Ishlab chiqarishda faoliyat xavfsizligini boshqarish tizimi, xavfsizlikni ta`minlashga oid tadbirlarini rejalashtirish, mablag’ bilan ta`minlash - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Ishlab chiqarishda faoliyat xavfsizligini boshqarish tizimi, xavfsizlikni ta`minlashga oid tadbirlarini rejalashtirish, mablag’ bilan ta`minlash

Yuklangan vaqt:

06.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

21.6572265625 KB

Ko'chirib olish

Ishlab chiqarishda faoliyat xavfsizligini boshqarish tizimi, xavfsizlikni ta`minlashga oid tadbirlarini rejalashtirish, mablag’ bilan ta`minlash Reja: 1. Ishlab chiqarish jarayonlariga qo`yiladigan xavfsizlik talablari 2. Xavfsizlikni ta'minlovchi texnik vositalar 3. Signalizatsiya 4. Mehnat muhofazasiga doir tadbirlarni rejalashtirish va mablag’ bilan taminlash

1. Ishlab chiqarish jarayonlariga qo`yiladigan xavfsizlik talablari Mehnat muhofazasining asosiy vazifalaridan biri ishlovchilarning mehnat havfsizligini ta'minlashdir. Zamonaviy agrosanoat ishlab chiqarishi muntazam yangi texnikalar, mikrobiologik va kimyoviy moddalar yetkazib berishni, chorva mollarini katta komplekslarga va mayda fermerlik xo`jaliklariga birlashtirishni, ish jarayonlarining yiriklashuvini, dehqonchilikdagi ishlarni brigada va oilaviy pudrat asosida bajarishni, ayrim mehnat turlarini hamda vostialarini o`zgartirib borishni o`z ichiga oladi. Mehnat havfsizligi – mehnat sharoitining shunday holatiki, unda ishlovchilarga xavfli va zararli ishlab chiqarish omillarining ta'siri istisno qilingan. Ishlab chiqarish sharoitida insonga jarohat yetkazilishi bu fizikaviy va kimyoviy xavfli ishlab chiqarish omillari borligini bildiradi. Fizikaviy xavfli ishlab chiqarish omillari – bu harakatdagi mashinalar,uskunalarning harakatdagi elementlarining to`silmaganligi, qo`zg`aluvchi buyum, materiallar, uskuna va materiallari ustki qismining qismining yuqori yoki past haroratda bo`lishi, elektr tarmoqlarining xavfli kuchlanishi. yuqori bosimdagi havo va gazning portlagandagi energiyasi va boshqalar. Kimyoviy xavfli ishlab chikarish omillari – odam organizmiga o`yuvchi, zaharli va qichitadigan moddalarning ta'sir qilishi bilan ifodalanadi. Muayyan xavfli ishlab chiqarish omillarning kelib chiqishi texnologik jarayon, uskuna konstruktsiyasi va ishni tashkil qilinganlik darajasiga bog`liq bo`ladi. Xavfli ishlab chiqarish omillarining kelib chiqish xususiyatiga qarab, ko`rinib turgan va ko`rinmaydiganlarga bo`lish mumkin. Ko`rinib turgan, xavfli, tashqi belgilari bilan yaqqol ifodalanadi: masalan, mashinaning harakatlanuvchi qismlari, alanga, ko`tarilib va osilib turgan yuk. Ko`rinmaydigan xavfli mashinalar, mexanizmlar, moslamalar va asboblarda yashirin nuqsonlarning borligiga bog`liqdir. Yashirin xavfni, shuningdek ish doirasining tiqishtirilganligi va ivirsiganligi, asbob, moslamalarni o`z maqsadida foydalanmaganligi, uzilgan

elektr simlari, mxodimlarning noto`g`ri va xato harakatlari va boshqalar tug`dirishi mumkin. Ishlab chiqarish jarohatlarining oldini olish - juda murakkab kompleks bo`lib, avvalo, muhandis, texnik mutaxassislardan, shuningdek tibbiy va boshqa sohadagi mutaxassislardan alohida e'tibor qaratishni talab eatadigan muammodir. Mashina va mexanizmlarning xavfli doiralari. Agar ishlovchilar jarohatlantirishga sababchi bo`lgan xavfni keltirib chiqaruvchi mashinalar bilan ma'lum masofada ishlamasalar ko`ngilsiz hodisa yuz berishi mumkin. Insonning hayoti va salomatligiga ta'sir etadigan xavfli maydoni xavfli doira deb ataladi. Xavfli doira mashinaning harakatlanuvchi, aylanuvchi qismlarida, yuk yaqinida, ko`tarib-tushiradigan transport vositalarida qo`zg`atiladigan yuk atrofida paydo bo`lishi mumkin. Ishlovchilarning kiyim va sochlarini uskunalarning harakatdagi qismlarini tortib ketish imkoniyatiga ega havfli doira xafv-xatar tug`diradi. Juda ko`p jarohatlar ishchilardagi osilib yotgan kiyimlarni qishloq xo`jaligi mashinalarining to`silmagan kardanli uzatmalari o`rab ketishi tufayli sodir bo`ladi. Strelali kranlarning xafvli doira o`lchamlari uning strela uzunligiga bog`liqdir. Ishlab chiqarish jarayonlariga qo`yiladigan xavfsizlik talablari. Texnologik jarayonlarni bajarishda, tashkil qilishda va loyihalashda GOST 12.3.002-75 va TS 46.0.141-83 quyidagilarni inobatga olish shart deb belgilaydi. Ishchilarni xavfli va zararli ta'sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan dastlabki materiallar, yarim mahsulotlar va chiqindi ishlab chiqarilishi bilan bevosita aloqasini yo`qotish, xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari mavjud joylarni kompleks avtomatlashtirish hamda mexanizatsiyalash, texnologik jarayonlarda nazorat va boshqarish tizimini o`rnatish darkor. Bu ishlovchilarning himoyasini va ishlab chiqarish jarayonlarining avariya holatda o`chirilishini ta'minlaydi. Ishlab chiqarish chiqindilarini o`z vaqtida zararsizlantirish va chiqarib tashlash, ular xavfli va zararli ishlab chiqarishning oldini olishga yordam beradi.

Texnologik jarayonlarga qo`yiladigan xavfsizlik talablari texnologik hujjatlarda ko`rsatilgan bo`lishi shart. Ish joyidan tashqarida bajarayotganda xonalarni va maydonlarni tanlashga katta e'tibor qaratmoq kerak. Shuningdek, uzluksiz ishlab chiqarish jarayonlarining xavfsizligini, uskunalarni to`g`ri joylashtirish va ish joylarini oqilona tashkil qilish bilangina ta'minlash mumkin. Materiallarni, tayyor mahsulotni va ishlab chiqarish chiqindilarini saqlaganda, xavfli ishlab chiqarish omillarining sodir bo`lishidan himoyalanish kerak. Ishlab chiqarishda ishlashga ruxsat etilgan shaxslarning fizik imkoniyatlarini va mehnat xususiyatlarini hisobga olish shart. Xizmat qiluvchi xodimlar bajarayotgan ishlariga muvofiq mehnat xavfsizligi bo`yicha kasbiy tayyorgarlikdan o`tgan bo`lishi lozim. 2. Xavfsizlikni ta'minlovchi texnik vositalar Barcha mashina va mexanizmlarga xavfsizlik texnikasi va ishlab chiqarish sanitariyasi bo`yicha yagona talablar qo`yiladi. Ana shu talablarga muvofiq mashina va mexanizmlarni boshqarishning asosiy richaglari o`ng qo`l ostiga joylashgan bo`lishi, har qaysi mashinada tovush signali, orqani ko`rish oynasi, burilish va to`xtash signallari bo`lishi kerak. Ish jarayonida mashina va mexanizmlardagi mahkamlangan joylar bo`shashadi, zazor (tirqish) lar kattalashadi, moy, suv yoki yonilg`i siza boshlaydi va hokazo. Shu boisdan pala-partish ko`rsatilgan texnik xizmat avariya va baxtsiz hodisalarga sabab bo`lishi mumkin. Masalan, traktor yurish qismining mahkamlangan joylarini o`z vaqtida tekshirib va taranglab turilmasa, u ag`darilib ketishi mumkin. Agar mashina ishlayotgan vaqtda inson hayoti yoki salomatligiga xavf soladigan nuqson payqalsa, ishni darhol to`xtatish kerak. Har bir traktorchi, kombaynchi, haydovchi mashinani ishlatishdan oldin uning texnik holatini tekshirib ko`rishi kerak. Mashinadagi har bir harakatlanuvchi detal havflidir. aylanayotgan val, yulduzcha, tishli g`ildirak qo`lni, turmaklanmagan sochni yoki kiyimni ichkariga

olib ketishi mumkin. Shu boisdan mashina va mexanizmlarning harakatlanuvchi qismlari qalpoq, g`ilof, kojux, to`siqlar bilan berkitiladi. Ammo harakatdagi barcha qismlarni ham himoya qurilmalari bilan berkitib bo`lmaydi. Shu sababdan xavfli zonada ham ishlashga to`g`ri keladi. Xavfli doira hamma mashina va mexanizmlarda bor. Ular mashinalarning tashqi qismida (kombaynning parragi, qirquvchi apparat iva h.k.) va ichki qismida (yanchish barabani, tozalash ventilyatori, konveyerlar) bo`lishi mumkin. Harakatga keltiruvchi dvigatelning aylanayotgan maxovigi atrofidagi doira xavfli hisoblanadi. Shu sababdan agar dvigatelni yurgizib yuborishning iloji bo`lsa, maxovikni qo`l bilan aylantirish man etiladi. Yurib ketayotgan mashinaning o`zi ham xavfli doira hisoblanadi. Shuning uchun dvigatel ishlayotganida yoki mashina yurib ketayotganida uni moylash, rostlash va nuqsonlarini bartaraf qilish man etiladi. Mexanizatsiyalashtirilgan agregatlarga xizmat ko`rsatayotganlar ish vaqtida xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilishi: ishlab turgan mashina yaqinida echinibkiyinmasligi, o`ziga mos bo`lmagan jomakorda ishlamasligi, kiyimining etaklari (barlari) shalvirab osilib turmasligi kerak. Traktor, kombayn va avtomobilda haydovchi asboblarining to`la jamlanmasi, birinchi yordam ko`rsatish uchun aptechka, ichimlik suv solingan idish, zavod tomonidan beriladigan qo`llanma bo`lishi shart. 3. Signalizatsiya Mehnat xavfsizligini ta'minlashning texnik vositalari. Har qanday xo`jalikka, korxonalarga yetkazib beriladigan har qanday qishloq xo`jaligi mashinasi, agregati, mexanizm iva uskunalari baxtsiz hodisalarning oldini oladigan zamonaviy himoya vositalari bilan jihozlanadi. Mehnat xavfsizligi to`siq, tormoz, blokirovka, saqlash qurilmalari, signalizatsiya, shaxsiy himoyalanish vositalarini ishlatish, shuningdek ularning yaxshi ishlashini nazorat qilish bilan ta'minlanadi. To`siq qurilmalar. Xavfli zonalarni himoyalash uchun oddiy, ishonchli va arzon to`siq qurilmalar keng ko`lamda ishlatilmoqda. To`siq qurilmalar insonni

xavfdan himoyalash uchun xizmat qiladi. Ular qanday maqsadga mo`ljallanganiga qarab har xil tuzilmali bo`ladi. Shunga ko`ra to`siqlar doimiy yoki vaqtinchalik bo`lishi mumkin. Masalan, traktor orqa ko`prigining, tasmali uzatmalar qutisining korpuslari doimiy to`suvchi qurilmalardir. Doimiy to`siqlarning afzalligi shundaki, agregat ishlayotganda ishchi xavfli zonaga kira olmaydi. Doimiy to`siqlar siljuvchan va qo`zg`almas bo`ladi. Siljuvchan to`siqlarni to`siqlarning olib qo`yish yoki chekkaga surib qo`yish mumkin. Vaqtinchalik to`siqlar korxona, sex, uchastka territoriyasidagi ishlarni bajarish vaqtida ishlatiladi. Ularga misol sifatida muhofaza ekranlari, metall shchitlar, parda va boshqalarni keltirish mumkin. Sexda payvandlash ishlarini bajarishda atrofdagilarni elektr yoyning ravshan shu'lasi ta'siridan muhofaza qilishda, qurilish maydonchalari, transheyalarni to`sishda, boshqa yerishlarini bajarishda vaqtinchalik to`siqlar ishlatiladi. Himoya to`siqlari panjara, to`rlardan iborat. Agar mexanizm ishini ko`z bilan kuzatib turish zarur bo`lsa, bunday hollarda to`siq shaffof material (organiq shisha, selluloid va boshq.)dan tayyorlanadi. Himoya qurilmalari. Mashina va uskunalarga qo`yiladigan mavjud talablarga muvofiq har bir mashina, traktor yoki agregatda avariya holatidagi ish rejimiga mo`ljallangan himoya qurilmalari bo`lmasa, bunday mashina ishga yaroqli emas deb hisoblanadi. Himoya qurilmalarining ishlashini nazorat qilish parametri (zo`riqish, bosim, harorat va h.k.) ruxsat etiladigan chegaradan chiqqanida avtomatik to`xtaydi. Barcha himoya qurilmalari to`rt guruhga bo`linadi: - mexaniq zo`riqishlaridan saqlovchilar (turli xil muftalar, kesilib ketadigan boltlar, shtiftlar va b.); - mashina qismlarining belgilangan gabaritdan chiqishini saqlovchilar (yuk ko`tarish mexanizmlarining chetki uzib-ulagichlari, ular mashinaning ish organi yoki mexanizmning siljishini cheklab turadi); - bosim yoki haroratning ko`tarilib ketishidan saqlovchilar (konstruktsiyasi turlicha bo`lgan klapanlar, ular idishdagi bosim ortib ketganida, traktorning gidrosistemasida moy, avtomobil va traktorning tormozlash

sistemasida havo, ug`ning harorati, qozon qurilmasida suv ko`payib ketganda ochiladi va h.k.) ; - elektr tok kuchining ruxsat etiladigan chegaradan ortib ketishidan saqlovchilar (elektr tarmoqlaridagi eruvchan saqlagichlar, avtomatik uzib-ulagichlar, buzilgan elektr uskuna, asbob va boshqalarni tarmoqdan uzib qo`yadi). Tormozlash qurilmalari. Mashina va uskunalarning harakatlanayotgan (aylanayotgan) elementlarini tez va asta-sekin to`xtatish uchun tormozlash qurilmalari ishlatiladi. Bunlan tashqari, ular mashinalarni qiyaliklarda tutib turish, ko`tarilgan yukning o`z-o`zidan pastga tushib ketishidan saqlash maqsadlarida ham ishlatiladi.Masalan, g`ildirakli traktorlarning tormozlash qurilmalari traktorning og`irligi 4 tonnagacha bo`lganida 20 km boshlang`ich tezlikda tormoz berilganda quruq beton yo`lda traktorni to`xtatib qo`yish kerak – tormoz yo`li 6 m dan ko`p bo`lmasligi lozim. To`xtatib qo`yish tormozining samaradorligi mashinalarni 36 % ga (200) ko`tarilish yoki tushishda ishonchli tutib turishiga qarab aniqlanadi. Blokirovka qurilmalari. Blokirovka – bu mexanizmlarni yoki ularning qismlarini muayyan holatda ishonchli mahkamlashni ta'minlaydigan vositalardir. Mashina, mexanizmda blokirovka qurilmalarining va boshqa saqlagich vositalarning bo`lishi ishlovchining xavfsizligini ta'minlay olmaydigan hollarda qo`llaniladi. Masalan, agregatda to`siq bo`lishi ishchi shikastlanmaydi, degan gap emas, chunki ba'zi hollarda mexanizm yoki mashina to`siqlarsiz ham ishlashi mumkin. Lekin ajralish tekisligiga to`siq olinganda elektr zanjirni uzadigan kontaktlar o`rnatilsa, bunda to`siq bo`lmaganda uskuna ishga tushmaydi. Uskuna to`siq o`rnatilgandan va kontakt ulangandan keyingina ishga tushadi. Bunday konstruktsiyadagi blokirovka qurilmalari metallga ishlov beradigan stanoklarning barcha turlarida o`rnatiladi. . Zamonaviy qishloq xo`jaligi texnikasida sodir bo`lgan yoki sodir bo`lishi mumkin bo`lgan xavfsizliklardan ximoyalash uchun signalizatsiyadan keng foydalaniladi. Vazifasiga qarab signalizatsiyalar ogohlantiruvchi (mehnat xavfsizligiga rioya qilish to`g`risida ogohlantiradi, transport vositalarining harakatini boshqarish), avariya haqida (xavfli ish tartibi sodir bo`lganligi to`g`risida xabar) nazoratlovchi (ishlab chiqarish jarayonidagi

harorat, bosim, suyuqlik miqdori va boshqalarni nozorat etish) va gaplashishga oid (bir mexanizm yoki agregatga xizmat ko`rsatuvchi, bir guruh odamlar bilan operativ, ovozli va ko`rish signallarini shartli bog`lanishlaridir). Harakati bo`yicha quydagi turdagi signalizatsiyalardan foydalaniladi: yorug`lik, ovozli, rangli, va belgi o`rnatish. Yorug`lik signalizatsiyalari transport vositalarida xavfsizlik vositasi sifatida keng foydalaniladi. Ular oldindan va orqadan kelayotgan transportdan ogohlantiradi. Shu maqsadda transportvositalari har xil signalizatsiya yoritish asboblari: faralar, o`lchamlarini, burilishni ko`rsatuvchi chiroqlar, stop-signallar bilan jihozlanadi. GOST 12.4.026-76 quyidagi signal ranglarini va vazifalarini belgilaydi: qizil – «man etish», «stop», «yaqqol xavflilik», sariq - «diqqat», «mumkin bo`lgan xavf to`g`risida ogohlantirish», yashil – «xavfsiz», «ruxsat etiladi», «yo`l ochiq», ko`k – «informatsiya». Oxirgi vaqtlarda ishchi kiyimi va korjomalarini bo`yash muammosiga juda katta e'tibor berilmoqda. An'anaviy qora va to`q ko`k ranglarni boshqa och ranglar bilan almashtiriladi. Xavfli doirada ishlovchi odamning kiyimi ish joyidan keskin ajralib turishi maqsadga muvofiqdir. Ochiq havoda ishlaganda to`q sariq rangdagi kiyim maqsadga muvofiqdir. Bunday kiyimlarni temir yo`llarni ta'mirlayotgan va yo`l qurilishi ishlarida ishlayotgan ishchilar kiyadi. Avtomatik ulash qurilmalari traktorni tirkama yoki osma mashinalar bilan avtomatik ulashni ta'minlab beradi. Avtomatik ulashlarni keng miqyosda ishlab chiqarishga tadbiq etilishi mashinalarni agregatlashda sodir bo`ladigan jarohatlanishlarni butunlay yo`qotadi. Masofadan turib kuzatish va boshqarish shu sharoitlarda olib boriladiki, operatorni ish doirasida xavfsizlik nuqtai nazardan yoki texnologik sabablarga ko`ra mumkinmasligi, shungdek ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish sharoitida samarasizdir. Masofadan

kuzatish maxsus datchiklar, signalizatorlar, teleekranlar va nazorat-o`lchov asboblari orqali olib boriladi. Masofadan turib boshqarish tizimlari, elektron-mashinalarida bajariladi. 4. Mehnat muhofazasiga doir tadbirlarni rejalashtirish va mablag’ bilan taminlash Ishlab chiqarish korxonalarida mehnat muhofazasiga doir ishlar tashkiliytexnik tadbirlarning kompleks rejasi asosida amalga oshiriladi. Bu tadbirlarni korxona ma`muriyati mahalliy kasaba uyushmasi qo`mitasi bilan birgalikda ishlab chiqadi. Kompleks reja yillik, besh yillik yoki ko`p yillik rejalardan tashkil topadi. Bunda fan va texnikaning mehnat muhofazasi sohasida erishgan yutuqlari hamda korxonaning rivojlanish istiqbollari hisobga olinadi. Ishning bajarilishini nazorat qilish xavfsizlik yo`llari bo`yicha muhandis zimmasiga, uni amalga oshirishga javobgarlik esa korxona tsexlari, bo`limlari, bo`linmalari boshliqlari zimmasiga yuklatiladi. Maxsus mablag’ni va moddiy ta`minotni talab qiluvchi tadbirlar jamoa shartnomasiga ilova qilinadigan rejaga kiritiladi. Jamoa shartnomasini har yili korxona rahbari ishchi-xizmatchilar nomidan kasaba uyushmasi qo`mitasi bilan tuzadi. Jamoa shartnomasiga kiritilgan mehnat muhofazasiga dior tadbirlarning bajarilishiga ajratilgan mablag’lar ishlatib bo`linganligi haqida maxsus dalolatnoma tuzilib, unga korxona kasaba uyushmasi qo`mitasi raisi va korxonaning bosh muhandisi imzo chekadilar. Mehnat muhofazasiga doir tadbirlar quyidagi mablag’lar hisobiga ta`minlanadi: -davlat va markazlashtirilmagan kapital mablag’lar, shu jumladan ishlab chiqarishni rivojlantirish jamg’armasi, ijtimoiy-madaniy va uy-joy qurilishi jamg’armasi hamda korxona jamg’armasi; -agar tadbirlar asosiy vositalarni kapital tuzatish bilan bir vaqtda amalga oshiriladigan bo`lsa-amortizatsiya jamg’armasi;

-agar xarajatlar kapital xarajatlar bo`lsa-asosiy faoliyat, tsex va umumxarajat mablag’lari; -yangi texnikani joriy etish yoki ishlab chiqarishni kengaytirish uchun bank tomonidan beriladigan qarzlar. O`ta zararli ishlab chiqarishida band bo`lgan xodimlar kasallanishining oldini olish uchun oziq-ovqat mahsulotlarini bepul berish ko`zda tutilib, issiq nonushta yoki tushlik tarzida beriladi. Bundan maqsad kasb kasalliklarining oldini olish va mehnatkashlar sog’ligini mustahkamlashdan iborat bo`ladi. Bevosita zararli sharoitda ishlaydigan ishchi-xizmatchilarga bepul sut yoki uning o`rnini bosuvchi boshqa mahsulot beriladi.

Nazorat savollari 1) Xavfsizlikni ta'minlashning tashkiliy va texnik asoslarini bayon qiling. 2) Jarohatlovchi omillar va xavfli hududlar nima? 3) Signalizasiya va tormozlash qurilmalarining qanday ahamiyati bor? 4) Mehnat muhofazasiga oid tadbirlarni nima maqsadda o’tkaziladi? Mehnat muhofazasiga oid tadbirlarni moliyalashtirish qanday tartibda amalga oshiriladi?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: "O’zbekiston", 2008. 2. “Mehnat Kodeksi”. O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari to’plami. – T.: 2005 y., 37-38 - son. 3. “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. –T.: 2002 y., 1-son. 4. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to’g’risidagi Nizom. Vazirlar Mahkamasining qarori № 286, 06.06.1997, –T.: 1997. 5. “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug’urtasi to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2008 y., 37-38-son. 6. “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, – T.: 2009 y., 16-son.

O'xshashlar

Texnosferada xavfsizlikni ta`minlash vositalari. “Inson - muhit” tizimida inson omili

Xavfsizlik va Sog'liqni saqlashni ta'minlash jarayonlarini boshqarish tizimi – Siyosat

Faoliyat xavfsizligini ta`minlashning ergonomika asoslari. Faoliyat xavfsizligi psixologiyasi va iqtisodiy jihatlari

Hayot faoliyati xavfsizligining huquqiy asoslari mazmuni

Xavfsizlikni ta’minlash asoslari va faoliyat xavfsizligini tahlil qilish. Xavflar, ularning tasnifi. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari, uslublari