizmi natijasida miomalarda turli kattalikdagi tugunlar hosil bo’ladi Xavfsiz o’smalar uchun ekspansiv, asta-sekin o’sish xarakterli bo’lib, ular atrof muhit to’qimani yemirmasdan, balki ezib (bosib) o’sadilar, metastazlar bermaydilar, organizmga umumiy manfiy ta'sir qilmaydilar. Shuning bilan birgalikda xavfsiz o’smalar ham o’zining joylanishiga qarab klinik noqulay kechishi mumkin. Masalan, bosh miya qattiq pardasining xavfsiz o’smasi hajm jihatidan kattalashib, bosh miyani bosib qo’yishi va og’ir nevrologik ko’rinishni chaqirishi mumkin. Xavfsiz o’smalarni xavfli o’smalarga o’tishi — malignizasiyalanishi, ya'ni xavfli o’sma xarakterini olishi mumkin. Xavfli o’smalar yetilmagan, kam takomillashgan, anapliziyalashgan xujayralardan va atipik stromadan tashkil topadi. Anaplaziya darajasi turlicha bo’lishi, ya'ni o’sma hujayralari o’zi o’sayotgan dastlabki to’qimaga o’xshash nisbiy yuqori darajada bo’lishidan boshlab, keskin darajada o’zgargan, o’sma hujayralari embrional to’qima hujayra-lariga o’xshash bo’lib qolishiga qadar bo’lishi mumkin va bu vaqtda uning qaysi to’qimadan o’sib chiqqanligini bilish ham mushkul bo’lib qoladi. Demak, bu o’smalar ko’proq differensiallashgan (masalan, yassi hujayrali rak, adenokarsioma) va kam differensiallangan (mayda hujayrali rak, shilliqli rak) bo’lishi mumkin. Xavflilik bosqichi, ya'ni uning kechish darajasi va kasallik oqibati ularning differensiyallanish darajasiga bog’liq bo’ladi. Xavfli o’smalar uchun ham hujayra ham to’qima atipizm xarakterli bo’ladi. Ular

tez o’sadi, har holda xavfsiz o’smalarga nisbatan anchagina tez o’sadi. o’smalarning o’sishi homiladorlikda, o’smalar travmasida, ultrabinafsha nurlar ta'sirida tezlashishi mumkin. Xavfli o’smalar uchun hujayra va to’qima atipizmidan tashqari, xavfsiz o’smalardan farqlovchi yana bir qator belgilar xarakterlidir. Bu belgilarga ularning infiltrativ (invaziv) o’sishi metastaz va residiv berishi, shuningdek o’smalarning organizmga yaqqol manfiy ta'sir etishi kiradi. Infiltrativ o’sish o’smaning aniq chegarasini aniqlash imkoniyatini yo’qotadi. Shuning uchun ham jarrohlik amaliyotida o’smani atrofdagi tashqi o’zgarmagan to’qima bilan birgalikda, katta qilib olib tashlash joriy qilingan. o’sma hujayralarining yonma-yon yotgan to’qimaga shu jumladan qon va limfa tomirlariga o’sib kirishi va ularni emirishi xavfli o’smalarning metastaz va resediv berishi asosini tashkil etadi. Metastazlanish — o’smaning hujayralariga yoki hujayra-lari kompleksiga qon yoki limfa oqimi bo’ylab boshqa organlarga olib o’tilishi va ularda ikkilamchi o’sma tugunlari rivojlanish jarayonidir. Xavfli o’smalarning bir guruhi «raklar» uchun limfa yo’llari orqali o’sma hujayralarining tarqalishi ko’proq xarakterli bo’lib, bular limfogen metastazlar deyiladi. Boshqa guruh xavfli o’smalar (sarkomalar) qon yo’li orqali tarqalib, ular gemotogen metastaz deyiladi. Ba'zan o’smalar asosiy tugundan perinevral bo’shliqlar orqali tarqalib odatda asab sistemasi to’qimalarida rivojlanadi va ular perinevral metastaz deyiladi. Agar o’sma hujayralari o’sma tuguniga tutashgan seroz yoki shilliq qavatlar orqali metastaz bersalar ular kontaktli yoki implantasion metastaz deyiladi. Nihoyat metastazlanish aralash bo’lishi mumkin, masalan me'da rakida perigastral limfa tugunlarida awal limfogen metastaz paydo bo’ladi, so’ngra o’smaning me'da devoriga o’sib kirishida uning jigardagi gemotogen metastazi rivoj-lanadi. Metastazlanish birlamchi o’sma razmeriga bog’lik bo’lmaydi. Ko’pincha oddiy ko'z bilan arang aniqlanuvchi xavfli o’sma turi organlarda katta metastazlar berishi mumkin. Shuni ham ko’rsatib o’tish kerakki, metastaz hosil bo’lishi uchun birgina o’sma hujayralarini olib o’tilishi yetarli boUmaydi. Buning uchun

qandaydir, bizga hali tocla ma'lum bo’lmagan sharoit boUishi va uning mavjud bo’lishida ocsma hujayralarining ko’payishi kuzatilib metastaz hosil qilinadi. Shuning uchun ham metastazlanish muddatlari turlicha bo’ladi. Ba'zan metastazlar o’sma rivojlanganda 1—2 yildan so’ng, ayrim holatlarda o’sma paydo bo’lganda yoki asosiy o’sma tuguni olib tashlangandan so’ng 7—10 yil keyin metastaz rivojlanadi. Metastazlarning paydo bo’lishi kasallikning xavfli kechishi va yomon oqibatini ifodalaydi. Resediv berilishi — jarrohlik usuli bilan yoki nurlar yordamida davolash bilan yo’qotilgan o’smalarning aynan o’rnida o’sma o’sishidir. Resediv sababli eng awalo o’sma tuguni olib tashlangandan so’ng qolib ketgan o’sma hujayrasi hisoblanadi. Shuning bilan birga o’sma resedivi sabablariga boshqa tushunchalar ham mayjud. Resediv berilishi xavfli o’smalarga xarakterli, lekin ayrim xavfsiz o’smalar olib tashlangandan so’ng resediv berishi mumkin (masalan, ovoz boylami, siydik pufagi papillomasi). Kamroq holda ikki tabaqali va aortal klapan nuqsoni (porogi), kamdan-kam alohida aortal klapan nuqsoni (porogi) paydo bo’ladi. Miokardda revmatik granulomatoz (tugunli) yoki diffuz mahsuldor oraliq miokarditi rivojlanadi. Bolalarda oraliq miokariti ekssudativ xarakterga cga bo’ladi. Granulematoz miokarditi ko’proq tomirlar atrofidagi qo’shuvchi to’qimada revmatik tugunlar hosil bo’lishi bilan tafriflanadi. Tugunlarning sklerozlanishi tomir oldi skleroziga olib keladi. Revmatizmda hamma organlar mikrosirkulyator tar-moqlarini tashkil etuvchi tomirlar shikastlanishi revmatik vaskulitlar bilan ta'riflanadi. Ularning morfologiyasi tomir devorining fibrinoid o’zgarishlari, endotelial va adventisial hujayralar proliferasiyasidan iborat bo’ladi. Bu vaqtda kapillyar o’tkazuvchanligi keskin ortadi. Revmatik poliartrit. Revmatizmda bo’g’inlar shikast-lanishi (poliartrit) bo’g’inlar yonidagi qo’shuvchi to’qima tuzilishining parchalanishi (dezorganizasiyasi) bilan ta'riflanib, buning ustiga revmatik granulyoma hatto no’xatgacha bo’lgan kattalikka ega bo’ladilar. Revmatizmni bunday xili tugunli

revmatizm deyiladi. Bu vaqtda bo’g’inlar bo’shlig’iga seroz-fibrinoz ekssudat to’planadi. Sinovial pardada reaktiv o’zgarishlar sodir bo’ladi. Tog’ay to’qimasi revmatizmda shikastlanmaydi. Jarayon so’n-gandan keyin revmatik tugunlar o’rnida qo’shuvchi to’qima chandig’i qoladi, bo’g’inlardagi ekssudat so’rilib ketadi, bo’g’inlar shaklining buzilishi (deformasiyasi) sodir bo’lmaydi. Asab sistemasining revmatik shikastlanishi. Revmatizm asab sistemasini ham, eng awalo uning mikrosirkulyator tarmoqlari tomirlarini shikastlaydi. Ammo asab to’qimasi-ning o’zida, ayniqsa bosh miya to’qimasida ayrim asab hujayralari yemirilishi, tomir oldi qon quyiiishlari sodir bo’lishi mumkin. Bu vaqtda xarakterli klinik ko’rinish paydo bo’ladi. Bu revmatizmni miya xili — kichik xoreya-dir. Revmatizm bilan boshqa organlar shikastlanishi ham ahamiyatga ega bo’ladi. Immun sistemasi organlarida limfoid to’qima giperplaziyasi va ko’plab miqdorda plazmatik hujayralar to’planganligi kuzatiladi. Revmatizm huruji vaqtida o’lim so’galli va qaytalangan so’galli endokardit asorati bo’lgan tromboemboliya asoratidan kelib chiqadi. Ammo, ko’pincha revmatizm bilan ogcrigan bemorlar yurak klapanlari nuqsonlarida yurak dekompensasiyasi sababli kelib chiquvchi surunkali yurak yetishmovchiligidan o’lib ketadilar.

O'xshashlar

Qon va limfa aylanishining buzilishi qon va limfa aylanish sistemasining umumiy ta'rifi

Sog’lom turmush tarzi asoslari va uning hayot faoliyat xafsizligini taminlashdagi o’rni

Buyrak kasalliklari

Nafas olish sistemasi kasalliklari

Endokrin sistema faoliyati buzilishining asosiy sabablari, turlari va mexanizmlari