Ishlab chiqarish muhitining ob-havo sharoiti - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Ishlab chiqarish muhitining ob-havo sharoiti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111.78125 KB

Ko'chirib olish

Ishlab chiqarish muhitining ob-havo sharoiti Reja: 1. Inson organizmining tashqi uhitga moslashuvi 2. Ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik normalari 3. Mo'tadil ob-havo sharoitini yaratish chora-tadbirlari 4. Ishlab chiqarish mikroiqlimini o'lchash usullari 5. Atmosfera havosi tarkibidagi changlar 6. Changning zararli ta'siri 7. Changga qarshi kurash chora-tadbirlari 8. Atmosfera havosi tarkibidagi chang miqdorini 9. Ishlab chiqarish havo muhitida zararli moddalaraing yo'l qo'ysa bo'ladigan zichlik miqdorlari 10. Zaharli moddalarga qarshi kurashning uniumiy choralari 11. Atmosfera havosi tarkibidagi zaharii moddalar miqdorini aniqlash

1. Inson organizmining tashqi uhitga moslashuvi Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish zonalari havo muhitining ob- havo sharoitini havoning quyidagi ko'rsatkichlari belgilaydi: 1. Havoning harorati, °C bilan o'lchanadi. 2. Havoning nisbiy namligi, % bilan aniqlanadi. 3. Havo bosimi, P mm sim.ust. yoki Pa bilan o'lchanadi. 4. Ish joylaridagi havo harakati, m/s bilan o'lchanadi Bulardan tashqari, ob-havo sharoitiga ta'sir qiluvchi – ishlab chiqarish omillari ham mavjud, bular har xil mashinamexanizmlar va ishlov berilayotgan materiallar yuzalaridan tarqaladigan issiqlik nurlari ham havo haroratini oshirishga olib keladi. Bu omillar ta'siridan hosil bo’ladigan ishlab chiqarish zonasidagi havo muhitini sanoat mikroiqlimi deb yuritiladi. Ob-havo omillari har biri ayrim holda yoki bir necha birlikda insonning mehnat qilish qobiliyatiga, sog'lig'iga juda katta ta'sir ko'rsatadi. Ishlab chiqarish sharoitida ob-havo omillarning deyarli hammasi bir vaqtda ta'sir qiladi. Ba'zi sharoitlarda bunlay ta'sir ko'rsatish foydali bo'lishi, masalan, sovuq sharoitda quritish natijasida kamaytirilishi mumkin, ba'zi vaqtlarda esa bir-biriga qo’shilishi natijasida zararli ta'sir darajasi ortib ketishi mumkin, masalan, nisbiy namlik va haroratning ortib ketishi inson uchun og'ir sharoit vujudga keltiradi. Bundan tashqari ish joylaridagi havo harakatini oshirish harorat yuqori bo'lgan vaqtda ijobiy natija beradi, harorat past bo'lgan vaqtda esa salbiy natija beradi. Bundan ko'rinib turibdiki, ob-havo omillari ba'zi bir hollarda inson uchun ijobiy va ba'zi bir hollarda esa salbiy ta'sir ko'rsatib, inson organizmi tashqi muhitga moslashuvini buzib yuborishi mumkin. Tashqi muhitga moslashuv — bu inson organizmining fiziologik .va kimyoviy jarayonlar asosida tana haroratining bir xil chegarada (36-37°C) saqlab turish qobiliyati demakdir. Ob-havo sharoitning doimo o'zgarib turishi natijasida tana haroratining o'zgarmasligini saqlash, inson hayotining asosi bo'lgan organizmdagi biokimyo jarayonlarning normal sharoitini ta'minlaydi. Tana haroratining yuqorida ko'rsatilgan darajadan ortib ketishi issiqlash, sovishi esa sovish deb ataladi. Issiqlash va sovish hayot faoliyatini buzuvchi halokatli holatni vujudga keltirishi mumkin.

Shuning uchun ham inson organizmida tashqi muhit bilan moslashuvi fiziologik mexanizmi mavjud bo'lib, u markaziy nerv sistemasining nazoratiostida bo'ladi. Bu fiziologik mexanizmning asosiy vazifasi organizmda modda almashinuvchi natijasida ajralib chiqayotgan issiqlikning ortiqchasini tashqi muhitga chiqarib, issiqlik balansini saqlab turishdir. Tashqi muhitga moslashuv ikki xil: fizik va kimyoviy bo'lishi mumkin. Kimyoviy tashqi muhitga moslashuv organizmning issiqlash davrida modda almashinuvini kamaytirishi va sovishi natijasida modda almashinuvini oshirish mumkin. Ammo kimyoviy tashqi muhitga moslashuvi tashqi muhitning keskin o'zgarishi borasida fizik tashqi - muhitga moslashuvga nisbatan ahamiyati katta emas. Asosan, tashqi muhitga issiqlikni almashtirishda fizik tashqi muhitga moslashuvning ahamiyati katta. Organizmning tashqi muhitga issiqlik chiqarishi uch yo'l bilan o'tishi mumkin: l.Odam tanasiningfumumiy yuzasida infraqizil nurlanish orqali (radiatsiya orqali havo almashinuvi). 2.Tanani o'rab turgan havo muhitini isitish (konveksiya). 3.Terining terlab, bug'lanishi va nafas olish yo'llari orqali suyuqliklarning bug'lanishi natijasida. Normal sharoitda, kuchsiz havo harakati bo'lgan holatda harakatsiz odam organizmi radiatsiya yo'li bilan organizm ishlab chiqarayotgan issiqlikning 45%, konveksiya natijasida 30% g va terlash orqali 25% yo'qotishi aniqlangan. Bunda teri orqali umumiy issiqlikning 80% dan ortig'i, nafas olish a'zolari orqali 13% taxminan 5% issiqlik, ovqat, suv va havoni isitishga sarflanadi. Radiatsiya va konveksiya orqali issiqlikni yo'qotish, faqat tashqi muhit harorati tana haroratidan kam bo'lgan hollarda bo'lishi mumkin. Shuni aytib o'tish kerakki, tashqi muhit harorati qancha past bo'lsa, issiqlik yo'qotish shuncha kuchli bo'ladi. Tashqi muhit harorati tana haroratidan yuqori yoki teng bo'lsa, u holda issiqlik ajratish terlab bug'lanish hisobiga bo'ladi. 1-gramm term bug'latishthisobiga 2,5 kJ/(0,6 kkal) issiqlik- yo'qotilishi mumkin. Organizmdan chiqadigan terning miqdori tashqi muhit haroratiga va bajariladigan ish kategoriyasiga bog'liq. Harakatsiz organiznida, tashqi muhit harorati 15 °C ni tashkil qilsa, terlash juda kam miqdorni (soatiga 30 ml) tashkil qiladi. Yuqori haroratlarda esa (30 °C va undan yuqori),

ayniqsa, og'ir ishlarni bajarganda organizmning terlashi juda ortib ketadi. Masalan, issiq sexlarda, og'ir ishlarni bajarish natijasida terlashni miqdori soatiga 1—1,5 litrga yetadi va bu miqdor terni bug'lanishi uchun 2500- 3800 kJ (600-900 kkal) issiqlik sarflanadi. Shuni aytib o'tish kerakki, terlash yo'li bilan issiqlik sarflash faqatgina tana yuzasida ter bug'langandagina amalga oshadi. Terni bug'lanishi esa havoning harakatiga va nisbiy namligiga, kiygan kiyimining materialiga bog'liq. Issiqlik yo'qotish faqat terlash yo’li bilan amalga oshirilayotgan sharoitida havoning nisbiy namligi 75-80 bizdan ortiq bo'lsa, terning bug'lanishi qiyinlashadi va organizm tashqi muhitga moslashuvi buzilishi natijasida issiqlash yuz berishi mumkin. Issiqlashning birinchi belgisi tana haroratining ko'tarilishidir. Kuchsiz issiqlash tana haroratining yengil ko'tarilishi, haddan tashqari ter chiqishi, kuchli suvsash, nafas olish va qon tomirlarning urishini tezlanishi bilan chegaralanishi mumkin. Agar kuchli issiqlash yuz bersa, unda nafas olish qiyinlashadi, qattiq bosh og'rig'i tutadi va bosh aylanadi, nutqi qiyinlashadi. Tashqi muhitga moslashishning bu xildagi buzilishi va tana haroratining keskiu ko'tarilishi issiqlik gepatermiyasi deb ataladi. Issiqlashning ikkinchi belgisi teriash natijasida organizmining ko’p miqdorda tuz yo'qotishi natijasida kelib chiqadi. Bu holat teri hujayralarida tuzning kamayishi orqasida, terining suvni ushlab qolish qobiliyati susayganligidan kelib chiqadi. Ichilayotgan suv tinmay ter bo’lib chiqib ketganligi sababli organizm kuchli chanqoqlik sezadi, ichilgan suvning tezda chiqib ketishi chanqoqlikni yana kuchaytiradi va bu suv bilan zaharlanish holatini vujudga keltirishi mumkin. Bunda organizmning paylarida qaltirash paydo bo'ladi, kuchli terlash va qonning quyuqlanishi kuzatiladi. Bu holat qaltirash kasalligi deb yuritiladi. Keyin issiq urish vujudga keladi, tana harorati, 40-41 °C ga ko'tarilib, odam hushini yo'qotadi va qon tomirlarining urishi kuchsizlashadi. Bu vaqtda organizmdan ter chiqish butunlay to'xtaydi. Qaltirash kasali va issiq urish o'lim bilan tugashi mumkin. Sanoat korxonalarida olib borilayotgan gigienik chora-tadbirlar natijasida ishlab chiqarish sharoitida qaltirash kasalligi va issiq urish deyarli yo'qolib bormoqda. Issiq sexlarning hammasida organizm yo'qotgan tuzni tiklash uchun maxsus ichimliklar tashkil qilingan.

Inson organizmiga faqatgina yuqori harorat ta'sir ko'rsatib qolmasdan, balki uzoq vaqt past harorat ta'sirida bo'lish ham asosiy fiziologik jaraybnlarning buzilishiga, ish qobiliyatining susayishiga va organizmning kasallanishiga olib keladi. Past harorat ta'sirida qon tomirlari torayadl uzoq vaqt ta'sir qilishi natijasida esa kapilyar qon tomirlarining faoliyati buziladi (birinchi belgilari sifatida oyoq va qo'l panjaiarining achishib og'rishi, quloq va burunning achishishini keltirish mumkin), shundan keyin butun organizmning sovuqqa, qotishi seziladi. Tashqi nerv sistemalarining sovuq qotishi natijasida suyak sistemalarida radikulit, oyoq, qol va bel bo’g'inlarida hamda paylarda revmatizm kasalligi, shuningdek, plevrit, bronxit va boshqa shamollash bilan bog'liq bo'lgan yuqumli kasalliklar kelib chiqish mumkin. Odam organizmga sovuqning ta'siri, ayniqsa, havo harakati kuchli bo'lib, havoning nisbiy namligi yuqori bo'lgan vaqtda kuchli bo'ladi. Chunki sovuq haroratdagi nam havo issiqlikni yaxshi o'tkazadi va konveksiya orqali issiqlik yo'qotishni kuchaytiradi. 2. Ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik normalari Ishlab chiqarish mikroiqlimi normalari mehnat xavfsizligi standartlari sistemasi “Ish zonasi mikroiqlimi” ga asosan belgilangan. Ular gigienik va texnik iqtisodiy negizlarga asoslangan. Sanoat korxonalari xonalarining xarakteri, yil fasllari va ish kategoriyasiga qarab, ulardagi harorat, nisbiy namlik va havo harakatining ish joylari uchun ruxsat etilgan normalari belgilangan. Ish toifalari quyidagicha belgilanadi: yengil jismoniy ishlar (1 toifa)— o'tirib, tik turib yoki yurish bilan bog'liq holda bajariladigan, biroq muntazam jismoniy, zo'riqish yoki yuklarni ko'tarishni talab qilmaydigan ishlar, energiya sarfi soatiga 150 kkal (172 J.s)ni tashkil etadi. Bunga tikuvchilik korxonasi, aniq asbobsozlik va shu kabi korxonalar kiradi. O'rtacha og'irlikdagi jismoniy ishlar (II toifa)—soatiga 9150— 250 kkal (172—293 J.s) energiya sarflanadigan faoliyat turlari kiradi. Bunga doimiy yurish va og'ir bo'lmagan (10 kg gacha) yuklarni tashish bilan bog'liq bo'lgan ishlar kiradi. Masalan, yigiruv-to'qish ishlari, mexanik yig'uv, payvandlash sexlaridagi ishlar shular jumlasidandir.

Og'ir jismoniy ishlar (III toifa) — muntazam jismoniy zo'riqish xususan og'ir yuklarni (10 kg dan ortiq); muttasil bir joydan ikkinchi joyga ko'chirish va ko'tarish bilan bog'liq ashlar kiradi. Bunda energiya sarfi soatiga 250 kkal (293 Js)dan yuqori bo'ladi. Bunday ishlar temirchilik, quyuv va boshqa qator sexlarda bajariladi. Harorat, nisbiy namlik va havo harakatining tezligi risoladagi va yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan miqdorlar ko'rinishida normalanadi. Risoladagi miqdorlar deganda, odamga uzoq muddat va muntazam ta'sir qilganda tashqi muhitga moslashuv reaksiyalarini kuchaytirmasdan organizmning normal faoliyatini va issiqlik holatini saqlashini ta'minlaydigan mikroiqlim ko'rsatgichlarining yig'indisi tushunilib, ular issiqlik sezish mo'tadilligini vujudga keltiradi va ish qobiliyatini yuksaltirish uchun shart-sharoit hisoblanadi. Yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan mikroiqlim sharoitlari organizmning faoliyatini va issiqlik holatdagi o'zgarishlarini, fiziologik moslanish imkoniyatlaridan chetga chiqmaydigan tashqi muhitga moslashish reaksiyalarming kuchayishini bartaraf etadigan va tez normaga soladigan mikroiqlim o'rsatgichlarining yig'indisidir. Bunda sog‘liq uchun xatarli holatlar vujudga kelmaydi, biroq nomo'tadil issiqlik sezgilari, kayfiyatning yomonlashuvi va ish qobiliyatining pasayishi kuzatilishi mumkin. 1,2,3-jadvalarda mikroiqlimning risoladagi va yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan normalari keltirilgan. Doimiy ishlarda jadvalda keltirilgan miqdorlar ta'minlanishi lozim, ular havoni mo'tadillashtirishda ham majburiydir. Biroq qator hollarda, masalan, issiqlik ko'p ajralib chiqadigan yoki isitiladigan xonalarining hajmi katta metallurgiya, mashinasozlik va boshqa zavodlarda yo'l qo'yiladigan normalarga (1,2jadval) asoslanishi mumkin, biroq mehnat va dam olish rejimlariga qo'yiladigan gigienik talablarga, organizmning issiqlab ketishi va sovuq qotishini oldini olishga fqaratilgan barcha vositalaridan foydalanishga ham amal qilish zarur. Normalarda organizmning tashqi muhitga moslashish faqat tashqi sharoitlarga emas, balki mehnatning og'ir-yengilligiga bog'liq holda o'zgarib turadigan issiqlik hosil qilishi miqdoriga aloqadorligi ham hisobga olinadi. Shunga ko'ra yengil ishlarda, o‘rtacha og'irlikdagi va og'ir ishlarga qaraganda, havoning birmuncha yuqori harolatlarda va harakatining birmuncha kam tezlikda bo'lishi qabul qilingan. Yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan normalar yilning sovuq va bir mavsumdan ikkinchisiga o'tish davrlarida (tashqi havoning) o'rtacha kundalik

harorati 10°C dan yuqori (yoki muvofiq holda past) doimiy ish joylaridan tashqarida (1-jadval) birmuncha katta raqamlarda o'zgarib turishi, yilning issiq paytida esa (2-jadval) sexlar havosining oshgan harorati (ayniqsa, O'rta Osiyo sharoitida va issiqlik ajralib chiqishi mumkin bo'lgan sexlarda) issiqlikning aniq ortiqcha bo'lishini ko'zda tutadi. Bu tashqi niuhitining issiq bo'lishi bilan birga katta miqdordagi issiqlikni yo'qotishni qiyinligi bilan bog'liq. Biroq bu holda ham normalar yo'l qo'ysa bo'ladigan maksimumni chegaralaydi. Issiqlik ajralishi yuqori bo'lgan sexlarda havoning harakat tezligi ham birmuncha ortiqcha belgilanadi. GOST12-1.005-76 da xonalarning katta-kichikligi, issiqlik va namlik ajratilishining birga uchrashi, doimiy harorat yoki harorat va narnlik kabilarni sun'iy usulda tutib turish sharoitlarini hisobga oladigan qator qo'shimcha tavsiyalar va aniqliklar ham mayjud. Ishlab chiqarish xonalari va ish xonasidagi havoning harorati, nisbiy namligi va harakat tezligining risoladagi normalari 1-jadval Yil fasli Ish toifalari Havoni n harorat i, C 0 Nisbiy namligi Harakat tezligi,m/s Sovuq Yengil - I 20-23 60-30 0,2 O'rtacha og'irlikdagi-I a 18-20 60-40 0,2 O’tacha og'irlikdagi-I b 17-19 60-40 0,3 Og'ir-III 16-18 60-40 0,3 Iliq Yengil-I 20-25 60-40 0,2 Davr O'rtacha og'irlikdagi-I a 21-23 60-40 0,3 O'rtacha og’irlikdagi-Ib 20-22 60-40 0,4 Issiq Og'ir-II 18-21 60-40 0,5 Yengil-I 20-30 60-40 0,3 O'rtacha og'irlikdagi-Ia 20-30 60-40 0,4-0,5 O'rtacha og'irlikdagi-Ib 20-30 60-40 0,5-0,7 Og'ir-III 20-30 60-40 0,5-1,0 Yilning sovuq va iliq davrida ishlab chiqarish xonalari harorati, nisbiy namligi va havo harakati tezligining yo’l

qo’yiladigan normalari 2-jadval Ish kategoriy alari Havo harorati 0 C Nisbiy namligi Harakat tezligi,m /s Tashqaridagi Havo harorati 0 C Yengil-I 19-25 75 0.2 15-3 O'rtacha og'irlikda gi-Ia 17-25 75 0.2 15-30 O'rtacha og'irlikda gi-I b 13-25 75 0.4 15-30 Og'ir-III 13-25 75 0.5 15-30 Yilning issiq davridagi ishlab chiqarish xonalari harorati, nisbiy namligi va havo harakati tezligining yo’l qo’yiladigan normalari 3-jadval Ish kategoriy alari Harorati 0 C Nisbiy namlik % Havo harakati tezligi m/s O'rtacha og'irlikda gi-I a O'rtacha og'irlikda gi-I b Og'ir-III Eng issiq oyning soat 13 da tashqi havo o’rtacha haroratidan yuqori bo’lmasligi, biroq 28 0 C dan oshmasligi kerak. Eng issiq oyning soat 13da tashqi havo haroratidan 0 C dan yuqori bo’lmasligi, biroq 26 0 Cdan oshmasligi 28 0 C da 55 27 0 C da 60 26 0 C da 65 25 0 C da 70 24 0 C da 75 Dan oshmasligi kerak. 26 0 C da 65 25 0 C da 70 24 0 C da 0,2-0,5 0,3-0,7 0,3-0,7 0,3-0,7 0,3-0,7 0,5-1,0 0,5-1,0 0,5-1,0

kerak. vabundan past bo’lganda 75 dan ortiq bo’lmasligi kerak. Ko’rsatib o’tilgan normalarga qo’shimcha qilib, QMQ 3.01.02.-00 da bayon etilganidek, ish joylarida issiqlikning nurlanish intensivligi 300 kkal.m 2 .s dan yuqori bo’lganda, albatta, havo dushlari qurilishi zarur ekanligini nazarda tutish lozim. Bunda beriladigan havo harorati va harakat tezligi yil fasliga, ish kategoriyasi va issiqlik nurlarining ko'pkamligiga bog'liq. Ish nechog'lik og'ir bo'lsa, harorat shunchalik past va havo harakati yuqori bo'ladi. 3. Mo'tadil ob-havo sharoitini yaratish chora-tadbirlari O'zbekiston Respublikasining mashinasozlik sexlarida qulay obhavo sharoitlarini yaratish va ular bilan bog'liq bo'lgan kasb kasalliklarini yo'qotish borasida katta yutuqlar qo'lga kiritilgan. Bu ishlarni amalga oshirishda xonalarga issiqlik kirishini va uning ishchilarga ta'sirini chegaralash, shamollatishning samarali usullarini qo’llash, mehnat va dam olish rejimlarini muvofiqlashtirish, har xil tarkibdagi ichimlik suvlar tashkil qilish va kiyim-bosh rejimini mukammallashtirish yo'li bilan amalgam oshiriladi. Ish jarayonlarini mexanizatsiyalash va usukunalarning birmuncha mukammal turlaridan foydalanish ish xonasiga issiqlik kirishini kamaytiradi. Po'lat quyish sexlarida elektr pechlaridan foydalanish, metalni qo'lda emas, mashinada toblash, metallurgiyada pechlarni mexanizatsiyalashtirilgan usullarda olishni mexanizatsiyalashtirish, issiq mahsulotlarni alohida xonalarda sovitish bunga misol bo'lib, xizmat qiladi. Ishlarni mexanizatsiyalashtirish mehnatni yengillashtiradi, energiya sarflashni kamaytiradi, shu, tariqa organizmning issiqlab ketish imkoniyatini kamaytiradi. Jarayonlarni masofadan turib boshqarish ham nurlanish manbayi bilan ishchi

o'rtasidagi masofani uzaytiradi va bu ishchiga ta'sir qiladigan radiatsiya kuchini kamaytiradi. Uskunalar yuzasini issiqlik chiqishini kamaytiruvchi materiallar bilan qoplash, ishchilarni nur va konveksion issiqlikdan muhofaza qiladigan himoya ekranlari qurishning ham muhim ahamiyati bor. Ishlab chiqarishda qizigan yuzalar harorati QMQ 3. 01 02 — 00 talablariga binoan 45 C° dan oshmasligi kerak. Ekranlar vazifasini issiqlikni chiqishini kamaytiruvchi materiallar bilan M qoplangan to'siqlar, pech tuynuklarini ichida suv aylanib yuradigan sovutgichli ichi kovak eshikchalar, suv to'siqlar yoki T suv purkaladigan zanjir to'siqlar, issiq gazlar taftini oldini oladigan qilib o’rnatilgan havo to'siqlari bajarishi mumkin. Chunonchi, domna pechlari va ayrim isitadigan pechlar yuzasini ichida oqar suv aylanib yuradigan ichi kavak ekranlar bilan qoplash ish maydonchasidagi havo haroratini 50 C° dan 28—30 C 0 gacha pasaytirib, infraqizil nurlanishni ham bartaraf etadi. Xonalardagi ortiqcha issiqlikni yo'qotishda oqilona shamollatish muhim rol o'ynaydi. Ayrim ish joylari va zonalarida normal mikroiqlim vujudga keltirish uchun havo dushlari va oazislar tashkil qilinadi. Qator korxonalarada havoni mo'tadillashtirishdan keng foydalaniladi (bu to'g'ridagi ma'lumot batafsil shamollatish bobida keltiriladi). Mehnat qilish va dam olishning oqilona rejimini tashkil qilish, ish kimini qisqartirish, qo'shimcha tanaffuslar joriy etish, samarali hordiq chiqarish uchun sharoitlar yaratish yo'li bilan amalga oshiriladi. Bizning mamlakatimizda issiq sexlardagi ko'pgina kasblar uchun 6 soatli ish kuni belgilangan. Yoz vaqtida ishni barvaqt boshlash, ko'p smenali islilarda esa issiq davrni (soat 12-dan 16 gacha) smenalar o'rtasida bit me'yorda taqsimlash kerak. Qo’shimcha tanaffuslarni (tushlik tanaffusidan tashqari) necha marta va qancha muddatga qilish fiziologik tekshirishlar asosida belgilanadi. Ularning davomliligi toliqish belgilarini yo’qotishga va tashqi muhitga moslashish jarayonini normaga solishga imkon beradigan bo'lishi kerak. Dam olish vaqtida ishchi ob-havo sharoitlari normal (18-20 0 C) haroratda, dam olish uchun maxsus o'rindiqlari, stullari, kreslolari bo’lgan xonada bo’lishi kerak. Agar alohida xonada dam olishnii tashkil qilishning iloji bo'lmasa, ish joyi yaqinida dam olish zonalari-oazislar tashkil etilib, bunda shamollatish vositalari bilan normal harorat va havo harakati saqlab turiladi. Kiyim boshni ho'llash, suv bilan bog'liq tadbirlar (smena

mobaynida 2—3 marta) organizmdan ortiqcha issiqlikning tez chiqaradigan qo’shimcha vositalar hisoblanadi. Shu maqsadda ish joylariga yaqin yarim dushlar quriladi. Oqilona ichimlik rejimini tashkil qilish yo'qotilgan namlik, tuzlar va darmondorilarni o'rnini qoplash uchun kerak. Bir smenada 4—4,5 kg tana massasini yo'qotadigan issiq sexlarning ishchilari tuz qo'shilgan gazli suv (0,5% NaCl eritmasi) bilan ta'minlanishi zarur. Bir smenada 3 — 3,5 kg gacha tana massasini yo'qotadigan ishchilarga tuz ovqat ratsioniga qo'shib beriladi. Ular oddiy gazli suv, ba'zan issiq choy va organizm faoliyatini oshiradigan hamda yo'qotilgan darmondorilar o'rnini qoplaydigan boshqa ichimliklar bilan ta’minlanadilar. Issiqlab ketish va issiqlik nurlanishning boshga hamda ko'zga yoqimsiz ta'sirini kamaytirishda shaxsiy muhofaza vositalari muhim rol o’ynaydi. Korxona keng, mo’l va qulay tikilgan, matosi esa bug’lanish va konveksiya bilan issiqlik berishini qiyinlashtirmaydigan bo'lishi kerak. Ipgazlama, zig'ir poyasidan to'qilgan, dag'al jun matolar shu talablarga javob beradi. Issiqlik nurlanishidan himoya qilish uchun yuzasiga tushadigan infraqizil nurlarni asosiy qismini qaytaradigan yupqa metall qatlamli, odatda alyuminiy qatlami sepib tayyorlangan matolar qo'llaniladi, Korjoma pishiq va chidamli bo'lishi kerak. Boshni issiqlik radiatsiyasidan himoya qilish uchun fibro va dyuraledan tayyorlangan kaskalar, gardishlari enlik kigiz qalpoqlar, ko'zni himoya qilish uchun esa ko'zoynaklar qo'llaniladi. Turli xil ishlar uchun yorug'lik flltrlari tanlash GOSTda belgilangan. Ochiq havoda ishlaganida — doimiy ish joylarida ravonlar qurish, vaqti-vaqtida bo'linadigan joylarga esa quyosh nurlaridan himoya qiladigan suriluvchan soyabonlar qurish zarur. Mashina kabinalari ochiq ranglarga bo'yaladi, issiqlikni muhofaza qiladigan materiallar ba'zan esa havoni mo'tadillashtirish vositalari bilan jihozlanadi. Dam olish joylarini ish joylari yoniga quriladi, quyosh va shamoldan pana qilinadi, dush moslamalari quriladi, kushetkalar, kreslolar bilan ta'minlanadi. Bu yerda muzdek suv va issiq choy hamisha bo'lishi kerak. 4. Ishlab chiqarish mikroiqlimini o'lchash usullari

Ishlab chiqarish mikroiqlimini o'lchashda uning texnologik jarayon bosqichiga (masalan, metallarga ishlov berishda konveksion va nur issiqligining ko'p ajralishi, quritish qurilmalarida detallarni quritish va boshqalar), yil mavsumiga, tashqi sharoitlarga, isitish va shamollashishning samaradorligiga ko'ra juda o'zgaruvchanligini hisobga olish zarur. O'lchash poldan l,5m balandlikdagi ish zonasi, asosiy yo'laklarda kun va yilning turli vaqtlarida, texnologik jarayonning turli xil davrlarida takroriy ravishda o’tkaziladi. Havo harorati va namligini o'lchash uchun Assmanning aspiratsiya sixrometridan foydalaniladi (1-rasm). 1-rasm. Assman psixrometrining umumiy ko'rinishi. U ikkita B termometridan tashkil topgan. Termometrlardan birining simobli boshchasi mato bilan qoplangan bo'lib, uni pipetka yordamida namlab turiladi. Quruq termometr havo haroratini ko'rsatadi. Nam termometr ko'rsatkichlari havo namligiga bog'liq, namlik nechog'lik kam bo'lsa, uning harorati shuncha kam bo'ladi, chunki havoda namlik kamaygan sayin nam matodan suvning bug'lanishi ko'payadi va simob idishchasining yuzasi ko'proq soviydi. Nam termometr ko'rsatgichlariga havo harakatchanligining ta'sirini bartaraf qilish uchun asbobning boshchasiga soat mexanizmli ventilator o'rnatilgan. U termometrlarning idishchalari turadigan A naychalarida havoning doimiy tezligini vujudga keltiradi. Bu naychalar termometrlarni mexanik shikastlkrdan saqlab va asbob ko'rsatgichlarini o'zgaritirishi mumkin bo'lgan w nurianishlarni qaytarib, himoya rolini ham o'ynaydi. O'lchashdan oldin pipetka D ga suv to'ldiriladi va nam termometrning

matoli qobig'i ho'llanadi. Bunda asbobni vertikal (to'ntarmaslik kerak) tutib turiladi va o'lchash nuqtasiga o'rnatiladi. 3—5 minut o'tgach, termometrlarning ko'rsatkichlari ma'lum darajani ko'rsatadil. Bu ma'lumotlar yoziladi, so'ngra maxsus jadvallar bo'yicha yoki namlik nomogrammasi yordamida namlik hisob qilinadi. Nisbiy namlik miqdori jadval bo'yicha, quruq va nam termometrlar miqdorlarining ayirmasi gorizontal bo'ylab joylashtirilgan va nam termometr ko'rsatgichi vertikal bo'ylab joylashtirilgan bo'lib, ularning miqdorlari kesishgan katakda oldindan hisoblab qo'yilgan qiymat keltirilgan bo'ladi. Nomogramma bo'yicha esa nam va quruq termometrlarning o'rsatgichlari kesishgan nuqtadan aniqlanadi. Ish joylari, shamollatish teshiklari, deraza oldidagi havo harakatining tezliklarini o'lchash uchun parrakli yoki kosacbali anemometrlardan foydalaniladi (2-rasm). 2-rasm. Kosachali anemometr. havo tezligining 1 dan 10 m/s gacha o’llchash imkonini beradi.Asbobning ishlash prinsipi quyidagicha asbob o’qi unga mahkam o'rnatilgan parraklari bilan harakatlanayotgan havo ta'sirida aylana boshlaydi, havo harakati tezligi qancha katta bo'lsa, u shunchalik tez aylanadi. O'q tishsimon g'ildiraklar sistemasi orqali strelkalarga ulangan. Markaziy strelka birlik va o'nliklarni, mayda millarning strelkalari bo'linmalarning yuzdan va mingdan bir ulushlarini ko'rsatadi. Yon tomonida joylashgan richag yordamida o’qni tishsimon g'ildiraklari sistemasidan uzish yoki ulash mumkin.

O'lchash oldidan millar ko'rsatkichlarini o’qdan uzib qo'yilgan holda yoziladi. Asbobni o'lchash nuqtasiga o'rnatiladi va o'q unga mahkamlangan parraklar bilan birga aylana boshlaydi. Sekundomer bo'yicha vaqt belgilab olinadi va asbob ulanadi. Bir minut vaqt o'tgandan keyin o’qni uzib qo'yiladi va ko'rsatgichlar yana yoziladi. Ikkinchi yozib olingan ko'rsatgichlardan birinchisini ayirib, ayirmani. 60 ga (bir minutdagi sekundlar soni) bo'lib, strelkaning biri sekund ichida o'tgan bo'linmalari soni topiladi. Keyin asbobga qo'shib beriladigan grafik bo'yicha havo harakatining bir sekunddagi metrlar tezligi aniqlanadi. 3-rasm. Termoanemometrning umumiy ko'rinishi. Havo harakatining aks|ri korxonada talab etiladigaii kichik tezliklarini (sekundiga bir metrdan kam) o'lchash 'uchun termoanemometrlardan (3-rasm) foydalaniladi. U shuningdek, havo haroratini o'lchash imkonini ham beradi. Termoanemo-metr—yarim o'tkazgichlardan yasalgan batareyali asbobdir. O'lchash asosi asbob datchigi qarshiligining o'zgarishiga asoslangan bo'lib, bu o'zgarish harorat va havo harakatining tezligi o'zgarganda sodir bo'ladi. Asbobga uning tuzilishi va o'lchash texnikasi bayon etilgan tavsiyanoma ilova qilinadi. Havoning kimyoviy tarkibi, fizik xususiyatlari va tarkibida har xil moddalarning bo'lishi, havodan, nafas olib mehnat qilayotgan kishilar uchun juda, muhim. Chunki havoning tozaligi'inson salomatligini saqlovchi muhim omil hisoblanadi. Yer atmosferasi quruq havo bilan ma'lum miqdordagi suv bug'larining aralashmasidan tashkil topgan. Quruq atmosfera havosining tarkibida 78 foizi azot, 20,9 foizi kislorod, 0,93 foizi argon, 0,03 foizi karbonat angidridi va uncha ko'p bo'lmagan miqdorda geliy, neon, kripton ya boshqa gazlar bor.

Ma'lumki, inson uchun eng muhimi havo tarkibida kislorodning bo’lishidir. havoning holatini bosimi, zichligi, harorati, absolyut namligi, namlik sig'imi, nisbiy namligi, issiqlik sig'imi va boshqdlar bilan belgilanadi. Havo bosimi . Havoning bosimi dengiz sathiga nisbatan o'lchanadi va 760 mm.simob ustuniga teng, Toshkent uchun esa 715—740 mm.simob ustuni oralig'ida bo'ladi. Havoning zichligi yoki solishtirma og'irligi .Havo tarkibidagi suv bug'larining bosimi havoning umumiy bosimiga nisbatan hisobga olmasa bo'ladigan qiymat tashkil qilishini hisobga olib, ideal gaz uchun quyidagi formulani yozish mumkin: PL=GRT(1) bunda, P-havoning absolyut bosimi, kgs/m 2 ; L-havo hajmi, m 3 ; G— havoning og'irligi, kg; R-o'zgarmas qiymat, m.grad; T-Kelvin shkalasi bo'yicha absolyut harorat, grad. R ning qiymati quriq havo uchun 29,3 va suv bug'lari uchun 47 m gradni tashkil qiladi. Havoning zichligi:   G (2) L (1) va (2) formularni birlashtirib quyidagi formulani olish mumkin:   P RT Havo bosiminirig absolyut miqdori 760 mm simob ustuni ekanligini hisobga olib va boshqa qiymatlarni qo'ysak, bu formula yordamida havoning zichligini aniqlash mumkin. Havoning absolyut va nisbiy namligi. Havo hajmining ma'lum birligi tarkibidagi havo bug'larining miqdori havoning absolyut namligi deb yuritiladi va A bilan belgilanadi.Havoning absolyut namligi miqdor jihatidan havo bug'larining solishtirma og'irligiga teng. Havo tarkibidagi suv bug'larinu ko'paytirib borsaki havoning to'yingan holatiga erishamiz.

Ma'lum haroratdagi havoning absolyut namligini, havoning miqdoriga nisbatini foizlar bilan ifodalangan miqdori havoning nisbiy namligi deyiladi. Havo tarkibidagi suv miqdori . Havo tarkibidagi suv miqdori deb 1kg quruq havo tarkibidagi ma'lum og'irlik miqdordagi suv parlarining bo'lishiga aytiladi. Bu tushunchani kiritishdan asosiy maqsad, havo namligini oshirish maqsadida quruq havoga suv bilan ishlov berish jarayonida hisob ishlarini yengillatishdan iborat. Bu miqdor quyidagicha aniqlanadi: P sb d  P x bunda, P sb — suv bug’larining bosimi; P x -quruq havo bosimi, 760 mm simob ustuni. P sb — ni quyidagi formuladan topish mumkin P sb  3,46  sb . T bunda, P sb — suv parlarining solishtirma og'irligi. Nam havo tarkibidagi issiqlik miqdoii (entalpiya). Entalpiya deb 1kg quriq havoga keltirilgan quriq havo va suv parlari tarkibidagi issiqlik miqdorlari yig'indisiga aytiladi: I qh  S qh . t bunda, S qh - qyruq havoning issiqlik sig'imi, ya'ni 1kg havo ni 1 °C ga qadar isitish uchun sarflanadigan issiqlik miqdori. Havoning issiqlik sig'imi S qh =0,24 kkaU kg °C) Bundan I qh  0,24. t Suv bug'ining issiqlik sig'imi 0,46 kkal/(kg °C)) Demak, suv bug'larining entalpiyasi 0,46 kkal/kg, bug' hosil bo'lishiga sarflanadigan 597,3 kkal/kg issiqlik qo'shilishidan hosil bo'ladi. I  597,3  0,46 t Unda namlangan havoning to'liq entalpiyasi, namlangan havoning 1kg quruq qismiga keltirilgan namlik tarkibi bo'lganda quyidagicha aniqlanadi I =0,24 t =(597,3 + 0,46 t ) 0,001 d 5. Atmosfera havosi tarkibidagi changlar

Sanoatda, transport vositalarini ishlatishda va qishloq xo'jaligida bajariladigan ishlarning deyarli hammasida chang hosil bo'lishi va ajralishi kuzatiladi. Umuman changlarning turlari ularning kelib chiqish manbalarini hisobga olib, ularni tabiiy va sun'iy changlarga bo'lib qaraladi. Ma'lumki changlangan havo muhiti insoniyatni qadim zamonlardan beri ta'qib qilib kelgan. Tabiiy changlar sirasiga tabiatda inson ta'sirisiz hosil bo'ladigan changlar kiritiladi. Bunday changlar shamol va qattiq bo'ronlar ta'sirida qum va tuproqning eroziyalangan qatlamlarining uchishi, o'simlik ya hayvonot olamida paydo bo'ladigan changlar, vulqonlar otilishi, kosmosdan yer atmosferasi ta'siriga tushib qolgan metioritlar va boshqa kosmik jismlarning yonib ketishidan hosil bo'ladigan changlar va boshqa hollarda hosil bo'ladigan changlarni kiritish mumkin. Tabiiy changlarning atmosfera muhitidagi miqdori tabiiy sharoitga, havoning holatiga, yilning, fasllariga va aniqlanayotgan zonaning qaysi mintaqaga joylashganligiga bog'liq. Masalan, atmosferadagi changning miqdori shimoliy tumanlarga nisbatan janubiy tumanlarda, o'rmon zonalariga qaraganda cho'l zonalarida, shuningdek, qish oylariga nisbatan yoz oylarida ko'proq bo'lishi ma'lum. Aniqlanishicha har bir kubometr havo tarkibida katta shaharlar hududlarida 6000 arofida (ba'zi bir manbalarda avtomobil vositalaridan ajralgan tutunlarni ham kiritib 30 000 tatibida keltiriladi) har xil kattalikdagi chang zarralari bo'lishi aniqlangan, dalalar va bog'larda bu miqdor o'n marta kamayadi, tog'li hududlarda esa undan ham kamroq chang zarralari bo'ladi. Sun'iy changlar sanoat korxonalarida va qurilishlarda insonning bevosita yoki bilvosita ta'siri natijasida hosil bo'ladigan changlar kiradi. Masalan, mashinasozlik sanoatida—cho'yan ishlab chiqaruvchi domna va marten pechlarida hamda bu sanoatning hamma quyuvchilik sexlarida issiqlik elektrostansiyalarida yoqilgan ko'miming ma'lum qismi kul va tutun sifatida atmosferaga chiqarib yuboriladi, qurilish ishlarida yer qazish ishlari, portlatish ishlari, sement ishlab chiqarish, shuningdek, tog'lardan ma'danlarni qazib olish ishlari va boshqa ishlarda juda ko'p miqdorda chang ajraladiki, bu changlarni atrof-muhitga chiqarib yuborish tabiatga halokatli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Sanoatning ba'zi bir tormoqlarida, masalan, kimyo sanoatida shunday xavfli sanoat changlari ajraladiki,

ularni tozalamasdan chiqarib yuborish fojiali holatlarni vujudga keltirgan bo'lar edi. Changning kelib chiqishi bo'yicha organik, mineral va aralashma changlar deb belgilanadi. Changning zararli ta'sirining tavsifi asosan uning kimyoviy tarkibiga bog'liq. Changning kattaligi (ya'ni dispers tarkibi) bo'yicha uch gruppaga bo'lib qaraladi: a) kattaligi 10 mkm dan katta bo'lgan changlar yirik changlar deb yuritiladi. Odatda bunday changlar o'z og'irhgi ta'sirida yerga qo'nadi; b) kattaligi 10 mkm dan 0,25 mkm gacha bo'lgan changlar. Bu changlarni mayda changlar yoki mikroskopik changlar deb yuritiladi. Ular yeiga ma'lum ijobiy sharoitlar bo'lganda, masalan, yomg'ir, qor va shabnam kabi yeiga yog'ilayotgan og'ir zarralaga ilashib qolgan holatlarda qo'nishi mumkin; d) kattaligi 0,25 mkm dan kichik bo'lgan changlar ultra mikroskopik changlar deb yuritiladi va bu changlar hech qachon yeiga qo'nmay Broun harakati qoidalariga bo'ysingan holda uchib yuradi. 6. Changning zararli ta'siri Mashinasozlik sanoatida changning hosil bo'lishi, quymalarni, tozalash va kesish, charxlash, mahsulotga sayqal berish va silliqlash, detallarni qum oqimi bilan tozalash ishlarini bajarganda hosil bo'ladi. Ishlab chiqarish changining ishchilar salomatligiga zararli ta'siri ko'p omillarga bog'liq bo'ladi. Ularga birinchi navbatda chang zarralarining fizik-kimyoviy xossalari, kattaligi va shakli, havodagi changning miqdori, smena davomida ta'sir etish muddati hamda kasbda ishlash davri, muhit va mehnat faoliyati kabi boshqa omillarning bir vaqtda ta'sir etishi kiradi. Masalan, tashqi harorat ko'tarilganda yoki kishi jismoniy mehnat bilan shug'ullanganda tez-tez nafas olish natijasida organizmga chang kirish darajasi oshadi. Bir vaqtda chang tarkibida radioaktiv aerozollarning bo'lishi va havodagi boshqa gazlar ta'siri changning organizmga, zararli ta'sirini kuchaytiradi. Organizmning chang ta'siriga ko'rsatgan zararlanishida shaxsiy farqlanish bo'ladi, bu nafas yo'larming filtrlash xususiyati, biologik qarshilik va boshqalarga bog'liq. Chang ajralishning gigienik ta'siridan tashqari yana boshqa salbiy tomonlari bor: u texnologik jihozlarning yemirilishini tezlashtiradi,

qimmatbaho materiallarni ishdan chiqarib iqtisodiy zarar yetkazadi. Bundan tashqari ishlab chiqarish muhitining umum sanitariya holatini yomonlashtiradi, jumladan, deraza va yorituvchi asboblarni ifloslantirishi oqibatida yorug'likni kamaytiradi. Changning ba'zi turlari, masalan, ko'mir, yog'och changlari yong'in va portlashning yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. Changlarning kimyoviy tarkibi va eruvchanligi, changlarning kattakichikligi (dispersligi), zarrachalarning shakli, ularning qattiqligi tuzilishi (kristall, amorf), elektr zaryadlanish xossalari organizmga ta'sir qilishda ahamiyatga molikdir. Changlarning organizmga ta'sirining ko'p xil ko'rinishda bo'lishini ularning kimyoviy tarkibi belgilaydi. Changning asosiy ta'siri, eng avvalo, nafas olganda vujudga keladi. Changli havo bilan nafas olish asosan nafas organlarining zararlanishi: bronxit, pnevmo-konioz yoki umumiy zararlanish (zaharlanish, allergiya) rivojlanishini vujudga keltirishi mumkin. Ba'zi bir changlar qo'shimcha kasalliklar tug'dirish xususiyatiga ega. Changning bu . asosiy bo'lmagan ta'siri yuqori nafas yo'llari, ko'zning shilliq qavati, teri qoplami kasalliklarida ko'zga tashlanadi. Changning o'pka yo'liga kirishi pneymoniya, sil, o’pka rakining kelib chiqishiga sharoit yaratishi mumkin. Kremniy (II) oksid (ayniqsa, uning kristall turi), silikatlar (kremniy kislotasining tuzlari), ko'mir, ba'zi blr metallar (alyuminiy va boshqalar) ning changlari hamda bar xil changlar aralashmasi masalan, mineralmetallar changlarining aralashmasi, pnevmokonioz rivojlanishida kimyoviy tarkibiga ko'ra xavfli bo'ladi. Bu changlar amalda erimaydigan bo'lib, nafas olganda nafas tizimining chuqur bo'limlarida tutilib qoladi va kasallikni yuzaga keltiradi, o'pkada biriktiruvchi to'qimalarini rivojlanishiga olib keladi. Shu nuqtayi nazardan erkiiy kristall kremniy (II) oksidi, ya'ni kvars changi va uning boshqa turlari eng xavfli chang hisoblanadi. Qo'shimcha kasallik tug'diruvchi changlarning xavfliligi ularning eruvchanligi bilan to'g'ri proporsional bo'la olmaydi. Masalan, kvarsga qaraganda amorf kremniyning eruvchanligi yuqori, lekin kvarsning qo'shimcha kasallik tug'diruvchi xavfi katta. Eriydigan changlar nafas yo'llarida tutilib so’riladi va qonga o'tadi, organizmga ko'rsatadigan keyingi ta'sirimlarning kimyoviy tarkibiga bog'liq. Masalan, qand changi zararsiz, qo'rg'oshin, mis va boshqa metallarning changi zaharlovchi ta'sir ko'rsatadi.

Changlarning katta-kichikligi, ularning havodagi turg'unligi, nafas yo’lariga kirish va qancha chuquriikka kirib borish imkoniyatini belgilaydi. 10—20 mkm kattalikdagi zarrachalar Nyuton qonuniga bo'ysingan holda yerga tortilish kuchi ta'sirida ma'lum tezlik bilan yerga qo'nadi. Nafas olinganda ular nafas yo'llarining yuqori qismlarida ushlanib qoladi. Mikroskopik tavsifdagi zarrachalar (0,25—10 mkm) havoda ancha turg'un bo'lib, bir xilda lezlik bilan yerga tushadi. Nafas olganda alveollarga ularning asosan 5 mkm gacha kattalikdagi zarrachalari kiradi. Ultra mikroskopik zarrachalar kattaligi 0,25—0,1 mkm va undan kichik bo'Igan zarrachalar Broun harakati qoidalariga bo'ysingan holda havoda uzoq vaqt aylanib yuradi. Ularning bir-biriari bilan to'qnashishlari natijasida yiriklashib (koagulatsiya), yerga qo'nishi mumkin. Nafas olingan havodagi ultra mikroskopik zarrachalarning 60 —70% i o'pkada ushlanib qoladi. Bu zarrachalarning fizik- kimyoviy aktivligini belgilaydigan solishtirma yuzasining katta bo'lishiga qaramay, changli shikastlanishlarning rivojlanishida hal qiluvchi rol o'ynamaydi, chunki ularning massasi katta bo'lmaydi. Moddalar juda yuqori darajada maydalanganda ularning eruvchanligining ortishi va o'pkada ushlanish vaqtining kamayishi natijasida o'pka to'qimasiga changga o'xshash ta'sir etishi zaiflashadi, lekin zaharli ta'siri kuchayadi. Chang zarralarining shakli har xil bo'lishi mumkin: sferik, yassi, noto'g'ri. Aerozollar hosil bo'lishida chang zarralari miqdorining ko'p qismi dumaloq shaklga ega bo'ladi. Dezintegratsiya aerozollarida esa noto'g'ri, ko'p burchakli, yassi shaklda bo'ladi. Zarrachalarning shakli aerozolning turg'unligiga va oiganizmdagi holatiga ta'sir etadi. Chetlari o'tkir tishli chang izarrachalari o'pka to'qimalarini jarohatlaydi degan tushinchaf noto'g'ri ekanligi isbotlandi, chunki ular yopishqoqr limfa muhitida bo'ladi, bu ularning yuqorida aytib o'tilgan xislatlardan mahrum qiladi. Biroq shisha tola, slyuda kabi chang turlari nafas yo'llariga kiiganda yuqori nafas yo'llari hujayralarini mikro zararlash xavfi aniq bo'ladi. Ular ko'zning shilliq qavatini va teriga ta'sir ko'rsatishlari mumkin. Chang zarralarining qattiqligi ularning zararli ta'sirida aytarli rol o'ynamaydi. Masalan, korund va karboruundga o'xshash juda qattiq moddalarning changi ulardan anchasyumshoq bo'lgan kvars changiga nisbatan kam zararlidir. Chang zarrachalarining elektr bilan zaryadlangan bo'lishi aerzollarning tuig'unligiga va uning biologik aktivligiga ta'sir qiladi. Qattiq

materiallarning changishi vaqtida chang zarrachalarining 90— 98% i musbat yoki manfiy zaryadlanadi. Ancha yirik zarrachalar ko'p zaryadli bo'ladi. Chang zarralarining adsorbsion xususiyatlari ba'zida ta'sirlash xususiyatiga ega bo'lgan zaharli gazsimon moddalarning chang bilan kirishiga sabab bo'ladi. Havo muhitining changli bo'lishi, uni mikrob va bakteriyalar bilan ko'p urug'lanishiga sabab bo'ladi. Changning zararli ta'siri pnevmokoniozlar deb ataluvchi kasb kasalligiga olib keladi. Ular silikoz, silikatoz va boshqa shakllarga ajralgan. Silikoz—erkin kremniy (II) oksidi changining ta'siridan rivojlanadigan pnevmokoniozning ko'p uchraydigan va xarakterli shaklidir. Silikatoz—kremniy kislota tuzlarining changi nafas olish yo'llariga kinganda vujudga keladi, antrakozko'mir changi bilan nafas olganda vujudga keladigan pnevmokoniozdir. Shuningdek, nafas olish organlariga ba'zi bir metallarning, masalan, alyuminiy, temir, aralash tarkibli ichanglar kiiganda ham pnevmokonioz rivojlanishi mumkin. Changli havo bilan nafas olganda ancha yirik chang zarralari yuqori nafas yo'llarida ushlanib qoladi, asosan 5 mkm va undan kichik bo'lgan chang zarralari nafas yo'llarining chuqur bo'limlariga tushadi. Organizmda ushlanib qolgan changlar miqdori chuqur nafas olganda, masalan, og'ir ish qilganda, shuningdek, havodagi chang miqdori ortib ketganda ko'payadi. Silikoz juda changli sharoitda odatda ko'p yil, ko'pincha og'ir jismoniy ish bajarganda rivojlanadi. Bu kasallik tog’ ishchilarining kasb kasalligi bo'lib, qadimdan ma'lum. Silikoz kasalligi halloslash, yo'tal, ko'krakda og'riq bo'lishidan boshlanadi. Avvalgi bosqichlarda bu belgilar kam seziladi, halloslash faqat jismoniy ish bajarganda paydo bo'ladi. Kasallik kuchaygan davrda nafas yetishmasligi va halloslash oddiy ishlarni bajarganda va hatto tinch holatda ham ro'y beradi. Ishlab chiqarishdagi chang faqat pnevmokoniozning yuzaga kelishiga sabab bo'lmay, balki nafas yo'llari, ten va shilliq qavatning boshqa kasalliklarini iham keltirib chiqaradu Bularga ten hujayralarining ko'chishi, har xil toshmalar, ekzema, dermatitlar kiradi. 7. Changga qarshi kurash chora-tadbirlari

Chang kasalliklarining oldini olish maqsadida quyidagi choratadbirlar amalga oshiriladi 1.qonuniy tartibdagi choralar; 2.changning hosil bo'lishi va tarqalishiga qarshi chora-tadbirlar; 3.shaxsiy muhofaza chora-tadbirlari. O'zbekiston Respublikasi mehnat qilish qonunlari Kodeksiga asosan, ishlab chiqarish changlarining ta'siri bo'lishi mumkin bo'lgan ishga kirishdan oldin tibbiyot ko'rigidan o'tkaziladi. O'pka sili va miring o'pkadan tashqaridagi turlari, yuqori nafas yo'llari va bronxlar kasalligi, yurak-tomir tizimining organik kasalliklari va boshqalar bilan og'rigan kishilarga qabul qilinmaydilar. 20 yoshgacha bo'lgan shaxslar changli ishlarga qo’yilmaydilar, chunki pnevmokonioz yoshlarda tezroq rivojlanadi kattalardagiga nisbatan og'irroq o'tadi. Umuman sanoat korxonalari, xonalari va sexlari havo muhitidagi changlar bu zonalarda ishlayotganlar sog'ligiga xavf solmasligini ta'minlash maqsadida chang miqdorining yo’l qo'yiladigan oxirgi darajasi (YQOD) sanitar-gigienik me'yorlari belgilangan huijatlar mavjud. Eng ko'p tarqalgan va xavfli changlarning YQOD i SN 245-71 va GOST 12.1.005-76 «Ishchi zonasining havosi. Umumiy vsanitariya- gigiena talablari» da keltirilgan. Eng zararli changlarga eng past miqdor belgilangan (4-jadval). Jadvaldan ko'rinib turibdiki, tarkibida 70% dan yuqori kremniy (II) oksidi bo'lgan changlar uchun YQOD 1 mg/m dan oshmasligi kerak. Kamroq zararli changlar uchun u kimyoviy tarkibiga qarab 2 dan 10 mg/m atrofida bo'ladi. Ba'zi bir changlarning yo'l qo'yiladigan oxirgi darajasi 4-jadval Moddalarning nomi YQOD mg/m 3 Xavflili k sinfi Alyuminiy va uning qotishmalari(alyuminiyga hisob qilganda) 2 4 Alyuminiyning dezintegratsiya ko'rinishdagi oksidi (glinazem, elektrokorund, monokorund bo'lishiga qaramay) 4 4 Kremniy saqlovchi changlar: 1 3

a) kristall kremniy (II) oksid, kvars, kristobalit, tridimit, changda ular 70% dan yuqori b) tumansimon aerozolli ko'rinishdagi amorf kremniy (II) oksidi, changda u 70% dan yuqori bo'lganda 1 3 d) tumansimon aerozolli ko'rinishdagi amorf kremniy (II) oksidining marganets oksidlari bilan aralashmasi, ularning har biri 10% dan ortiq 1 3 e) kristall kremniy (II) oksid changda 0 dan 70% gacha bo'lganda (granit, shamot, slyuda xomashyo, ko'mir, tog' jinsining changi va boshqalar 2 4 d) kristall kremniy (II) oksid changda 2 dan 10% gacha bo'lganda (yonadigan slanetslar, ko'mir, tog’ jinsi, tuproq changlari va boshqalar) 4 4 O'simiik va hayvon mahsulotlarining changi: 10% dan ortiq kremniy (II) oksid aralashganda (kanop, paxta, zig'ir poyasi, jun, momiq va boshqalar) 2 4 2 dan 10% .gacha kremniy (II) oksidi aralashsa 4 4 2% dan kam kremniy (II) oksidi bo’lsa. (un va yog'och changlari) 6 4 Silikatlar va silikatli changlar: tabiiy va sun'iy asbest, shuningdek, aralash, asbest-tog' jinslarining change, ularda 10% dan ortiq asbest bo'lganda 2 4 shisha va mineral tola 4 4 sement, olivin, apatit, tuproq 6 4 Uglerod changi: slanets, elektrod koksi 6 4 tabiiy va sun'iy olmoslar 8 4 2% dan kam kremniy (II) oksidli ko’mir 0 4

Changning hosil bo'lishi va tarqalishiga qarshi kurashda texnologik chora-tadbirlar eng samarali bo'ladi. Bunda qo'lda bajariladigan ishlar avtomatik usullarga o'tkaziladi, jihozlarning zich yopilganligi oshiriiadi, ma'lum masofadan ti|rib boshqarish tizimi jony etiladi. Mashinasozlik sanoatida quymalarni qum oqimi bilan tozalashni suv sochmasi bilan aralashtirish yoki suv bilan tozalashga almashtirish, kislotalar yordamida tozalash vsilikoz xavfini butunlay yo’qotadi. O'tga chidamli mahsulotlar sanoatida kvars va dinas ashyolarini magneziyga almashtirish tufayli silikozning yuzaga kelish imkoniyati kamayadi. Ba'zi bir ishlab . chiqarishlarda poroshoklar o'rniga mahsulotlarni donalar va pasta shaklida ishlab chiqarish chang ajralish jarayonlarini keskin, kamaytiradi yoki butunlay yo’qotadi. Shaxsiy muhofaza qurollari-respiratorlar, toza havo yuborib turiladigan maxsus shlemlar va skafandrlar texnologik va boshqa tavsifdagi eng asosiy umumiy choralar bilan ish xonasidagi havoning changliligini pasaytirish imkoni bo'lmagan hollarda qo'llaniladi. «Lepestok» respiratori (4-rasm) keng tarqalgan bo'lib, bunda nafas olinadigan havo maxsus sun'iy toladan to'qilgan (FPP) qatlami orqali filtrlanadi. U juda samarali' bo'lib (respiratorda ishlatilgan gazmol turiga qarab 98 dan 99,9%), nafas olishga deyarli qarshilik qilmaydi (2—3 mm suv ustuni), yengil va foydalanishga qulay. Boshqa respiratorlarda filtr orqali faqat nafasga olinadigan havo o'tadi, chiqarilgan nafas maxsus klapan orqali chiqadi. Shunday respiratorlardan eng' yaxshisi «Astra-2» (4-rasm), unda ham filtrlovchi gazmol sifatida FPP xizmat qiladi. Ba'zi bir ishlarda masalan, qum oqimi bilan tozalashda, shlyomlarskafandrlar yoki Icostyumlar qo'llanilib ishchilarning nafas olish zonalariga toza havo yuborib turiladi. Toza havo maxsus shlanglar orqali shlyom tagiga yuboriladi, shlanglar belga bog'lanadi va berilgan havoni miqdorini boshqarish uchun klapanga ega bo'ladi. 4-rasm. Respirator turlari. 8. Atmosfera havosi tarkibidagi chang miqdorini aniqlash

Sanoat ishlab chiqarishi zonalaridagi havo tarkibidagi chang miqdorini aniqlash muhim ahamiyatga egadir. Ishlab chiqarish jarayoni bilan tanishishda chang manbalarini va chang hosil bo'lish sabablarini belgilash, ma'lum hajmdagi havoda bo'lgan'changning sifat tarkibi va uning miqdorini hisobga olgan holda gigienik baho berilishi zarur. Buning asosida chang omilining ahamiyati baholanadi, zarur bo'lganda ishchilarning salomatligi haqidagi ma'lumotlar to'planadi va bu dalillar asosida changga qarshi kurash chora-tadbirlari belgilanadi. Sanoat korxonasida mavjud bo'lgan chang omillarini o'rganish, texnologik jarayonni, jihozlarni, xomashyoni, uning tashilishvva ishlanish usullarini, o'rganishdan boshlanadi. Shu bosqichdayoq, odatda, changning kimyoviy tarkibini belgilash mumkim Biroq xomashyoga har xil usullar bilan ishlov berilganda ajralib chiqadigan chang xomashyo changidan farq qilishi mumkin. Bunday holatlarda chang tarkibidagi salomatlik uchun zarari ko’proq chang turlari masalan, kremniy (II) oksidini qo'shimcha aniqlash zarur bo’ladi. Texnologiyani o'rganishda xomashyo mexanik, termik va boshqa ishlov berishning qaysi turiga uchrashini, ishlab chiqarish jarayonlarida aerozollar ajralishi mumkinligi va ularning tarkibi, shuningdek; oxirgi olingan mahsulotning fagregatv holati qandayligi belgilanadi. Maydalash yoki tumansimon aerozollar hosil bo'ladigan maydalash, charxlash, sayqal berish, silliqlash, tashish, sochiladigan materiallarni tortish va joylash, metallarva boshqa detallardan bug Earning uchishi, ularning keyin tumanga aylanishi va chang zarralarining hosil bo'lishiga olib keladigan boshqa ishlar borligini aniqlash zarur. Texnologik jarayonning to'xtalibto'xtalib borishiga va odatda havo muhitining ifloslanish imkoniyati ko’p bo'lgan qo'l ishlarining borligiga alohida e'tibor berish kerak. Bunda yana changning havoda doimo yoki davriy qo'shilishi aniqlanadi vaashunga qarab turli ish joylaridangina emas, balki turli smena davrlarida ham havodan sinama olish planlashtiriladi. Ba'zidalyilning turli yaqtida tahlil qilish zarurati tug'iladi. Havoda chang miqdorining o'zgarish holatini tegishli davrlar muddati xronometrik kuzatishlar yordamida aniqlanadi. Ish zonasidagi havo tarkibidagi chang miqdorim aniqlashda, havo sinamasi taxminan 1,5 m balandlikda (bu nafas olish zonasiga to'g'ri keladi) ish joyiga bevosita yaqin joydan olinadi. Sex bo'ylab changning tarqalishini , baholash uchun neytral nuqtalar deb ataladigan, ya'ni chang

hosil bo'ladigan yerdan ma'lum masofada (1-3-5 m va undan ortiq), shuningdek, o'tish yo'llaridagi havo muhitidan sinama olinadi. Ba'zida ishlatilayotgaa tozalovchi qurilmaning yoki ular qayta jihozlangandan keyin samaradorliginir aniqlash uchun havo sinamasi qurilma o'rnatishdan oldin va o'rnatilgandan keyin, ularning ishlamayotgan, va ishlayotgan holatlarida olinadi. Havo sinamasini olish davridagi sharoitlar: ish joyidagi harorat, bajarilayotgan ish turi, havoning changligiga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan omillar (deraza va eshiklarning ochiq yoki yopiqligi, shamollatishning ishlayotgan yoki ishlamayotganligi va boshqalar): havo sinamasi olish yaqti va muddati, havoning so'rilish tezligi albatta yozib boriladi. Havodagi chang miqdorini aniqlashda ihavoning hajm birligida (1m 3 ) changning. og'irligi milligramlarda belgilanadi va luning dispersligiga har xil kattalikdagi chang zarrachalarining foiz nisbatiga ta'rif beriladi. Sanoat korxonasi havo muhitidagi chang miqdorini aniqlash asosan og'irlik usuli asosida olib boriladi. Bu usul changlangan havoning chang zarrachalarini ushlab qoladigan filtr orqali so'rilishiga asoslangan. Havo sinamasi olinguncha va olingandan keyin filtr og'irligini, shuningdek, so'rilgan havo miqdorini bilish bilan hajm birligidagi havoda bo'Igan chang miqdorini aniqlash mumkin. Filtrlarni tayyorlashda ko'pincha perxlorvinil mato ishlatiladi (AFA filtrlari, FPP matosidan ishlangan filtrlar). Bu matolar havoni katta tezlik bilan o'tkazishga imkon beradi (100 1/min gacha). Bundan tashqari, bu filtrlar kimyoviy zararli va yemiruvchi muhitga chidamli bo'lib, har qanday zarrachalarni yuqori samaradorlikda ushlab qoladi. Tayyorgarlik ishlari laboratoriyada analitik torozilarda flltrlarni tortishdan, filtrlarning nomeri va og'irligini jurnalga yozishdan boshlanadi. Taxmin qilingan analizlar soniga qarab, bir nechta ortig'i bilan tegishli sondagi filtrlar tayyorianadi. Korxonada sinashga havo olishdan oldin filtrlar maxsus chang patronlariga joylanadi, ularga rezina trubkaning bir uchi ulanib, ikkinchi uchi havoni harakatga, keltiradigan va uning hajmini o'lchaydigan asbobga (reometr) ega bo'lgan elektr aspiratoriga ulanadi. Agar tok manbayi bo'lmasa yoki portlash, xavfi bo'lgan joylarda elektr aspiratori o'rniga AERA qo'llaniladi. Elektr aspirator (5-rasm) havoni so'rib chiqaradigan ventilator, elektromotor va to'rtta reometrdan iborat. Reometrlardan ikkitasi 0 dan 20 1/min gacha darajalarga bo'lingan bo’lib, changni aniqlash uchun

olinadigan havo sinamalarini olishga mo’jallangan, boshqa ikkitasi 0 dan 1 1/min gacha darajali bo'lib, gazlar va bug’lar miqdorini aniqlash uchun olinadigan havo , sinamalariga mo'ljallangan. Patronlar filtri bilan, rezina trubkalar orqali havo so'ruvchi reometr uchlariga ulanadi. Havo filtrdan o'tish tezligi. Selgilanib, masalan, 15 1/ min, aspirator to'xtatiladi, patronlar havo sinamasi olinadigan zonaga joylashtiriladi va sinama olishning boshlanishini sekundomer bilan belgilab, qaytadan aspirator ishga tushiriladi. Havo sinamasini olishda patron gorizontal, holatda namuna olish yeriga o'rnatilgan shtativga bog'lanadi, ba'zida esa patronni nafas olish zonasiga maksimal yaqinlashtirish uchun ishchining yelkasiga bog’lanadi. Sezilarli chang oqimi bo'lgan yerlarga, masalan, patron og'zi charx toshidan otilayotgan oqim qarshisiga o'rnatmaslik kerak, chunki yirik chang zarralarining tasodifan kirishi (odatdagi sharoitda ular havo oqimi bilan tortilmaydi) analiz natijalarini o'zgartirib yuborishi mumkin. Havoning changlanish darajasiga qarab, sinama olish muddati 2—5 minutdan 20—30 min gacha va undan ko’proq bo’lishi mumkin. Sinama olib bo'lingandan keyin aspirator to'xtatiladi va vaqt belgilanadi. Filtr chiqarib olinib laboratoriyaga keltiriladi, qaytadan tortiladi va havo tarkibidagi chang miqdori hisoblanadi. 5-rasm Elektr aspiratori allonji bilan Filtrdan o'tkazilgan havo hajmini me'yoriy sharoitga keltirish uchun quyidagi fbrmuladan foydalaniladi: V o = VxV/760x273/273+t bu yerda, Vo — me'yoriy sharoitga keltirilgan havo hajmi; V — so'rilgan havo hajmi; V — sinama olish vaqtidagi barometrik bosim; 273— mutlaq hjarorat; t— sinama olish vaqtidagi havoning harorati.

Amalda haroratga tuzatish kiritishning o’zi odatda yetarli bo’ladi, chunki bosimga tuzatish kiritish natijaning aniq bo'lishiga juda kam ta'sir ko'rsatadi. Oddiylashtirilgan formula bilan hisob olib boriladi: v 0  273 Vx 273  t Havo tarkibidagi chang miqdoii quyidagicha aniqlanadi: G  q 1  q x 1000 V 0 bunda, q 1 — changlangan flltrning og'irligi; q—toza filtrning og'irligi; Vo—filtrdan o'tkazilgan havoning me'yor sharoitga tkeltirilgan hajmi mg larda olinadi. 9. Ishlab chiqarish havo muhitida zararli moddalaraing yo'l qo'ysa bo'ladigan zichlik miqdorlari Texnologik jarayonlarning va ish zonasiga zaharli moddalarning tushishiga qarshi kurash vositalarining: hozirgi ahvolida ishchilarning nafas olish zonasida zaharlarning bo'lmasligini talab etish, albatta me'yoiiy holat hisoblanadi, shunday natijaga erishish esa juda mushkul texnik vazifa bo'lib, uni ado etish katta moddiy xarajatlar bilan bog'liqdir. Shunga ko'ra mehnat gigienasida yo'l qo'ysa bo'ladigan bezarar miqdorlarini asoslash zarurati vujudga keldi. GOST 12.1.005-76 ning «Ish zonasi riavosi» bo'limida bu zichlik miqdori quyidagicha belgilanadi. Ish zonasi havosida zararli moddalarning yo'l qo'yiladigan zichlik miqdorlari—8 soat davomidagi kundalik ishda (dam olish kunlaridan tashqari) yoki boshqacha davomlilikda, biroq haftasiga 40 soatdan oshmagan mehnat jarayonida, butun ish qobiliyati davomida ish jarayonida yoki hozirgi va kelgusi avlodlar hayotining keyingi muddatlarida zamonaviy tekshirish usullari bilan .aniqlanadigan kasalliklar yoki sog'lik holatida chetlanishlar keltirib; chiqara plmaydigan zichlik miqdordir. Ishlab chiqarish zaharlari yo'l qo'yiladigan oxirgi darajasi (YQOD) ni belgilashda: a) moddalarning fizik-kimyoviy xossalari hisobga olinadi; b) tajriba tekshirish natijalaridan foydalaniladi; d) ishlab chiqarishdagi gigienik kuzatuvlar ma'lumotlariga, ishchilarning sog'liq holati va kasallanishga doir materiallarga ham amal qilinadi.

Ishlab chiqarishga yangi kiritiladigan birikmalar uchun materiallarning dastlabki ikki gruppasidan va agar yangi texnologiyani ishlab chiqarish jarayonida laboratoriya-ishlab chiqarish uskunalarida olingan gigienik ma'luniotlar bo'lsa, ulardan ham foydalaniladi.Bunday hollarda tavsiya etilgan YQOD gigienik kuzatuv ma'lumotlari, shuningdek, sanoat korxonalaridagi ishchilarning sog'liq holati va kasallanish ma'lumotlarini yig'ishga qadar, ilgari taklif etilgan YQOD miqdorini aniqlash maqsadida vaqtinchalik hisoblanadi. YQOD ni asoslashda moddalarning taqribiy va tuzilish formulasi, molekular massasi va nisbiy zichligi, erish va qaynash nuqtasi, turli muhitlarda eruvchanligi, kimyoviy reaksiyaga kirishish xususiyati va zaharli xossalarning yuzaga chiqishiga ta'sir qila oladigan va havodagi zaharning ta'sir etadigan zichlik miqdorlari paydo bo'lishi imkonini belgilaydigan qator boshqa ko'rsatgichlar hisobga olinadi. YQOD ni belgilashda havodagi moddaning kimyoviy yoki fizik usulda tekshirish majburiy hisoblanadi. Ish xonasi hayosidagi zararli1 moddalar YQOD ni belgilash maqsadida tajriba tadqiqotlari to'liq yoki qisqartirilgan hajmda bajarilishi mumkin. Oxirgi holda tavsiya etilgan YQOD ning taxminiy miqdori hisoblash usuli yordamida olinishi mumkin. Zaharli moddalarning yo’l qo'ysa bo'ladigan zichlik miqdorlaridan ishlab chiqarishdagi sanitariya sharoitiga, sog'lomlashtirish tadbirlarining, masalan, shamollatish samaradorligiga baho berishda shuningdek, yangi sexlar zavodlarni loyihalashda amalda foydalaniladi. Zaharli moddalar YQOD ro'yxati tinimsiz kengaymoqda. YQOD miqdorlari esa gigiena fani nazariya va amaliyotidan olingan ma'lumotlar bilan to'ldirilib, qaytadan ko'rib chiqilmoqda. Ishlab chiqarish korxonalaridagi zaharli moddalarning YQODini belgilashda, shuningdek, ishlab chiqarish zaharlariniig zalfarlilik sinflariga qarab ham belgilanadi. GOST 12.1.007-76 ga asosan zaharli moddalar organizmga ta'sir ko'rsatish darajasiga qarab 4 sinfga bo’linadi: o’ta xavfli, yuqori xayfli, o'rtacha xavfli kam xavfli moddalar. 10.Zaharli moddalarga qarshi kurashning uniumiy choralari Zaharli moddalarga qarshi kurashning umumiy usullarini quyidagcha turkumlash mumkin.

1.Zaharli moddalar ajralishini texnologik jarayonlarda bartaraf etish. Bunda zaharli moddalarni zaharliligi kamroq moddalar bilan alishtirish yoki umuman havoga zaharli moddalar ajralishi uchun sharoitni qirqadigan yangi texnologiyalarni joriy qilish mumkin: masalan, metallarni qo'rg'oshin vannalari o'rniga yuqori chastotali toklar bilan toblash va boshqalar. 2.Texnologiya va uskunalarni takomillashtirish. Bunga butunlay yangi masalalarni hal qilish yo'li bilan ham, uzluksiz jarayonlar va avtomatlashtirish .yo'li bilan erishish mumkin. Masalan, mashinasozlik sanoatida havoni erituvchilarning bug'lari va bo'yoq aerozollari bilan ifloslanadigan bo’yash sexlarida stanoklar, mashinalar va boshqa ashyolarni purkash yo'li bilan bo'yash o'rniga, elektrostatik maydonlarda bo'yash joriy qilinmoqda, bu mehnatni yengillashtiribgina qolmasdan, balki ish zonasini sog'lomlashtirishga olib keladi va zaharli moddalarni atmosferaga chiqishini kamaytiradi. Vakuum sharoitlarida payvandlash ishlarini bajarish sex havosiga zaharli gazlar va aerozollar ajralib chiqishini oldini oladi. Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish, qo'lda bajariladigan ishlarni yo'qotib, mehnatni osonlashtiradi, aksari havo muhitini yaxshilaydi, ishchilarni zaharli moddalar bilan muloqotda bo'lishini chegaralaydi. Bunga kimyo zavodlarida idishlarni zaharli moddalar bilan to'ldirish, filtratsiyalash va quritish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish, metallurgiyada eritish pechlarini to'ldirish, mashinasozlik sanoatida zanglashga qarshi qatlamlarni hosil qilishning galvanik jarayonlari va boshqalar misol bo'ladi. Uskunalar va ta'minot vositalari (gaz o'tkazish quvurlari, transporterlar va boshqalar) teshik-tirqishlaridan ko'pincha gazlar chiqishi mumkin, shunga ko'ra sexlardagi havo muhitini sog'lomlashtirishda eski uskunalarni birmuncha zich yopilgan yangi uskunalar bilan, almashtirish, mexanik jihatdan eskirishi va zanglashi natijasida teshik- tirqishlar, yoriqlarni o'z vaqtida yo'qotish maqsadida ularning hplatini nazorat qilib turish katta rol o'ynaydi. Zamonaviy texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalangan holda ko'pgina texnologik jarayonlarning borishi ustidan nazorat qilish uchun sinamalarni oddiy usullarda emas, avtomatik usullar bilan olib borish ; imkonini beradi, bu esa zaharli moddalarning havo muhitiga tarqalayotganliginU; ibildirishning eng samarali usuli hisoblanadi.

3.Sanitar-gigienik tadbirlar . Bunga xom ashyoni gigienik standartlash, havo holati ustidan nazorat qilib turish, zaharlarning ta'sir qilish xavfi oshgan sharoitlarda gigienik talablarga amal qilish (favqulodda holatlar, remont ishlari), binolarni rejalashtirish va pardozlash yordamida zaharlanishlarni oldini olish, ishaxsiy himoya yositalarini qo'llash, samarali shamollatish tizimlarini o'rnatish ishchilarga sanitariya jihatdan yo'riqnomalar berish kiradi. GOST 12.1.007-76 xom ashyo, mahsulotlar, materiallar standartlari va texnik shartlariga zararli moddalarning zaharlilik ta'riflarini kiritishni talab qiladi bular texnologik reglamentlarda ham bo'lishi kerak. Xom ashyo va tayyor materiallarni gigienik standartlash zaharlar ajralib chiqishiga va ularni ishchilarga ta'sir sabab bo'la oladigan xom ashyo va aralashmalar sog'liq uchun zararli ;bo'lgan moddalarning chiqarib tashlanishi yoki yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan miqdorini chegaralashdan iborat. Masalan, bosmaxona qotishmalaridan qo’rg’oshin, kislotalar va metallar sostavidan mishyakni (ularning o'zaro ta'siridan juda zaharli gaz arsin hosil bo'ladi) butunlay chiqarib tashlash misol bo'la oladi. Ishlab chiqarish zaharlanishlariga qarshi kurashning yo'llaridan biri ish zonasidagi havo muhiti holati ustidan nazorat o'rnatish hisoblanadi. Standart bo'yicha xavflilikning 1-sinfi moddalari uchun nazorat zaharli moddalarning zichlik miqdorinigina faqat qayd qilib qo'ya qolmasdan, balki yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan chegara miqdor (YQMBChM PDK) oshgan taqdirda zarur choralar ko'rish uchun tovush va yorug'lik signallarini ishga soladigan avtomatik yoqish asboblari bilan ta'minlangan holda uzluksiz bo'lishi kerak. Xavflilikning 2-4 sinflaridagi moddalar muntazam ravishda reja asosida (mehnat sharoitlariga gigienik baho« berish, zaharli moddalar ajralishini aniqlash va ajralish sabablarini bartaraf qilish) va ayrim shoshilinch sharoitlarda kasbga doir zaharlanishlarning sabablarini ishchilardan so'rab suriihtirib nazorat qilinad. GOST bo'yicha nazorat usullari va asboblarining sezuvchanligi YQMBChM (PDK) darajasidan 0,5 dan past bo'lmasligi, xatosi-esa aniqlanayotgan miqdordan 25% dan oshmasligi kerak. Zaharianish xavfi, odatda reja asosida ta'mirlash ishlarini o'tkazishda va favqulodda holatlarda ortadi. Bunday hollarda ish joylaridan zaharli moddalarni havo bilan haydash, yuvish, gazsizlantirish yo'li bilan tozalanishi lozim. Ishchining xavfli zonada,

uskunalar va katta hajmdagi idishlar ichida bo'ladigan vaqtini chegaralash, maxsus kiyimlar kiyish, protivogaz va boshqa shahsiy muhofaza vositalaridan foydalanish,tishlarni to'g’i tashkil qilish, shoshilinch tibbiy yordam ko'rsatish ham muhim hisoblanadi. Zaharianishga qarshi kurash sanitariya texnikasining muhim va tarqalgan turi samarali. shamollatish usuli katta ahamiyatga ega. Unga qo'yiladigan asosiy gigienik talab, zaharli moddalarni ular hosil bo'ladigan zonadan sex havo muhitiga tarqatmasdan joylardan so'rish msuli bilan; tashqariga chiqarib yuborish, zaharlar havo muhitiga tarqalgan taqdirda esa, sof havo berish va zaharlar miqdorini YQMBChM gacha pasaytirish yo'li bilan ularni kuchsizlantirishdan iborat. 4. Sanitariya va davolash-oldini olish tadbirlariga doir qonuniyat . Zaharli moddalar bilan ishlaydigan shahslar xususida mehnat qilish qonuniyatida ish kunini chegaralash mehnat ta'tilini davomiyligini ko'paytirish, nafaqaga birmuncha erta muddatlarda chiqarishni ko'zda tutadi. Zaharlar ta'siri yuqori bo'lgan qator korxonalarda ayollar va o'smirlarning ishlashiga ruxsat etilmaydi. Ish zonasidagi zararli moddalar YQOD belgilangan. Ular zavodlar, fabrikalar va boshqa muassasalar uchun majburiydir. O'zbekiston Respublikasida kuchli ta'sir qiluvchi zaharli moddalar bo'lgan 89 obyekt bor bo'lib, 6 ta kimyoviy xavfli shaharlar Samarqand, Chirchiq, Farg'ona, Navoiy, Angren, Olmaliq mavjud. Bu shaharlarda quyidagicha miqdorda zaharli moddalar saqlanadi: Chirchiqda-1050 tonna ammiak saqlanadi; Olmaliqda-2500 tonna amiak va yana shuncha sulfat kislota. Angren—14 tonna xlor. Farg'ona—700 tonna ammiak. Samarqand—1000 tonna amiak. Navoiy-137 tonna xlor, 2000 tonna nitril akril kislotasi, 96 tonna fosgen va bulardan tashqari amiak va sinil kislotalar bor. Bu kuchli ta'sir qiluvchi zaharli moddalarning saqlanishi ularni saqlashda ko'zda tutilgan xavfsizlik chora-tadbirlarini ko'rib qo'yilganligi uchun uncha katta xavf manbasi bo'lmasada, lekin biron bir avariya sodir bo’lsa yoki tabiiy ofatlar: masalan, yer qimirlashi yoki toshqinlar bo'lishi natijasida bu zaharli mdddalar saqlanayotgan idishlar va boshqa saqlash anjomlariga zarar yetkazilishi natijasida bu

idishlar o'z zich yopilganligini yo'qotib iqo'ysa, unda zaharli moddalar oqib ketishi ro'y beradi va bu zaharli moddalar suv havzalariga borib quyiladi va ularning hududimizdagi daryolar suviga qo'shilib ketishi juda katta maydonlarni zaharli moddalar bilan zaharlashga sababchi bo'ladi. Shuni ham eslatib o'tish joizki, bu zaharli moddalar saqlanayotgan shaharlarning aksariyati daryolarning boshlanish qismida joylashgan va bunda Chirchiq daryosining uzunligi 174 km ni va Sirdaryo uzunligi 2790 km ni tashkil qilishi hisobga olinsa, bu moddalarning ta'sir doirasini tasavvur qilish mumkin. Bu zaharli moddalarning asosiy xususiyatlari va ta'sir darajasi bilan tanishamiz. Ammiak-o'tkir hidli rangsiz gaz hisoblanadi. 33-35°C haroratda rangsiz suyuqlikka aylanadi. Suvda yaxshi eriydi. Suyultirilgan holatda suvda kamroq eriydi. Ammiakning havo bilan aralashmasi portlash xususiyatiga ega. Saqlanayotgan hajmlar qizdirilganda ham portlaydi. Odam uchun xavfli hisoblanadi. Havo tarkibida yo'l qo'yiladigan zichlik; miqdori 0, 02 mg/ Ln 30 min davomida odam organizmiga 7 mg/1 miqdori yig'ilsa bu halokatli miqdor hisoblanadi. Zaharlanish belgilari—yuqori nafas yo'llariga qitiqlovchi ta'sir ko'rsatadi, ko'krakda kuchli keskin og'riq paydo; bo'ladi, yo'tal tutadi, nafas olish qiyinlashadi, ko'z va terming kuyib qolish hollari ham uchraydi, shuningdek, isitmalash va o'pkaning shishib ketishi kuzatiladi. Xavfsizlik chora-tadbirlari shamol esayotgan tomonda turish pastqam joylarda turmaslik va zararlangan zonaga xavfsizlik vositalari bilan ta'minlangan holatda kirish. Shaxsiy muhofaza vositalari sifatida filtrlovchi protivogaz, muhofazalovchi xalat va kostyumlardan, rezina etik va qo'lqoplardan foydalaniladi. Yordam ko'rsatish usuli sifatida zaharlangan kishini toza havoga olib chiqish, suniy nafas oldirish og'iz va burunni hamda terilarni 2% li sodali suv bilan yuvib tashlash tavsiya etiladi. Xlor-ko'kish-sarg'ish rang va keskin bo'g'uvchi hidga ega bo'lgan hamda havodan 2,5 marta og'ir bo'lgan gaz hisoblanadi. 6—7 atmosfera bosimda suyuladi. 1 kg, suyuqaxlor bug'lanib 316 1 gazga aylanadi. Suvda yaxshi eriydi. Zaharlash ta'siri ammiaknikiga o'xshash. Havoda xlorning yo'l-qo'yiladigan zichlik miqdori 0, 001 mg/1. Odam organizmida 0,1— 0,2 mg/1 yig'ilishi o'limga olib keladi.

Muhofazalanish usullari ammiak bilan bir xil tartibda. Nitratakril kislotasi ingsiz, yoqimsiz hidli gaz. Suvda eriydi. Parlarif liavodan og'irui bo'lganligi uchun pastqam joylarda to'planadi. Yengil alangalanuvchi gazi hisoblanadi. Odam uchun xavfli. Parlari odam nafas olish organlari shilimshiq sqatlamini va terini shikastlaydi. Uning parlari nafas bilam inson organizmiga kirsa fojiali holatlar bo'lishi mumkin. Tekkan joyini kuydiradi. Yonganda yanadg zaharli gazlar ajraladi. Zaharlanish belgilari: bosh og'riydi, bosh aylanadi, odam kuchsizlanadi, ko'ngil aynaydi va qusuqi keladi, nafas yetishmaydi, tutqanoq tutishi va hushdan ketish kabi hollar o'lim bilan dugashi mumkin. Muhofaza vositalari: tashqaridan havo oluvchi protivogaz, RPG67A iepiratori, muhofaza kostyumlari, rezina etik, qo'lqoplar va filtrlovchi protivogazning A, M va BKF markalari. Yonib ketganda o'chirish uchun quruq qumdan foydalanish tavsiya etiladi. Fosgen—rangsiz uchuvchi aerozollar bo'lib chirigan olma va chirigan pichan hidiga ega. Organizmga par holatida ta’sir ko’rsatadi. Havo tarkibidagi zichlik miqdori 0,5 mg/l bo’lgan gazdan 10 min davomida nafas olish o’limga olib keladi. 11. Atmosfera havosi tarkibidagi zaharii moddalar miqdorini aniqlash Ishlab chiqarish muhitidagi zaharii moddalarning miqdorini aniqlashdan oldin ish zonasi havosida qanday zaharlar va qanday davrlarda tushishini aniqlash maqsadida teinologik jarayon va uskunalar puxta o'rganib chiqilishi lozim. Shuningdek, havoda aniqlanishi taxmin qilinayotgan moddalarning flzik-kimyoviy xossalari bilan, xususan nisbiy zichligi, uchuvchanligi, agregat holatini o'zgartirish qobiliyati, tashqi muhitda chidamliligi va boshqalar bilan tanishish lozim. Ayrim og'ir bug'lar va gazlar, masalan, simob bug'lari quyi zonalarda yig'ilishi va yuqori qavatlardagi havo bilan pastki qavatlarga oqib tushishi mumkinligini unutmaslik kerak. Issiq havo oqimlari bo'lganda hatto og'ir bug'lar ham yuqori va o'rta zonalarga ko'tarilishi mumkin.

Ishlab chiqarish jarayonini o'rganishda texnologiya, uskunalar va ishchilar bo'ladigan zonalarni hisobga olib, sinama olish joylarini va davrlarini aniqlash lozim. Bu sexning chizma rejasini tuzish imkoniyatini beradi, unda tanlash nuqtalari ko'rsatilgan bo'ladi va maxsus tahlil kartalari to'ldirilib, bu kartada tahlil natijalariga ta'sir qiladigan tanlashning eng muhim shartlari yozib qo'yiladi. Ishlab chiqarishda havo sinamasini tanlash usuli vaqt bo'yicha davomli yoki bir lahzali bo'lishi mumkin. Aspiratsiya usulida tahlil qilinadigan moddani filtrda yoki yutadigan eritmada yig'ib, kimyoviy usulda aniqlash sezuvchanligidan yuqori darajada turgan loaqal minimal miqdorini aniqlash imkoniyatini beradi. Ayrim hollarda sinama olish 30—60 minutga cho'ziladi. Sinama olishning qiyinligigina emas, balki o'rtacha zichlik miqdorlarining olinishi uning kamchiligi hisoblanadi. Ular uzoq davr mobaynida havoga tushgan zaharning umumiy miqdorini aks ettiradi, vaholanki, ish zonasidagi zaharlar zichlik miqdori aksari hollarda juda tez o'zgarib turadi. Sinama olish uchun aspirator va tahlil qilinadigan moddani tutib qolish moslamalari: aerozollarni aniqlashda-filtrlar, bug' va gazlarni aniqlashda yutgich asboblar zarur. Havo so'rgich sifatida odatda elektr aspirator ishlatiladi. Unda aerozol holatidagi zaharli moddalarni aniqlash uchun sinama olish usuli changlarniki bilan bir xil. Farqi og'irlik usuli bilan emas, balki kimyoviy usulga o'tkazilib, qattiq moddani oldin kislotalar, ishqorlar va boshqa erituvchilarda eritib suyuq holatga aylantiriladi. Bug' va gazlarni aniqlashda havoni tortish tezligi katta bo'lmasligi kerak, shunga ko'ra 0 dan 11/min gacha darajalangan reometrlar juftidan foydalaniladi. Ayrim hollarda, masalan, elektr aspirator ishlatib bo'lmaydigan portlashga xavfli korxonalarda, havo sinamalarini olish uchun suv bilan to'Idirilgani darajalangan va rezina shlang bilan biriktirilgan ikkita shisha idishni qo'llash mumkin. Ularni turli sathlarga qo'yilganda suv yuqoridagi shishadan pastkisiga oqib tushadi; buning hisobiga birinchisida siyraklanish vujudga keladi va tahlil qilinishi zarur bo'lgan havo yutgichga so'riladi. So'rilgan havo miqdori to'g'risida oqib tushgan suyuqlik miqdori bo'yicha xulosa chiqariladi, tezlikni esa biriktiruvchi shlangga o'rnatilgan qisqich yordamida boshqariladi. Tezkor sinama olish usulida uchta variandan biri qo'llanilishi mumkin: 1) Suyuqlikni idishdan to'kish usuli, to'kilgan suyuqlik o'rniga sinama havo to'ladi va idish tiqin bilan berkitilib tahlilga yuboriladi.

6-rasm. Universal gaz tahlil qilish qurilmasi UG-2. 2) Havo almashtirish usuli, bu usulda sinama olinishi kerak bo'lgan idish orqali ko'p marta sex havosi o'tkaziladi va tiqin bilan berkitilib tahlilga yubpriladi. 3) Oldindan vakuum hosil qilingan idishni to'ldirish usuli. Idish ochilishi natijasida sexdagi havo bilan to'ladi va tiqin bilan berkitilib tahlilga yuboriladi. Havo muhiti tarkibidagi zaharli moddalar miqdorini SO asbobi va UG-1 va UG-2 gaz tahlil qilish asboblari yordamida aniqlanadi. Bu asboblarda tahlil qilish usuli, tahlil qilinadigan havo so'riladigan shisha naychaga sepilgan indikatorli poroshok bilan tahlil qilinayotgan modda o'rtasidagi rangli reaksiyaga asoslangan. “SO asbobi” yordamida tahlil qilishdan oldin, ma'lum moddani tahlil qilish uchun mo'ljallangan idikator poroshogi to'ldirilib kavsharlangan naychaning ikkala uchi qirqiladi va konusli uchi bilan asbobga strelka bo'yicha o'rnatiladi. Indikator to'ldirilgan naychani 30— 35 °C haroratgacha isitish uchun chap qo'lda qisib turiladi, rezina nokni bosiladi. So'ngra nokni qo'yib yuboriladi, u bo'shashadi va tekshirilayotgan havoni so'rib oladi. Indikator naychani mushtda ushlashni 30 sek davom ettiriladi, so'ngra uning bo'yalganligini tekshirib ko'riladi. Rangi o'zgargan bo'lsa, naycha uchlarini tiqin bilan berkitilib va 10 minut o’tgach sinama rangini doimiy standartlar shkalasi bilan solishtiriladi va havodagi uglerod oksidi aralashmasi zichlik miqdori belgilanadi. UG-2 universal gaz tahlil qilish - qurilmaisining umumiy ko'rinishi 6- rasmda ko'rsatilgan. Asbob ichida prujinali rezina xaltacha bo'lib, shu tufayli u cho'zilishi mumkin. Dastak bosilsa, rezina xaltachaning qisilishi ro'y beradi. Bunda ozmi-ko'pmi darajada qisilish sodir bo'lib, dastakdagi ikkita botiq shunga mos keladi.

Rezina xaltacha biriktiruvchi rezina shlang orqali indikator paroshogi to'ldirilgan naycha bilan biriktiriladi. Sinama o'tkazilganda naychadagi indikatorning ma'lum qismi bo'yaladi, bunda bo'yalgan qism uzunligi zaharli modda zichlik miqdoriga Proporsionaldir. Asbobda ishlatilgan dastakda havoning ikkala ehtimoliy hajmlari ko'rsatilgan bo'lib, ular so'rilgan havo miqdorini ko'rsatadi. Har bir zaharli modda uchun zichlik miqdorini aniqlash 1nikoniyatini beradigan shkalali aniqlagich biriktirilgan bo'ladi. bo'yalgan ustunchaning qanday uzunligiga qancha zichlik miqdor mos kelishi ko'rsatilgan bo'ladi. 5-jadval Moddalarning nomi YQOD mg/m 2 Sutka davomida o’rtacha miqdori Azot ikki oksid 0.085 0.085 Ammiak 0.2 0.2 Atseton 0.35 0.35 Benzol 1.5 0.8 Butan 200 - Benzin 5 1.5 Butilatsetat 0.1 0.1 Butililin 3 3 Butil spirit 0.1 - Vanadiy besh oksidi - 0.002 Dixloren 3 1 Ksilol 0.2 0.2 Maganets va birikmalari unin g - 0/01 Mishyak - 0.003 Naftalin 0.003 0.003 Metal holidagi simob - 0.0003 Qo’rg’oshin va birikmalari unin g - 0.0007 Sulfat kislota 0.3 0.1 H SO molekulasi 0.006 0.002 Vodorod ioni holati 0.1 0.03 Xlor 0.6 0/6 Toluol 0.1 0.01 Fentalon 0.02 0.005

Ftor birikmalar 5 5 Etalon 0.1 1.0

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. A. Qudratov, T.G’aniev, O’. Yuldashev, G’.Yo. Yormatov, N. Xabibullaev, F.D Xudoev. «Hayot faoliyati xavfsizligi» maruzalar kursi. Toshkent 2005 y 6.Yuldashev O.R., Sapaev Sh.M., va boshqalar «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanidan amaly mashg’ulotlar. O’quv qo’llanma. Toshkent 2010 y 7. Т.В. Гитун, А.Г Елисеев и др. «Экстремальная медицина» Полный справочник. Москва 2006 г. 8. О.Р Юлдашев, О.Т Хасанова и др. «Аварийно-спасательные раьоты» Учебное пособие. Ташкент 2008 г. 9. О.Р Юлдашев, О.К Абдурахманов и др. «Безопасность жизнедеятельности» Учебное пособие. Ташкент 2009 г. 10. X.V Salimov. «Ekologiya» Ruscha-o’zbekcha izohli lug’ati Toshkent 2009 y. 11. M.K.Полтев. Oxpaнa тpyдa в мaшиностроении.М.Высшая школа,1980. 12. Caйдаминов C.C. Ocновы oxpaны окружаюшей среди.T.: «O'qituvchi», 1989 r. 13. Yormatmov G.Yo. , Mahmudov R. «Mehnatni muhofaza qilish» Ma'ruzalar to'plami 1-2 qism T., 1995-y. 14. Yormatov G'.Yo. «Hayot faoliyati xavfsizligi» ma'mzalar matni. T., 2000 y. 6. Yormatov G'.Yo., Nasretdinova Sh.Sh. «Sanoat sanitariyasi». O'quv qo'llanma T., 1999-y.

O'xshashlar

Ob-havo sharoiti vа inson faoliyati

Texnosferada havo muhitining ko`rsatkichlari, ularning mehnat faoliyatiga ta`siri, ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik me`yorlari, ularning inson organizmiga ta`siri

Ishlab chiqarish sanitariyasi

Ishlab chiqarish sanitariyasi asoslari

Ishlab chiqarish mikroiqlimining gigiyenik normalari