Фукаро мухофазаси бўйича ахолини укитиш - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Фукаро мухофазаси бўйича ахолини укитиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

207.5 KB

Ko'chirib olish

Фуқаро муҳофазаси бўйича аҳолини ўқитиш Режа: 1. Ишчи-хизматчилар ва фуқаро муҳофазаси тузилмаларини қитишдан мақсад, вазифалари ва усуллари, фуқаро муҳофазаси тузилмалари билан машқ қилиш. 2. Фуқаро муҳофазаи махсус- тактик ўқув машғулотлари ва қўмондонлик-штаб ўқув машғулотларини ташкил этиш, ўтказиш.

1.Ишчи-хизматчилар ва фуқаро муҳофазаси тузилмаларини ўқитишдан мақсад, вазифалари ва усуллари, фуқаро муҳофазаси тузилмалари билан машқ қилиш. Техноген, табиий ҳамда экологик хусусиятли фавқулодда вазиятлардан аҳоли ва ҳудудларни муҳофаза қилиш, жабрланганларга ёрдам кўрсатиш, талофатларни камайтиришда ижобий кўрсатгичларга эришиш-аҳолининг барча табақаларини фавқулодда вазиятларга қанчалик тайёргарлигига, уларнинг бу соҳадаги билим савияларига чамбарчас боғлик. Шу мақсадда аҳолини барча табақаларини фавқулодда вазиятлардан муҳофазаланиш с оҳасига мунтазам ўргатилиб борилади. Уларнинг фавқулодда вазиятларга тайёрлигини текшириш мақсадида команда- штаб, т актик-махсус ва комплекс ўқув машқлари мунтазам ў тказилади. Уч кеча-кундузгача давом этадиган команда-штаб ўқув машқлари Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Т ошкент шаҳар давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида 5 йилда бир марта, шаҳарлар ва туманларда 3 йилда бир м арта ўтказилади. Тактик-махсус ўқув машқлари корхоналар, муассасалар в а ташкилотларда 3 йилда бир марта ўтказилиб, олти соатгача да вом этади. Икки кеча-кундузгача давом этадиган комплекс ўқув машқл ари ходимлари сони 300 дан ортиқ бўлган корхоналар, му ассасалар ва ташкилотларда ҳамда 600 дан ортиқ ўринга эга бўлган даволаш-профилактика муассасаларида 3 йилда бир марта ўтказилади. Бошқа ташкилотларда 6 соатгача давом этадиган маш ғулотлар 3 йилда бир марта ўтказилади. Умумий ўрта таълим мактаблари ҳамда бошланғич ўрта ва олий касб-ҳунар таълими муассасалари ўқувчилари билан машғулотлар ҳар йили ўтказилади. Иқтисодиёт тармоқларидаги команда-штаб ўқув машқлари. Команда-штаб ўқув машқлари шаҳар, туман ФВДТ хизматлари, бошқарув органлари раҳбарлари ҳамда эвакуация комиссиялари, авария- 2

қутқарув бўлинмалари ва тузилмалар бошлиқлари таркибини биргаликда ўқитиш ва тайёрлигини текширишнинг асосий шаклларидан биридир. Команда-штаб ўқув машқларининг моҳияти шундан иборатки, барча машқ қатнашчилари аҳоли ва ҳудудлар муҳофазасини ташкил этиш, тармоқ барқарорлигини таъминлаш бўйича тармоқда авария, ҳалокат, табиий офат ёки замонавий қуроллар туфайли содир бўлиши мумкин бўлган фавқулодда вазиятларда (унинг миқёсини ва технологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда) аниқ шароитдан келиб чиқиб тасарруфларидаги мавжуд куч ва в о с и т а л а р н и б о ш қ а р и ш б ў й и ч а ў з ф у н к ц и о н а л мажбуриятларини бажарадилар. Ўқув машқлари раҳбарият таркиби қарамоғидагиларни бошқаришда м устаҳкам кўникм алар ҳосил қилишга, фавқулодда вазиятлар содир бўлиш таҳдиди пайдо бўлганда, унинг ривожланишини тўхтатишда ҳамда унинг оқибатларини бартараф этишда шароитни тўғри баҳолашга имкон беради. Фуқаро муҳофазаси режасидаги тадбирларни машқ қилиш давомида қай дадражада тўғри режалаштирилганлигини баҳолаш ва замонавий қирғин воситалари қўлланганда оқибатларини бартараф этиш бўйича қарор қабул қилиш, иж ро чи ла рг а а ни қ в аз иф ал ар б ер иш ва у ла рн инг бажарилишини ташкил этиш ўқув машқларининг мақсадидир. Тармоқлардаги команда-штаб машқлари мустақил тадбири сифатида ҳамда юқори органлар (шаҳарда, у ўтказиладиган ўқув машқлари) таркибида ўтказиладиган тармоқ машқи сифатида ҳам олиб борилиши мумкин. Бундай ўқув машқларини сифатли тайёрлаш ва ўтказилиб 3

борилиши учун мавзу, ўқув машқининг мақсади, машқ с аволларини ва бошқа керакли маълумотларни ҳамда т ашкилий кўрсатмаларни тайёрлаётганда фуқаро муҳофазасига оид Ўзбекистон Республикаси Қонунлари, Ўзбекистон Р е с п у б л и к а с и В а з и р л а р М а қ к а м а с и Қ а р о р л а р и , Ў збекистон Республикаси Фуқаро муҳофазаси бошлиғининг буйруқ ва директивалари, навбатдаги ўқув йили учун т ашкилий кўрсатмалар, вазирлик ҳайъат йиғилишининг қарорлари талаблари асос қилиб олиниши зарур бўлади. Команда-штаб ўқув машқларини ўтказишда раҳбарлар таркиби, тузилмалар сардорлари ҳамда ўқув машқига жалб этиладиган бошқа қатнашчиларнинг фуқаро муҳофазаси бўйича тайёргарлик даражаси яққол намоён бўлади ва ўз натижасини беради. Ўқув машқига раҳбарлик . Команда-штаб ўқув машқи “ бошлиқ ўз қарамоғидагиларни ўқитади” тамойилига асосан ташкил этилади ва олиб борилади. Барча ишларнинг т а ш к и л о т ч и с и т а р м о қ ф у қ а р о м у ҳ оф а з а с и б о ш л и ғ и (раҳбари)дир. Туманда команда-штаб ўқув машқини тайёрлаш ва ўтказиш бўйича барча ишларнинг ташкилотчиси вилоят ҳокими-фуқаро муҳофазаси бошлиғи бўлиб, у ўқув машқи раҳбари ҳисобланади. Ўқув машқи раҳбарининг ўринбосарлари ва ёрдамчилари этиб вилоят миқёсидаги фуқаро муҳофазаси хизматлари, бошқарма бошлиқлари ёки машқга жалб этилаётган тармоқларнинг раҳбарлари тайинланадилар. Машқнинг раҳбарият штаби - машқ раҳбарининг кўрсатмасига асосан машқни тайёрлаш ва ўтказишни ташкиллаштиради. Вилоят фавқулодда вазиятлар бошқармаси бошлиғи раҳбарият штабининг бошлиғи - машқ раҳбарининг ў ринбосари ҳисобланади. Туман миқёсида ўтказиладиган ўқув машқи асосий ҳужжатлари вилоят ҳокими томонидан та сдиқланиб, фавқулодда вазиятлар вазирининг биринчи ўринбосари билан келишилади. Ко м а нд а- шт аб ўқ ув м ашқ и кў п со нл и ра ҳб ар ия т, к о м а н д а л а р 4

т а р к и б и , ф у қ а р о м у ҳ о ф а з а с и х и з м а т и , э в акоорганлар, ички тузилмалар бўлинмалари, раҳбарлари жа л б э т и л г а н й и р и к и қ т и с о д и ё т т а р м о қ л а р и д а ўт ка зи лг ан да , та рм оқ ра ҳб ар и - ф уқ ар о м уҳ оф а за бошлиғи фақат машқ ўтказишга раҳбарлик қилиб, фуқаро муҳофазаси бошлиғи вазифасини бош муҳандисга ёки ўзининг муовинларидан бирига топширади. Команда-штаб ўқув машқини бевосита тайёрлаш ва ўтказиш тадбирларини бажарадиган бир ёки бир нечта тарқоқ ҳудудларда жойлашган йирик тармокларда ўқув машқи раҳбарининг муовини (ёрдамчиси) тайинланади, раҳбарият штаби ташкил этилади ва фуқаро муҳофазаси хизмати ва тармоқ ички тузилмалар бўлинмаларининг энг яхши тайёргарлик кўрган ходимлари ҳисобидан воситачилар тайинланади. Раҳбарият штаби ўқув машқини юқори даражада ташкил э т и ш в а с и ф а т л и ў т к а з и ш н и т а ъ м и н л о в ч и э н г к а м миқдордаги зарур таркибда ташкил этилади. Унча катта бўлмаган тармоқларда раҳбарият штаби ўрнига иккита- учта одамдан ташкил топган бошқарув гуруҳи ташкил этилиши мумкин. Ўқув машқининг раҳбари ўқув машқи ўтказиш учун зарур бўлган дастлабки маълумотларни ва унинг умумий мақсадини аниқлайди. Дастлабки маълумотлар - мавзу, ўқув машқининг мақсади, машқ босқичлари ва уларнинг ўқув саволлари (ҳар бир ўқитилаётган босқичда), ўқитилаётган раҳбарлар таркиби ва бошқарув органлари, фуқаро муҳофазаси хизмати, машқ давомида белгиланган тадбирларни бажаришга (ишлаб чиқариш барқарорлигини ошириш масалалари, фавқулодаа вазиятларнинг олдини олиш ва унинг оқибатларини бартараф этиш) жалб этилувчи штатдаги авария- қутқарув бўлинмалари, махсус тузилмалар, машқнинг ўтказиш муддати, вақти ва жойдаги воситачилар таркиби аниқланади. Ўкув машқи ўтказиладиган жойларни тайёрлаш борасидаги тадбирлар керак бўлганда шароитни ва ўқув-моддий базаси миқёсини тақлид қилиш учун жой ва воситаларни ҳисобга олган ҳолда тузилади. 5

Команда-штаб ўқув машқи саволларини ишлаб чиқиш учун тинчлик даврида содир бўлиши эҳтим ол ф авқулода вазиятларга ва ҳарбий ҳаракатлар давридаги зарарлар миқдорига жуда яқинлаштирилган кўргазмали мураккаб шароит лар яратилиши лозим. У ўқув машқининг қатнашчиларини фаол ва ташаббускорона ҳаракатларга ёндошмоғи , уларни изланишга ва мақсадга мувофиқроқ қарорлар қабул қилишга, куч ва воситалар ёрдамида маневрларни амалга о ширшга мажбур этмоғи, қўйилган вазифаларни, биринчи навбатда одамларни қутқариш билан боғлиқ ишларни ўз вақтида бажариш учун барча техника ва бошқа воситаларидан т ўла фойдаланишга мажбур этмоғи лозим. Команда-штаб ўқув машқини олиб борилаётганда раҳбар унинг режа билан мутаносиб ҳолда олиб борилишига, ўқув саволларини ишлаб чиқиш ва амалий тадбирларнинг тўла ҳажмда ўтказилишига, раҳбарият таркиби томонидан қарамоғдагиларга вазифаларни тўғри ва аниқ қўйилишига алоҳида эътибор қаратмоғи лозим. Амалий тадбирларни бажариш вақтида ишчи-хизматчилар ва уларнинг оила аъзоларини муҳофаза қилиш бўйича ҳамда и шлаб чиқариш барқарорлигини ошириш билан боғлиқ энг муҳим эпизодларга ишлаб чиқишнинг раҳбари шахсан ўзи ўтказади. Ўқув машқи тугагандан сўнг ўрганувчиларнинг ҳаракатини баҳолайди ва йўл қўйилган камчиликларни бартараф этиш бўйича вазифалар қўяди. Р а ҳ б а р и я т ш т а б ( б о ш қ а р у в г у р у ҳ и ) р а ҳ б а р и н и н г кўрсатмасига биноан ўқув машқларини ташкил этиш, уларни т айёрлашни ва ўтказилишини таъминлайди. Штаб раҳбарияти мажбуриятлари жумласига раҳбарнинг мулоҳазаларига асосланган ўқув-услубий ҳужжатларни ишлаб чиқиш, воситачиларни тайёрлашни ташкил қилиш, барча қатнашчиларни, ўқув- моддий базасини, бошқарув пу нктларини, ўрганувчиларнинг иш жойларини, алоқа ва хабар бериш воситаларини тайёрлашни назорат қилиш, ў қув машқини олиб бориш жараёнида воситачилар ишини та ш к и л 6

э т а д и , қ а т н а ш ч и л а р н и н г ҳ а р а к а т л а р и н и у м умлаштиради ва баҳолайди, хабарлар (сигнал)нинг бе рилиши ва унинг жойларга туғри ва аниқ етказилишини назорат қилади, шароитдан келиб чиққан ҳолда қарор қабул қилиш учун таклифлар тайёрлаш, уларни расмийлаштирилиш ишларини олиб боради. Машқ раҳбарининг маърузасида мавзу ва ўқув машқи ма салалари, қатнашчиларнинг таркиби, улар ҳаракат қилган ша роит эслатиб ўтилади. Сўнгра раҳбарият ва сардор-б ошлиқлар таркибининг иши, уларнинг тез ва моҳирона қрорлар қабул қила олиш маҳоратлари, қарамоғдагиларнинг ҳаракатларига раҳбарлик қилишларига ҳамда ўқув машқи масалаларини ишлаб чиқиш ва машқ мақсадига эришишнинг т ўлалигига баҳо берилади. Муҳокамани иш харитаси, тасвирий чизмалар, графиклар, ж адваллар, қисоб-китоблар ва бошқа ҳужжатлар намойиш қилиш орқали олиб борилади. Умумий муҳокамагача ўқув машқида қатнашган ФВДТ хи зматлари ва тузилмаларининг қисман муҳокамалари ўт казилиши мумкин. Уларни раҳбарнинг ўринбосарлари ва воситачилар ўтказадилар. 6.2.Фуқаро муҳофаз аи махсус- т акт ик ўқув машғ улот лари ва қўмондон лик-шт аб ўқув машғ улот ларин и таш кил этиш , ўтказиш . Ўқув машқларини ташкил этиш асослари. Тактик-махсус машқлари - фуқаро муҳофазасининг ҳарбий ва махсус бў линмалари ҳамда авария- қутқарув тузилмаларининг амалий ишла рни бажаришга ўргатиш, табиий ва техногея хусусиятли вазиятларнинг оқибатларини бартараф этишга қаратиш асосий шаклидир. Унинг асосий мақсадлари; - сардор- бошлиқлар таркибининг авария- қутқарув ва шошилинч ишларни ва аҳолини муҳофаза қилишни ташкил этиш, тузилмаларни бошқариш ишларида амалий кў никмаларни такомиллаштириш; 7

- тузилмаларни ҳамда авария-қутқарув бўлинмаларини аҳолини муҳофаза этиш тадбирларини мустақил равишда бажариш ҳамда бошқа тузилмалар, қидирув-қутқарув хизмати бўлинмалари, фуқаро муҳофазаси хизматлари билан биргаликда ҳаракат қилишга тайёрлаш ; - аҳолини фавқулодда вазиятлардан ва замонавий қирғин воситаларини қўлланганда унинг оқибатларидан муҳофаза қилишнинг энг самарали усулларини қидириб топиш ҳамда Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлиги, фуқаро муҳофазаси бошлиқлари, вазирликлар, бошқарма ва ташкилотларнинг қарорларига биноан тузилмалар ҳаракатлари бўйича меъёрий ҳужжатлардаги айрим ҳолатларни текшириш мақсадида тажриба-тадқиқот тактик-махсус ўқув машқларини ўтказиш. Уларда кучли вайронагарчиликлар, ёнғинлар, сув босишлари, радиоактив ва кимёвий зарарланиш шароитида, сардор-бошлиқлар таркиби, авария-қутқарув тузилмалари ва бошқа шошилинч ишларни олиб боришга мўлжалланган тезкор тузилмаларнинг моҳирона ҳаракатини талаб этувчи мураккаб ва ибратли шароит яратилмоғи зарур. Ўқув машқлари унинг миқёси ва ўргатилаётганларнинг таркибига боғлиқ ҳолда белгиланган талабларга мувофиқ махсус кийим-бош, техника ва ускуналар билан жиҳозланиб, ўқув машқларига тўла бутланган шахсий таркибда олиб чиқиладиган тузилмалар, командалар, гуруҳлар ва бошқа бўлинмалар билан олиб борилади. Умумий вазифаларни бажарувчи тузилмалар билан ўқув машқлари одатда, хизмат тузилмалари билан биргаликда ўтказилади. Масалан, қутқарув отряди (команда, гуруҳ) билан биргаликда санитар дружиналар (постлар), разведка, жамоат тартибини сақлаш, ёнғинга қарши кураш, панажойларга хизмат кўрсатиш гуруҳлари иштирок этишлари керак. Фуқаро муқофазаси хизматларидан жалб этиладиган тузилмаларнинг сони ўқув машқи мавзусига тўлиқ мақсадларига, характери, авария-қутқарув ва шошилинч ишларнинг ҳажмига боғликдир. Агар фуқаро муҳофазаси хизматларининг бирор-бир (махсус) тузилмаси у ёки бу сабабга кўра объект тактик-махсус ўқув машқига 8

жалб этилмаган бўлса, навбатдаги комплекс ўқув машқигача у билан албатта мустақил тактик-махсус ўқув машқи ўтказилиши керак. Ҳудудий тузилмалар ва қутқарув отрядлари билан махсус-тактик машқларни тайёрлаш ва ўтказиш учун раҳбарият штаби тузилади. Бўлинмалар, гуруҳлар ва бошқа тузилмалар билан бошқарув гуруҳи ташкил этилади, тузилмалар ва тақлид бўйича раҳбарнинг ёрдамчилари (воситачилар) тайинланади. Айрим ҳолларда раҳбарлар таркибини тайёрлаш маркази (РТТМ)нинг ўқитувчилари жалб этилиши мумкин. Ўқув машқи рақбарининг мажбуриятлари ўкув машқини тайёрлашда: -тегишли меъёрий ва ҳуқуқий ҳужжатларни (қонунлар, қарорлар, йўриқномалар) ўрганиш, тузилмаларнинг тайёргарлик ҳолатини таҳлил этиш, дастлабки м а ъ л у м о т л а р н и я ъ н и м а в з у н и , ў қ у в м а ш қ и н и н г м а қ с а д и н и , ў т к а з и ш муддатини, ўқув босқичи ва саволларини, жалб этилаётган тузилмаларнинг сони ва таркибини, ўқув машқи ўтказиладиган ҳудудни, тақлид воситаларини, моддий-техник таъминот масалаларини аниқлаш; -машқ ўтказиладиган ҳудудларни тайёрлаш тартибини, қандай кучлар билан қандай муддатларда улар тайёр бўлиши лозимлигини белгилаш; - ўр ин бо са рл ар , ё рд ам чи ла р, во си та чи ла р ва б ар ча қатнашчиларни тайёрлашни ташкил этиш. Сардорларни авария-қутқарув ишлари олиб борилаётганда бошқарувни моҳирона ташкил этишга ўргатиш. ўқув машқи олиб борилаётганда: -қарорлар ва берилган фармойишларни, уларнинг шахсий таркиб томонидан бажарилиш даражаси ва сифатини таҳлил этиш; -қўйилган ўқув мақсадларига эришиш учун шароитни мур аккаблаштиришга раҳбарлик қилиш; -хавф сизлик чоралари ва экологик талабларга риоя қилишни назорат этишни амалга ошириш; - ўқув машқи тугагагандан сўнг муҳокама ўтказиш, бўлимлар ва 9

тузилмалар шахсий таркиби ҳаракатларини баҳолаш. Раҳбарият штаби зиммасига ўқув машқини тайёрлаш ва ўтказиш, ҳаракат ҳудудини жиҳозлаш бўйича ҳужжатларна и ш л а б ч и қ и ш ҳ а м д а ў қ у в м а ш қ и т у г а г а н д а н с ў н г тузилмаларни йиғиш ва уларни доимий иш жойларига қайтаришни, амалий ишлар олиб борилган ҳудудни тартибга келтиришни назорат этишни амалга ошириш юкланади. Ўқув машқини тайёрлаш ва ўтказишнинг моддий-техник таъминоти тузилмаларни зарур техника, ёқилғи-мойловчи материаллар, тақлид воситалари ва бошқа материаллар, т а л а б д а г и з а ҳ и р а с и б ў л г а н м а х с у с ж и ҳ о з л а р б и л а н таъминлаш, овқатланишни ташкил қилишдан иборатдир. Ҳақиқатга яқинлаштирилган шароит яратиш учун сув босиш, кимёвий зарарланиш ва радиоактив ифлосланиш зоналари белгиланади, вайроналар, ёнғинлар, коммунал- энергетика тармоқларидаги ҳалокатлар, тошқинлар (отилиб чиқиш) тақлид қилинади. Тақлид бошқариладиган, уни тайёрлаш ва ҳаракатга келтиришга кўп вақт ва катта маблағ талаб қилинмайдиган бўлиши керак. Бунинг учун тақлид бўйича ўқув машқи раҳбарининг ёрдамчиси ихтиёрига зарур миқдордаги шахсий таркиб, техника ва моддий бойликлар ажратилади. У тақлид режасини тузади, ўқув машқи олиб бориладиган ҳудудни зарур ускуналар билан жиҳозлайди, хавфсизлик чораларига риоя этилишни кўзда тутади ва назорат қилади. Ўқув машқини тайёрлаш. Тайёргарлик талбирларининг мазмуни ва ҳажми ўқув машқи миқёси ва мақсадига, ўқув машқига жалб этилаётган тузилмаларнинг таиёргарлик даражасига, уларнинг моддий-техник таъминотига ҳамда машқ олиб бориладиган ҳудуднинг ҳолатига боғлиқ. Ўқув машқини тайёрлашда қуйидаги ҳужжатлар ишлаб чиқилади: -ўқув машқини тайёрлаш ва ўтказиш қақида буйруқ; -ўқув машқига тайёргарликнинг тақвимий режаси; -ўқув машқини ўтказиш режаси; 10

Ўқув машқини тайёрлаш ва ўтказиш ҳақидаги махсус буйруқ ишлаб чиқилади. Буйруқда : - ўқув машқини ўтказиш муддати ва ўрганувчилар таркиби; -сардор-бошлиқлар ва бошқа қатнашчилар таркибини тайёрлаш тартиби; - а м а л и й и ш б а ж а р и л а д и г а н ҳ у д у д л а р н и т а й ё р л а ш ҳ а м д а и ш ҳажми ва масъул ижрочилар; -моддий-техник таъминот, шу жумладан моторесурслар, ёнилғи, тақлид воситалари; -ўқув машқини ўтказишда хавфсизликни таъминлаш бўйича чоралар аниқ белгиланган бўлиши лозим. Тақвимий режада: - р а ҳ б а р н и н г ё р д а м ч и с и н и , с а р д о р - б о ш л и қ л а р в а т у з и л м а л а р н и н г б а р ч а ш а х с и й т а р к и б и н и т а й ё р л а ш борасидаги тадбирлар; -ҳужжатлар рўйхати, уларни ишлаб чиқиш муддати ва бунинг учун масъул шахслар; -ўқув машқи ва тақлид ҳудудини тайёрлаш борасидаги гадбирлар; - а л о қ а в а х а б а р б е р и ш х и з м а т и н и т а ш к и л э т и ш масалалари ёритиб берилади. Тақвимий режа тармоқ раҳбари томонидан тасдиқланади. Ўқув машқини ўтказиш услуби. Ўқув машқини шахсий таркибга хабар бериш ва йиғиш, техникани олиб бориш ва уларнинг ҳаракатга тайёрлигини текшириш керак. Тактик вазифалар (буйруқлар, кўрсатмалар)ни ёки шартли топшириқни топширгандан сўнг сардорларга олинган вазифани тушуниб олиши, шароитни баҳолаши, қарор қабул қилиши ва қарамоғидагиларга вазифа бериши учун зарур бўлган вақт берилади. Тузилмалар сардорларининг қутқарув ишларини ташкил этиш борасидаги қарорини ўқув машқи раҳбари эшитиб кўради ва тасдикдайди. 11

Бунда асосий эътиборни унинг мақсадга мувофиқлиги ва вужудга келган шароитга тўғри к е л и ш и г а , к у ч в а в о с и т а л а р д а н ф о й д а л а н и ш н и н г сам арадорлигига, берилган вазиф ани баж ариш учун белгиланган муддатларнинг реаллигига, вазифанинг аниқ қўйилишига, бошқарув ва мувофиқлашувни ташкил қилиш усулларига қаратиш лозим. Т узилм алар ўртасидаги доимий ва яқиндан ўзаро ҳамкорликни ҳам эсдан чиқариш мумкин эмас. Бу нарса, шу лаҳзаларда фалокатга учраган одамларни қутқариш ва муҳофаза қилиш бўйича энг муҳим вазифаларни ҳал этаётган бўлинмалар манфаатлари йўлида амалга оширилиши ва қўллаб-қувватланиши лозим. Ў қ у в м а ш қ и а в а р и я - қ у т қ а р у в и ш л а р и н и ҳ о я с и г а етганлигини эълон қилиш билан якунланади. Машқ якунида раҳбар шахсий таркиб ва техникани текшириш, ўқув машқи олиб борилган ҳудудни тартибга келтириш ҳамда муҳокама ўтказиш жойи ва вақти ҳақида кўрсатма беради. Ўқув машқи муҳокамаси. Бу ўқув машқининг якуний қисмидир. Унинг мақсади ҳар тарафлама таҳлил қилингандан сўнг якун ясаш, ўқув мақсадларига эришиш ва вазифаларнинг бажариш даражасини аниқлашдир. Муҳокамани олдиндан тайёрлаб қўйилган материаллар ва воситачилар томонидан ўқув машқи давомида тузилмалар ҳаракати тўғрисида аниқ эришилган натижаларини такдим этилган маълумотлар асосида раҳбар ўтказади. Муҳокаманинг бошида мавзу, ўқув машқининг мақсади, тактик ў қ у в м а ш қ и м а в з у с и г а т е г и ш л и р а ҳ б а р и я т ҳ у ж ж а т л а р и н и н г асосий талаблари баён этилади. Сўнгра тузилмалар шахсий таркибининг ўқув машқи аниқ ҳаракатлари муҳокама этилади. Бунда асосий эътиборни: -қабул қилинадиган қарорларнинг тўғрилиги ва мақсадга муво фиқлиги, авария-қутқарув бўлинмаларининг ташкил э т и л и ш и г а қ ў й и л г а н в а з и ф а л а р н и н г а н и қ л и г и в а ў з в ақтидалиги; 12

- разведкани олиб бориш ва унинг натижалари; - ўқув машқига жалб этилган барча тузилма ва бўлинмалар ўрта сида узлуксиз ҳамкорликни ушлаб туриш; - тузилмаларнинг белгиланган ҳудудга қараб ҳаракат қилишининг ўз вақтидалиги ва уюшганлиги; Бажарилган амалий ҳаракатлар натижалари, механизация ва техника во ситаларидан фойдаланишнинг самарадорлиги, моддий-тех ник таъминотнинг ўз вақтидалиги ва сифати, техника хавф сизлиги талабларига риоя қилишига қаратилади. Муҳокама сўнгида раҳбар ўқув мақсадларига эришиш нати жасини аниқлайди, тузилмаларнинг ҳаракатларига аниқ баҳо беради ва камчиликларни айтиб, бундан кейин ту зилмаларни тайёрлашда ним аларга эътибор бериш кераклигини кўрсатади. Комплекс ўқув машқларида: -объектларда ишлаб чиқариш фаолияти тўхтатилмаган шар оитда тегишли сигнални олишдан тортиб, авария-қутқарув б о ш қ а ш о ш и л и н ч и ш л а р н и ў т к а з и ш , ф а в қ у л о д д а в а з иятларнинг олдини олиш ва улар оқибатларини бартараф борасидаги фуқаро муҳофазаси тадбирлари комплекс қилиб чиқилади; -олиб бориши зарур бўлган ишларни амалга ошириш масалаларида ўтказилган тадқиқотлар натижаларига, эришилган даражага берилган баҳога қараб ўрганиб чиқилади. Режани тадқиқотлар бошчилигида бош мутахассислар, тадқиқот раҳбарлари ўрганиб чиқадилар. Биринчи йўналиш. Фавқулодда вазиятларда иқтисодиёт объектлари ишчилари ва хизматчиларини ва уларнинг ҳаётий фаолиятларини муҳофаза қилишни таъминлаш: 1.Ишлаб чиқариш ходимларига (аҳолига) фавқулодда в азият ҳақида хабар бериш. 2.Ишлаб чиқариш ходимлари яширинишини таъминлаш (муҳофаза иншоотлари фондини яратиш). 13

3.Хавфли жойлардан аҳолини эвакуация қилиш. 4. Ш а х с и й м у ҳ о ф а з а в о с и т а л а р и в а т и б б и й ё р д а м воситалари, радиациявий, кимёвий, биологик заҳарланиш ва шароитни назорат қилиш, ускуна ва жиҳозлар билан таъминлаш. 5. Ҳаётий фаолиятни таъминлаш - озиқ-овқатни, сувни зарарланишдан муҳофаза қилиш. Иккинчи йўналиш . Асосий ишлаб чиқариш фондлари ва (муҳандислик-техник мажмуа) муҳофаза қилинишини таъминлаш: 1.Темир-бетон конструкциялардан каркас типида жуда муҳим иқтисодиёт объектларини қуриш. 2.Кам қаватли, сал чуқурлаштирилган турдаги иморатлар, иншоотлар қуриш. 3.Муҳим объектларни ер остига, кон ковланмаларига жойлаштириш. 4.Конструкциялар мустаҳкамлигини ошириш. 5 . В е р т и к а л к о н с т р у к ц и я л а р н и г о р и з о н т а л л а р и г а алмаштириш. 6. Иморатларни, иншоотларни ўраш (тупроқ тортиш) . Энергия, сув, газ, иссиқлик таъминоти тизимларини барқарор ишлашини таъминлаш. Учинчи йўналиш . Иқтисодиёт объектларини фавқулодда вазиятда барқарор ишлашга олдиндан тайёрлаш. Шикастловчи иккиламчи омиллар таъсирини чеклаш: 1.Технологик жараёнларни фавқулодда режимларда ишларга тайёрлаш; 2 . Фавқулодда вазиятлар тасирини камайтириш; 3. Эҳтимоли бўлган фавқулодда вазиятларни аниқлаш ва уларни бартараф этиш. Ў рганувчиларнинг ҳар бир тоифаси учун тайёргарлик шакл ва усуллари бир комплексда қўлланилади. Масалан, раҳбарият ва бошлиқлар таркиби учун команда-штаб ўқув машқи, тузилмалар учун махсус-тактик, қолган қатнашчилар учун мавжуд шароитга тўғри келадиган маълум вазифаларни баж аришда олиб бориладиган ам алий машғулотлар ва 14

машқлар. Ўз моҳияти бўйича комплекс ўқув машқлари- шу объектнинг фуқаро муҳофазаси, фавқулолда вазиятларнинг олдини олиш ва уларда ҳаракат қилиш масалалари бўйича тайёрлигининг намойишидир. Ўқув машқига тайёрланиш. Ўқув машқини тайёрлаш к о р х о н а р а ҳ б а р и - ф у қ а р о м у ҳ о ф а з а с и б о ш л и ғ и зиммасидадир. М а ш қ н и т а й ё р л а ш в а ў т к а з и ш у ч у н р а ҳ б а р н и н г ўринбосари ва ёрдамчилари тайинланади, раҳбарият штаби ё ки бошқарув гуруҳи тузилади. Комплекс ўқув машқига тайёргарлик тақвимий режага мувофиқ амалга оширилади. Режа ихтиёрий равишда тузилади, уни раҳбарият штаби бошлиғи имзолайди ва ўқув машқи раҳбари тасдиқлайди. Ўқув машқини ўтказиш учун раҳбарнинг кўрсатмалари асосида қуйидаги ҳужжатлар тайёрланади: -ўқув машқини ўтказиш режаси; -ташкилий кўрсатмалар; -ўринбосар ва ёрдамчилар (воситачиларнинг шахсий режалари; - та ъм ин от р еж ас и ( м од ди й- т ех ни к, а ло қа , т ақ ли д, комендантлик хизмати ва бошқалар); - хавфсизлик чоралари бўйича йўриқнома. Ўқув машқини ўтказиш ва унинг мавзусига, ўқув мақсадлари ва миқёсига боғлиқ бўлган босқичлар бўйича режалаштирилади. Ҳар бир босқич ҳаракатнинг маълум бир даврини қамраб олган масалаларни ўз ичига олиши керак. Масалан, ўқув машқи раҳбарияти таркибига табиий офат ёки техноген хусусиятли фавқулоддд вазиятлар содир бўлгани ҳақидаги хабарни етказиш билан бошланиши мумкин. Бу босқичда фавқулодлд вазиятлар бўлимига, хизматлар ва тузилмаларга хабар бериш ва штабда шошилинч кўриладиган масалалар ишлаб чиқилади. Бошқарув жойи ташкил этилади, муҳофаза иншоотлари тайёр ҳолга келтирилади, агар зарурият бўлса, у ҳолда шахсий муҳофаза воситалари берилади, объект барқарорлигини ошириш бўйича тадбирлар 15

ҳамда “Фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва бартараф этишда ҳаракат қилиш режаси”да кўзда тутилган тадбирлар амалга оширилади. Кейинги босқичда (ўқув машқи мақсадига мувофиқ) ишлаб чиқаришни ҳалокатсиз тўхтатиш, авария оқибатларини камайтириш, ишчи ва хизматчиларни қисман эвакуация қилиш, корхонада қолаётганларни муҳофаза қилиш, тузилмаларни тўла тайёр ҳолга келтириш масалалари ишлаб чиқилиши мумкин. Учинчи босқичда, авария-қутқарув хизматлари ва тузилмалар томонидан қидирув-қутқарув ишларини ва жароҳатланганларга биринчи тиббий ёрдам кўрсатишни ҳамда фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф этиш масалалари ҳал этилади. Ўқув машқини ўтказиш режаси . Ўқув машқи масалаларини ишлаб чиқиш кетма-кетлигини аниқлайдиган асосий ҳужжат - ўқув машқини ўтказиш режасидир. Раҳбар ўқув машқи режасини тадбирларнинг бошланишидан камида икки ҳафта аввал тасдиқдайди. Корхона ўқув машқига тайёргарлик борасида ташкилий кўрсатма раҳбарнинг буйруғи сифатида расмийлаштирилади ва ижрочиларга аввалроқ (одатда ўқув машқи бошланишидан бир ой олдин) етказилади. Са рд ор ла рн ин г м а ър уз ал ар ид ан к ей ин т уз илм ал ар жойларига қайтгандан сўнг раҳбар ўқув машқини якунлайди. Ўқув машқини баҳолаш мезони. Вазифалариинг тайёрлик дараж асини, сифати ва баж арилиш сам арадорлигини, бошқарув органи, хизматлар ва тузилмалар ишининг ўқув машқидаги фаоллигини баҳолаш учун ўзини амалда оқлаган асосий сифат ва миқдор кўрсаткичларидан фойдаланиш мумкин. Булардан ташқари қуйидаги тадбирлар амалга оширилиши керак: -умумий ташкилотчилик; -қабул қилинган қарорларнинг тўғрилиги ва мақсадга мувофиқлиги; 16

- ўқув машқи давомида яратилган ҳужжатларнинг тўлалиги ва мақсадга мувофиқлиги; -қарорларнинг ўз вақтида етказилиши ва уларнинг ўз вақтида бажарилиши; -ҳамкорликни ташкил қилиш ва қўллаб-қувватлаш; -хавфсизлик қоидаларига риоя қилиш эътиборга олиниши лозим. Умумий баҳо қуйидагича қўйилади: -“аъло” баҳо, агарда 50 ва ундан кўп фоиз кўрсаткичлар ”аъло”га баҳоланган, 25% дан кам бўлмагани “яхши”га ва ”қониқарсиз” баҳолар бўлмаган такдирда; -“яхши” баҳо, агарда 50% дан кам бўлмаган кўрсаткичлар ”аъло” ва “яхши” баҳога, қолганлари “қониқарли” баҳоланган бўлса; -“қониқарли” баҳо, агарда 65% дан кам бўлмаган кўрсаткичлар “қониқарли” баҳоланганда. Ишлаб чиқилган ҳужжатлар сифатсиз ёки сифати паст бўлганда, хизматлар ва тузилмалар ишида ташкилотчилик бўлмаганда умумий баҳо бир баллга пасаяди. Ўқув машқи муҳокамаси. Хотима қисм - муқокамани корхона раҳбари шахсан ўзи ўтказади. Раҳбар муҳокамага олдиндан тайёрланиши керак. Машқ давомида у далилий м аълум отлар тўплайди, ўринбосарлари ва раҳбарият ахборотларини эшитади. Муҳокама охирида раҳбар ўқув мақсадига эришиш даражасини аниқлайди, ҳар бир тоифада ўргатилаётганларнинг ҳаракатларига баҳо беради ва кейинги ўқув жараёнларида ёки қўшимча машғулотларда очилган камчиликларга барҳам бериш борасида вазифалар қўяди . Умумий муҳокамадан сўнг ўринбосарлар ва ёрдамчилар хизматлар ва тузилмалар, қидирув-қутқарув бўлинмалари (агарда улар жалб этилган бўлсалар) билан шахсий муҳокама ўтказадилар. Объектда ўқув машқи натнжалари асосида камчиликларни бартараф этиш тадбирлари режаси тузилади, “Фавқулодда вазиятларни олдини олиш 17

ва бартараф этишда ҳаракат қилиш режаси” ва “Фуқаро муҳофазаси режаси”га зарур тузатишлар киритилади, м ашқ якуни бўйича ф уқаро муҳофазаси бошлиғининг буйруғи чиқарилади. Ўқув машқида хавфсизлик чораларини ташкил қилиш ва таъминлаш учун раҳбар жавобгардир. У хавфли жойларда комендантлик (тартибга солиш) хизматини жорий қилиш, ёнғинлар, вайроналар, коммунал- энергетика тармоқларидаги аварияларни тақлид қилиш, бу участкаларни тўсиб (қуршаб), белгилаб қўйиши шарт. Маҳаллий шароитлардан келиб чиққан ҳолда ўтказилиши керак бўлган ўқув машқида хавфсизлик чоралари бўйича йўриқнома ишлаб чиқилиб, барча шахсий таркиб томонидан унинг ўрганилишини ташкил этиши шарт. Хавфсизлик чораларига риоя қилиш учун жавобгарлик ўқув машқида қатнашаётган тузилмалар сардорлари зиммасига юкланади. Улар шахсий таркиб билан йўриқномани ўрганишлари, хавфли ҳудудлярни (жойларни) белгилаш тартибини кўрсатиши, техника ва транспорт воситаларининг соз ҳолатда эканлигига ишонч ҳосил қилишлари шарт. Ўқув машқида қуйидагилар тақиқланади: - хавфли тақлид воситалари ва бошқа буюмларни транспортда одамлар билан биргаликда ташиш; -носоз техникани ишлатиш; -тросларга чиқиш, кўтарма кранларнинг ўқи (стреласи) остида, экскаваторларнинг чўмичлари остида туриш, вайроналарда муҳандислик техникаси ишлаётган пайтда у ерда туриш; -“жабрланганлар” белгиси қўйилган ҳудудга шахсий таркиб ва техникани жойлаштириш; -бекатларда чап томонга чиқиш, машиналар ўртасида туриш ва улар остида дам олиш, ёнилғи моддалар солинган идишлар олдида чекиш; -шахсий таркибдан ва тез алангаланадиган материаллардан 50 метргача масофада тутун берадиган шашкалар ёқиш ва тақлид гранаталарини портлатиш; -тутун билан тўла биноларга газниқобсиз, газдан муҳофазаловчи 18

комплектсиз кириш; -машиналарни ва уларнинг атрофини синчковлик билан текширмасдан туриб машиналар двигателини ишга солиш ва юргизиш; -шахсий таркиб жойлашган жойда ҳамда енгил алангаланувчи моддалар йўналишида портловчи пакетлар ташлаш, ёритувчи ва сигнал ракеталарини ўчириш; -тегашли ташкилотлар билан келишмасдан туриб ер қазиш ишларини олиб бориш; -текширилмаган манбалардан олинган, қайнатилмаган сувни ичиш. Тузилмаларнинг сардорлар таркиби авария-қутқарув ва бошқа шошилинч ишларни олиб боришда хавфсизликни таъминлаш учун қуйидаги тадбирларни ўтказиши шарт: - бажариладиган ишлар ҳудудини синчковлик билан текшириб чиқиш; - м ех ан из ац ия в ос ит ал ар и, э ле кт р ускуналар, портловчи моддалар ва ёнғиндан хавфли воситалар билан ишлаганда техника хавфсизлига борасида амалдаги кўрсатма (йўриқнома)лар қоидаларига қатъий риоя этиш; -қулаб тушиши хавфи бўлган бино ва иншоотлар конструкцияларини мустаҳкамлаш ёки ағдариб ташлаш; -ишлар олиб борилаётган жойларга огоҳлантирувчи (сигнал берувчи) белгилар ўрнатишни амалга ошириш; -ўқув машқи бошлангунга қадар муҳандислик техникаси ҳисобларида муҳофаза воситаларида ишлаш машқларини ўтказиш. 6.3.Маънавий-руҳий томонидан тайёргарликнинг моҳияти, шакиллари, усуллари ва воситалари. Ҳозирги кунга келиб Марказий Осиё ҳудудида ҳам табиий ва техноген тусдаги фавқулодда вазиятлар сони тобора ортиб бормоқда. Бундай 19

шароитда фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш тизимларининг ўрни кучайиб боради. Бу тизим тинчлик ва ҳарбий даврда фавқулодда вазиятлар рўй берганда одамлар, иқтисодиёт, ҳудудлар хавфсизлигини таъминлаб беради. Аммо бу таъминотга фақатгина фуқаро муҳофазаси фаолияти, жумладан раҳбарлар ва тузилмалар шахсий таркибининг тайёргарлиги, аҳолининг фуқаро муҳофазаси бўйича билимларини ҳар томонлама такомиллашиб бориш билангина эришиш мумкин. Тайёргарликнинг асосий йўналишларидан бири фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилишга маънавий-руҳий тайёрлаш ҳисобланади. Инсоннинг фавқулодда вазият шароитига тушиб қолиши доимо унинг руҳиятига кучли таъсир қилади. Тиббиёт статистикаси маълумотларига кўра ҳалокатли фавқулодда вазиятлардан сўнг кўпчилик оғир руҳий жароҳат олади ва руҳий муолажага муҳтож бўлади. Руҳшунос олимлар ҳам бундай тайёргарликнинг жуда муҳимлиги ҳақида гапирадилар. Улар ҳайратомуз рақамни келтирадилар: ҳарбий қисмлар жанговорлик қобилиятининг 65% аскарларнинг психофизиологик ҳолатига боғлик экан. Фавқулодда вазиятлар шароитида маънавий-руҳий тайёргарлик моҳияти. Бу ижтимоий онгнинг бир шакли бўлиб, одамлар юриш-туришда, муомалада амал қиладиган тамойиллар, меъёрларнинг мажмуидир. Бу меъёрлар одамларнинг бир-бирига ва инсоний бирликнинг турли шакллари (оила, меҳнат жамоаси, миллат)га муайян ифодасидир. Одамларнинг руҳий чиниққанлиги ваҳимали кайфият ривожланиб кетишига тўсқинлик қилади, дадиллашиб, бор иродасини тўплаб, содир бўлган вазиятдан чиқиб кетишнинг тўғри, мақсадбоп йўлини топиш имкониятини беради. Акс ҳолда саросимага ва ваҳима устунлик қилиб кетади. Ҳатти-ҳаракатларга ва уларнинг сабабларига маънавий (ахлоқий) баҳо бериш маънавиятнинг ўзига хос бир жиҳатини ташкил этади. Жамиятда, аҳолининг муайян бир қатлами орасида яхшилик ва ёмонлик ҳақида, бурч, 20

виждон, виждонсизлик тўғрисида ташкил топган тасаввур бундай баҳо беришга асос бўлиб жамиятнинг мана шу тушинчаларда ифода этади. Бунинг ҳуқуқ тушинчасидан фарқи шундаки, маънавият тамойил ва меъёрлари давлат қонунчилигида қайд этиб қўйилмай, уларга риоя қилиш қонунга эмас, балки виждонга ва жамиятчилик фикрига асосланган бўлади. Тошкент зилзиласи 8 баллга яқин бўлиб 10 сония давом этган биринчи силкиниш 1966 йил 26 апрел куни маҳаллий вақт билан соат 5.23 да қайд этилган эди. Зилзилада қурбонлар деярли жуда кам бўлган. Шундай бўлса ҳам дастлабки силкинишнинг эртасидан Тошкент аҳолисининг 11% да реакция ҳолати сақланиб турган. Ёнғин, газ портлашлари жуда оғир оқибатларга олиб келади. Ҳозирги вақтда бунга террорчилик ҳаракатлари ҳам сабаб бўлиши мумкин. Тадқиқотчи-психологлар П. Хочкинсон ва М Стюарт “Ҳалокатда омон қолиш” номли китобларида ёзишларича, кўпчилик учун ёнғин вақтида унинг алангаси дўзах ўти бўлиб туюлади. Эҳтимолки, ёнғин вақтида одамларни қайсидир бошқа хавфли вазиятдагидан кўра кўпроқ ваҳима босади. Бу хавфли ҳодисанинг хусусияти аввал ваҳима қилиб қочишдан иборат. Бу одамнинг хавфли вазиятдан қочиб қутилишга уринишидан бошқа нарса эмас. Одам ҳамма нарсани унитиб, ҳеч ким билан ҳисоблашмайди, асосий мақсад бутун вужудини қамраб олган, баъзан мутлақо асоссиз қўрқувдан қутилиш бўлади. Ёнғиндаги вазиятни одам ўзининг омон қолишига тўғридан-тўғри таҳдид деб тушинади, баданни муздек тер бостириб юборадиган, қаттиқ қўрқув ҳисси пайдо бўлади, фожиа бир зумликкина бўлиб туюлади, мияда эса ҳаракат қилиш керак, деган фикр туғилади. Фуқаро муҳофазасида руҳий тайёргарлик- бу одамларда руҳан чидамлиликни шакллантириш ёки қўйилган вазифаларни бажариш, тинчлик ва уруш вақтидаги хавфли вазиятларда фидокорона ҳаракат қилиш қобилитини кучайтиришдаги хислатларини ҳосил қилиш демакдир. Маънавий-руҳий тайёргарликнинг шакли, усуллари ва воситалари. 21

Фавқулодда вазиятлардаги ҳатти-ҳаракатларга тайёрлаш соҳасидан бир нечта мисоллар келтирамиз. “Ўтдан қўрқиш”ни енгиш . Одам сакраб ўта оладиган кенгликда узун завур қазилади. Унда ишлатиб бўлинган солярка ёки бошқа ёнадиган суюқлик тўлдириб, ёқиб юборилади. Олов девор ҳосил қилиб ёнаётганда, таълим олаётганлар муҳофаза кийимларини кийиб сакраб, шу олв деворидан ўтадилар. Бунда, ҳар эҳтимолга қарши, олов деворнинг икки томонидан сув шланглари ушлаган одамлар туришади. “Баландликдан қўрқиш”ни енгиш . Ходалардан тўрт қаватли уй макети қурилади. Баландликда хода устида машқ қилинади. Машқ қилаётганлар хавфсизлик камарини боғлаб оладилар ва улар баланд минорага чиқиб, ундан қутқариш арқони ёрдамида пастга тушадилар. “Сувдан қўрқиш”ни енгиш . Сувли тўсиқ устига узунлиги 100 метрли тебранма кўприк қурилади. Таълим олувчилар шу кўприк устидан юриб, сув тўсиқларидан ўтадилар. Тайёргарликнинг бундай усулда олиб боришда одамларда фавқулодда вазият юз берганда эсанкираб қолмаслик, чидам ва мардлик кўрсатиш ҳиссини шакллантиради. Машғулотлар ва ўқув машқларини юқори савияда, кечаси ва кундузи, мураккаб об-ҳаво шароитларида, заҳарланиш зоналаридан ўтиб, вайрона уюмларини саронжамлаб, ёнғинни ўчириб ва ҳ.к. ўтказишлари керак. Фақат шундай йўл билангина қийинчиликларни енгиб ўтишга ўргатиш, одамларда зарур бўлган маънавий-руҳий хислатларни шакллантириш мумкин. 1984 йил март ойида Газли зилзиласи вақтида Когондан келган санитар дружиначилари фидокорона ҳаракат қилдилар. Бироқ, уларнинг айримлари қон оқиб турган ярани ва бошқа турдаги жароҳатларни кўриб қўрқиб кетган эдилар. Бу санитария дружиналарининг сардори тўғри қарорга келди, яъни тегишли ташкилотлар билан келишиб, сандружиначиларни навбатчилик қилишга тез тиббий ёрдам пунктларига юборди. У ерда сандружиначилар керакли хислатларни ўзларида ҳосил қилишлари учун даволаш профилактик 22

тадбирларига ёрдам беришди. Бу эса ўз навбатида ижобий натижа берди. Фуқаро муҳофазасининг муҳим вазифаларидан бири бу - тинчлик ва уруш пайтларида фавқулодда вазиятларда иқтисодиёт обектларини ва аҳолини муҳофазасини таъминлаш. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаро муҳофазаси тизимининг мустаҳкамлиги аҳолини нормал ҳаёт кечиришини таъминлашнинг энг асосий манбаидир. Фуқаро муҳофазаси умумдавлат тадбирлар тизимининг ишончли қисми бўлиб ҳисобланади. Фуқаро муҳофазаси тузилмаларида маънавий-руҳий тайёрловнинг асосий вазифаси бу фуқаро муҳофазасига қаратилган давлат қарорлари талабларини таъминлашдир. Фу қ аро му ҳ офазасида маънавий-психологик тадбир ларнинг мазмуни: - ф у қ аро му ҳ офазаси тузилмалариниг шахсий таркибига ва а ҳ олига фав қ улотда иқтисодиёт объектларини нормал ишлашини таъминлаш ва хал қ нинг нормал ҳ аёт кечиришини таъминлаш ҳ а қ ида давлатнинг қ арорлар и ва сиёсатини тушунтириш; - ф у қ аро му ҳ офазаси тузилмалари-шахсий таркиби ва а ҳ олини Ў збекистон Республикаси хал қ ининг анъаналари б ў йича тарбиялаш; - шахсий таркибда юксак даражадаги маънавий- руҳий хусусиятларни: мардлик, ў зини ушлай билиш, жасурлик, ботирлик, фаросатли ли к, ташаббускорлик каби хислатларни шакллантириш ва ривожлантириш; - ф ав қ улотда вазиятларда иқтисодиёт иншо о тларини му ҳ офаза қ илиш каби тадбирларга шахсий таркиб ни тайёрл аш; - ф у қ аро му ҳ офазаси шахсий таркибига фавқулодда вазиятлар да му ҳ офаза қ илиш усул ва воситаларни тушунтириш; - ф у қ аро му ҳ офазаси шахсий таркибларини ў з ва қ тида қ уткарув ишларини ва бош қ а ишларни олиб бориш учун фойдаланиладиган техникани ў ргатиш; - з арарланганда ў з- ў зига ва ў заро ёрдам к ў рсатиш усулларини ва воситаларини ў ргатиш; - р адиактив моддалар, за ҳ арли моддалар, бактериал воситалар ва бош қ а 23

кучли таъсир этувчи за ҳ арли моддалар билан за ҳ арланганда, қ исман санитария ишловини олиб боришини ў ргатиш; Маънавий- руҳий тайёрл аш усуллари : - давра с у ҳ батлар и ў тказиш; - д оимий равишда бош қ арув кадрларни шахсий таркиб ва хал қ билан муло қ отда б ў лиш; - ф укаро муҳофазаси тузилмалари ва а ҳ оли ў ртасида мусоба қ алар ў тказиш; Фукаро муҳофазаси вазифаларини муваффа қ иятли бажарилишини фа қ атгина, олдиндан, пухта уюштирилган маънавий- руҳий тайёрл аш натижасида эришиш мумкин. Фуқаро муҳофазаси ташвиқотини ўрни ва вазифалари. Ишлаб чиқаришда банд бўлмаган аҳолинининг маънавий-руҳий тайёргарлиги муаммоси миллионлаб кишиларга тегишли муаммодир. Вилоятлар, шаҳарлар ва туманлар фуқаро муҳофазаси бошлиқлари, фавқулодда вазиятлар бошқарма ва бўлимлари бу мавзуга кўпроқ эътибор беришлари, ишламаётган аҳолини фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилишдаги маънавий-руҳий чиниқтишга ёрдам берувчи тадбирларни жонлантириш ишларини янада такомиллаштиришлари лозим. Бундай тарғиботга биринчи галда кимёвий ва хавфли объектлар яқинида ҳамда тошқин, сув босиши хавфи мавжуд бўлган ҳудудларда истиқомат қилувчи аҳоли жалб этилиши лозим. Тарғибот. Фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилишни тарғиб этишда асосий вазифалар қандай, бунда тарғибот наимлардан иборат бўлиши керак? Биринчи вазифа. Тинчлик даврида ва ҳарбий ҳаракатларда фавқулодда вазиятлар содир бўлиши мумкинлигини ва улар нақадар хавфли эканлигини тушинтириш. Иккинчи вазифа. Фуқаро муҳофазасининг роли ортиб бораётганлигини, фавқулодда вазифалардан муҳофаза қилиш ҳақидаги давлат ҳужжатларининг мазмунини, аҳолининг фуқаро муҳофазасига оид ҳуқуқлари ва вазифаларини 24

тушинтириш. Учинчи вазифа. Аҳолига фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилишни ўргатишга ҳисса қўшиш. Тўртинчи вазифа . Фуқаро муҳофазаси илғор тажрибасини аҳоли ўртасида кенг тарғиб қилиш. Бешинчи вазифа . Ўзбекистон Республикаси фуқаро муҳофазаси тарихи ва анъаналарини аҳоли ўртасида тизимли тарғиб қилиш. Тарғибот хушёрлик оширилиши кераклигини, олдини олиш тадбирлари ўтказилиш муҳимлигини, одамларда юксак маънавий-руҳий фазилатларни тарбиялаш зарурлигини, шунингдек бепарволик ишлаб чиқариш, ижтимоий соҳага оғир шикаст етказиши, энг ёмони одамлар қурбон бўлиши мумкинлигини эслатиб туриши керак. Техника ва ишлаб чиқариш технологияси мураккаблаша бораётганини ишлаб чиқариш жараёнлари назорат қилинишида қийинчиликлар келтириб чиқармоқда. Фавқулодда вазиятлар содир бўлиш эҳтимоли мавжудлиги тўғрисида аҳоли ўртасида тушинтириш ишларини олиб бориш керак. Лекин, бунда одамларни қўрқитмаслик, балки бу хавфни унитмаслик, фавқулодда вазиятлар содир бўлганда муҳофазаланишга тайёр туришга даъват этмоқ керак. Шунда фавқулодда вазиятлар оқибатида етадиган зарарлар энг кам даражада бўлиши мумкин. Мулкчилик шаклларидан қатъий назар меҳнат жамоаларида, турар жойларда ана шу тўғрисида суҳбатлар ўтказиш, аҳолига ва жамоага фавқулодда вазиятлар содир бўлганда ҳатти-ҳаракат қоидаларини тушинтириш керак. Масалан, Японияда ҳар янги ўқув йили мактаблар ва олий ўқув юртларда одамларнинг зилзила содир бўлганда ҳатти-ҳаракатлари ҳақидаги машғулотдан бошланади. Фуқаро муҳофазаси тарғиботини ташкил этиш шакллари, усуллари ва воситалари. Фуқаро муҳофазаси бўйича тарғибот қандай аҳволдалиги табиийки, 25

биринчи галда барча даражадаги фуқаро муҳофазаси бошлиқлари зиммасида бўлади. Фуқаро муҳофазаси ходимлари давлат ва жамоат ташкилотларини, ижодий жамоаларни, турли фондларни жалб қила олсаларгина тарғиботни йўлга қўйиш шунчалик муваффақиятли амалга оширилади. Фуқаро муҳофазаси тарғиб қилишнинг қуйидаги шакллари мавжуд: 1. Оғзаки тарғибот. 2. Оммавий ахборот воситалари (матбуот, телевидение, радио). 3. Кино ва видофильмлар. 4. Кўргазмали воситалар (плакат, стенд, фотомонтаж, витрина). Оғзаки тарғибот энг таъсирчан шакллардан бири ҳисобланади. Одамлар билан шахсий мулоқатда бўлишга асосланиб, бундай тарғибот муайян жамоа олдида турган фуқаро муҳофазаси вазифаларини, уларни ҳал этиш усулларини одамларга тушинарли далил ва мисоллар асосида тушинтириш, камчиликлар ва қийинчиликлар, уларни енгиб ўтиш йўллари ҳақида очиқдан очиқ фикр юритиш имконини беради. Оғзаки тарғиботда маъруза, суҳбат, савол-жавоб кечалари, фуқаро муҳофазаси фахрийлари ва мутахассислари билан учрашувлардан фойдаланилади. Тарғиботчи ишлатаётган илмий ва техник атамалар ва тушунчаларни тингловчилар тўғри англашини таъминлайдиган қилиб баён этиши, фикрнинг мантиқийлиги, тушинтирилаётган қоидаларнинг турмуш билан чамбарчас боғликлигига ёрқин мисоллар келтириши, статистика маълумотларига таяниши, нутқининг жўшқинлиги ва ҳокозалар тарғибий чиқишларнинг ишончлилигини таъминлаб беради. Раҳбарлар, мутахассисларнинг ўз жамоалари олдида фуқаро муҳофазаси мавзусида сўзга чиқишлари алоҳида аҳамиятли эканлигини қайд этмоқ керак. Улар фуқаро муҳофазаси тадбирларини ўтказишда шахсан намуна кўрсатишлари лозимлигини унитмаслик лозим. Фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш соҳаси тарғиботида ҳозирги вақтда оммани қамраб олиши ва уларга узлуксиз таъсири жиҳатидан энг 26

таъсирчан бўлган оммавий ахборот воситаларидан телевидение ва радиодан фойдаланишнинг роли каттадир. Фуқаро муҳофазасига оид ишлар аҳволи, ФВДТ кучлари ва воситаларининг фавқулодда вазиятларда ҳаракатлари ҳақида оммавий воситалари тезкор ва ишончли ахборот билан таъминланиб туришлари керак. Фуқаро муҳофазаси мавзусида китоблар ва рисолалар нашр этишнинг ва улардан тушинтириш ишларида фойдаланишнинг аҳамияти каттадир. Уларни тарғиб этиш учун кутубхоналарда ктобхонлик анжуманлари, кечалар ва бошқа тадбирлар ўтказилиб туриши лозим. Эндиликда фуқаро муҳофазаси тарғиботини кино, видео материаллардан кенг фойдаланмай туриб тасаввур этиш қийин. Кўргазмали воситалардан фойдаланиб, фуқаро муҳофазасини тарғиб қилиш фуқаро муҳофазаси ўқув пунктлари, кабинетлари, синфлар ва бурчакларини жиҳозлашда, турли стенд, фотомонтаж ташкил этишда, шунингдек аҳолини фавқулодда вазиятдаги ҳаракати бўйича плакатлар чиқаришда ўз ифодасини топмоқда. Кўргазмали тарғиботда республикамиз фуқаро муҳофазаси тизими ҳақида, ишлаб чиқариш авариялари ва табиий офатлар, жамоа ва якка ҳимоя воситалари, қутқарув ва бошқа кечиктириб бўлмайдиган ишлар, ўтказилган ўқув машғулотлари ҳақида ахборот бўлиши мақсадга мувофиқ. Республикамиз ҳудудида эҳтимоли бўлган бошқа фавқулодда вазиятларнинг эҳтимоли кам эмас. Бундан ташқари халқаро терроризм ва диний экстремизм жаҳоннинг кўп минтақаларида, мамлакатларида, жумладан марказий Осиё минтақасида ва унинг таркибидаги Ўзбекистонда ҳам хавф солаётибди. 1999 йил феврал ойида республикамизнинг бош майдонида кўплаб одамлар қурбон бўлишига олиб келган портлашларни, 2000 йил ёзида Сурхондарёда террорчи жангариларнинг бебошликларини, экстремистларнинг яна бошқа қонли ишларини унита олмаймиз. Фуқаро муҳофазаси соҳасида тайёргарликдан ўтаётганлар фуқаро муҳофазасининг ҳозирги замондаги ролини қанчалик тўғри тушинсалар, 27

уларнинг бу соҳадаги билим, маҳорат ва кўникмалари шунчалик мустаҳкамроқ ва мукаммалроқ бўлади. 6.4.“ Фуқаро муҳофазаси” машғулот ўтказиш услублари ва хусусиятлари. Инсоният ҳозирги вақтда табиат ва инсон фаолияти мажмуасидан ташкил топган оламшумул экологик ҳалокат жараёнида фаолият кўрсатаётганини тўлиқ англаб етиб бормоқдамиз. Шунинг учун ҳам умумий офатнинг олдини олиш бўйича кўпгина чора-тадбирлар ишлаб чиқиб турмушда баъзи ижобий ўзгаришларга асос солинмоқда. Яқин кунларгача кўпгина давлатларнинг асосий маблағлари табиий офатларнинг оқибатларини бартараф этиш чора-тадбирларига сарф қилинар эди. Бугунги кунда талаб мутлақо ўзгарди, яъни табиий офатларнинг тарихини, келиб чиқишини ўрганиш, олдини олиш усулларини ишлаб чиқиш, уларни башоратлаш, намаён бўлиш белгилари-даракчиларини замонавий фан ютуқларини тадбиқ қилган ҳолда кенг миқёсда олиб борилаётган ишларга сарфланиши қайта-қайта уқтирилмоқда. Яна бир муҳим томони, олинган маълумотлар билан аҳоли ўқитишни яхши йўлга қўйишни жадаллаштириш, маълум даражада уларни содир бўлиши муқаррар бўладиган фожиаларда тўғри ҳаракат қилишга тайёрлашдир. Бу эса ҳар қандай фожиадан келадиган иқтисодий самарани тежашга, қолаверса инсонлар ўртасида шикастланиш даражасини, нобудгарчиликни камайтиришга олиб келади. Кундалик турмушда инсоннинг хавфли вазиятларга тушиб қолиш эҳтимоли ошиб бормоқда. Бу турмушдаги жароҳатлар, транспорт ёки саноат аварияси, ёнғин, сув тошқини ва бошқа табиий ҳодисалар содир бўлиши мумкин. Кўпинча бундай вазиятлар инсоннинг масъулиятсизлигидан ёки унинг хавфли вазиятларда тўғри ҳаракат қилишни билмаслигидан келиб 28

чиқади. Айрим ҳолларда инсоннинг ёлғиз ўзигина эмас, балки унинг атрофдагилар ҳам жабрланмоқдалар. Фавқулодда вазиятларда тўғри ҳаракат қилишни ўрганиш кўп жиҳатдан инсоннинг ўзига ҳам боғлик. Ахир, бекорга айтилмаган “Асраганни асрайман”, “Сендан ҳаракат, мендан баракат” деб. Аҳолини фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилишга тайёрлашни ташкил этиш. Ўзбекистон Республикасининг “Аҳоли ва ҳудудларни табиий ва техноген тусдаги фавқулодда вазиятларданмуҳофаза қилиш тўғрисида”ги қонунлари ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг 427-сонли “Ўзбекистон Республикаси аҳолисини фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилишга тайёрлаш тартиби тўғрисида”ги Қарори асосида республикамиз аҳолисини фавқулодда вазиятларга муҳофаза қилишга тайёрлаш ишлари йўлга қўйилган. Фуқароларни фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилишга тайёрлаш мулкчилик шаклларидан қатъий назар корхоналарда, муассасаларда (таълим муассаларида) ва ташкилотларда, яшаш жойларида, уларнинг ёшлари ва ижтимоий гуруҳларига қараб олиб борилади. Тайёргарликни ўтувчи аҳоли 3 та гуруҳга бўлинади: 1.Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, республика, вилоят тасарруфида бўлган шаҳарлар ва туманлар, давлат ҳокимияти ҳамда бошқарув органлари, вазирликлар, идоралар, бирлашмалар, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар раҳбарлари, фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш соҳаси мутахассислари. 2.Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳасида банд бўлган аҳоли, умумтаълим мактаблари, идоравий бўйсиниши ҳамда ташкилий-ҳуқуқий шаклларидан қатъий назар бошланғич, ўрта, олий ва касб-ҳунар таълими муассасалари ўқувчилари. 3.Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларида банд бўлмаган аҳоли. 29

Фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш соҳасида тайёрлашнинг асосий вазифалари этиб: 1.Аҳолининг барча гуруҳларига фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш қоидаларини ва асосий усулларини, жабрланганларга биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш йўлларини, жамоа ва якка тартибда муҳофаза воситаларидан фойдаланиш қоидаларини ўргатиш; 2.Бошқарувнинг барча поғоналардаги раҳбарларини аҳолини фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш бўйича ҳаракат қилишга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш; 3.Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар раҳбарлари ҳамда мутахассисларида авария- қутқарув ва бошқа кечиктириб бўлмайдиган ишларни ўтказиш учун фуқаро муҳофазаси куч ва воситаларини тайёрлаш, уларда бошқариш кўникмаларини ҳосил қилиш, фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилишда ходимларнинг ўз вазифаларини амалий эгаллаши белгиланган. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, вазирликлар, идоралар, муассасалар ва ташкилотларнинг раҳбарлари ҳамда мутахассислари 40 ва 80 соатлик дастурлар асосида тайёргарликдан ўтадилар. Уларни ҳар уч йилда бир марта тайёргарликдан ўтказиб туриш кўзда тутилган. Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳасида банд бўлган аҳолини тайёрлаш иш жойларида машғулотлар ўтказиш ва тавсия қилинган дастурларга мувофиқ фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилишни мустақил равишда ўрганиш, кейинчалик ўқув машқларда ва машғулотларда олинган билимлар ва малакаларини мустаҳкамлаш йўли билан амалга оширади. Бу гуруҳга кирувчиларни бешта гуруҳчаларга ажратиш мумкин: 1) мактабгача тарбия муассалари тарбияланувчилари; 2) умумий ўрта таълим мактаблари ўқитувчилари; 3) академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари талабалари; 4) олий ўқув юртлар талабалари; 5) корхона, ташкилот, муассасалар ишчи ва хизматчилари. 30

1.Мактабгача тарбия муассасалари. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасида боғча ёшдаги болаларни фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш соҳасида тайёрлаш йўлга қўйилмаган. Бу муассаларда болаларга хавфсизликнинг оддий элементларини ўргатиб бориш муҳим ҳисобланади. 2.Умумий ўрта таълим муассасалари. Ўзбекистон Республикаси “Кадрларни тайёрлаш миллий дастури”, “Таълим тўғрисида”ги қонунига мувофиқ таълим муассасаларида фуқаро муҳофазаси бўйича дарслар олиб борилиши кўзда тутилган. Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирининг 2000 йил 4 январдаги буйруғига асосан ўрта умумтаълим мактабларининг 1-9 синфларида “Инсон хавфсизлиги асослари” курси жорий этилган. Курсни ўқитишда асосий эътибор шахсий ва жамоа хавфсизлиги асосларини ўргатиш, хавфли вазиятларни кўра билиш, уни баҳолаш ҳамда фавқулодда вазиятлар содир бўлганда уйда, кўчада, жамоат жойларида бажарилиши керак бўлган ҳатти-ҳаракатларни ўргатишга қаратилган. 3. Академик лицей ва касб – ҳунар коллежлари. Академик лицейлар, иқтисослашган коллежларнинг ўқувчиларига таълим бериш мақсадида ташкилий кўрсатмаларга асосан “Фуқаро муҳофазаси ва ҳаёт хавфсизлиги асослари” курси ишлатилиши лозим. Ҳозирги кунда талабалар тайёргарлиги 2001 йилда Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази томонидан тасдиқланган “Чақириққача ёшларни тайёрлаш” фани дастури билан йўлга қўйилган. Дастурда фуқаро муҳофазаси дарсларига 35 соат вақт ажратилган. 4. Олий ўқув юртлари. Университетлар, институтлар ва бошқа олий таълим муассасалари талабаларига таълим бериш ишлари “Фуқаро муҳофазаси ва фавқулодда вазиятлар” фани асосида олиб бориш кўзда тутилган. Таълим бериш жараёнида фавқулодда вазиятларда бошқариш, ҳатти-ҳаракатлар масалаларига ҳамда аҳолини ва ҳудудларни табиий ва техноген тусдаги фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш усулларини ўргатишга катта аҳамият берилган. 5 . Иқтисодиёт объектлари раҳбарлари ҳамда мутахассисларини тайёрлаш, уларга таълим бериш Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда 31

вазиятлар вазирлиги томонидан 2000 йили тасдиқланган 40 ва 80 соатлик дастурлар асосида Фуқаро муҳофазаси институтида олиб борилади. Раҳбар ходимларга таълим беришдан асосий мақсад аҳоли ва ҳудудларни фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилишга тайёрлаш, авария, ҳалокат, табиий офатлар содир бўлганда унинг оқибатларини бартараф этиш, фуқаро муҳофазаси куч ва воситаларини ташкил этишнинг йўл-йўриқларини ўргатишдир. Раҳбар ходимларни, тузилма раҳбарлари, ташкилотлар, муассасалар, корхоналарнинг авария-қутқарув отрядлари таркибидаги хизматчиларини, ҳарбийлаштирилган ҳамда доимий тайёр махсус тузилмаларнинг ходимларига фуқаро муҳофазасидан таълим бериш ишлари фавқулодда вазиятлар бошқармаларига қарашли ҳудудий раҳбарлар таркибини тайёрлаш марказларида ҳамда ўқув машқлари ва машғулотларда олиб борилади. Таълим бериш жараёнида раҳбарларнинг фуқаро муҳофазасидан ўз функционал вазифаларини ўзлаштириб олишларига, хавфли шароитда муҳитни таҳлил қилиш ва баҳо бериш, фавқулодда вазиятлар содир бўлган ҳудудда хизмат лавозимидан келиб чиққан ҳолда тўғри қарор қабул қилиш кўникмаларини беришга асосий эътибор берилади. Ташкилотлар, корхоналар ва объектларнинг раҳбарлари жорий тайёргарлиги иш жойларида фуқаро муҳофазаси бошлиқлари томонидан ўқув йили учун 15 соат ҳажмида ташкил этилади. Тайёргарликдан ўтаётган раҳбар ходимлар содир бўлиши мумкин бўлган фавқулодда вазиятларни олдиндан кўра билиш, улар содир бўлганда оқибатларини бартарф этиш ва унга раҳбарлик қилиш билимларини эгаллашларига аҳамият берилади. Тузилмалар таркибидаги корхоналар, муассасалар ва ташкилот ходимларига фуқаро муҳофазасидан таълим бериш ишлари иш жойининг ўзида 15 соат ҳажмида, ҳамма учун умумий бўлган мавзуларни (10 соат) ўрганиш шарти билан олиб борилади. Бу тузилмалар таркибига таълим бериш жараёнида фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф этиш кўникмаларини амалиётга яқинлаштирилган ҳолда олиб бориш йўл- 32

йўриқларига алоҳида эътибор берилади. Ишчилар, хизматчилар, иқтисодиёт тармоқлари ходимларини ишлаб чиқаришдан ажратмаган ҳолда, режалаштирилган машғулотларда (15 соат), махсус тайёрланган раҳбарлар бошчилигида ўқув гуруҳларида ҳамда мавзуларни мустақил ўрганиш ва ўрганган мавзуларни амалий машғулотлар, объект миқёсидаги машқлар ва комплекс ўқув машқлари давомида мустаҳкамлаш орқали амалга оширилади. Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳасида банд бўлмаган аҳолига таълим бериш маърузалар ўқиш, суҳбатлар ўтказиш, ўқув фильмларини намойиш қилиш, мустақил равишда қўлланма ва эслатмаларни ўргатиш, радиоэшиттиришлар ва телекўрсатувлар ўрдамида олиб борилади. Бу тоифадаги аҳолини тайёрлашда асосий эътибор уларни маънавий- руҳий тайёрлашга, фавқулодда вазиятларнинг турлари ва кўлами ҳақида маълумот беришга, яшаш шароитидан келиб чиққан ҳолда содир бўлиши мумкин бўлган фавқулодда вазиятлар ҳақида кўникмалар беришга, фавқулодда вазиятлар содир бўлган шароитда ҳатти-ҳаракат йўлларини ўргатишга, содир бўлиши мумкин бўлган авариялар, табиий офатлар, фалокатларга оилавий тайёргарлик масъулиятларини сингдириб боишга қаратилган. Фуқаро муҳофазасидан таълим ўқув машқлари ўтказиш билан биргаликда олиб борилади. Ҳар бир тоифадаги аҳолига “Диққат, барчага!” сигнали орқали ҳудуднинг географик хусусиятидан келиб чиққан ҳолда фавқулодда вазиятларда бажарилиши лозим бўлган ҳатти-ҳаракатларга ўргатиш билан ўқув йили тугатилади. Тайёргарлик шакллари, усуллари ва воситалари. Офатларга тайёргарликни таъминлашнинг 7 йўналиши ажратилади: 1. Заифликни баҳолаш -фавқулодда вазиятга тайёргарлик шундан бошланади. 2. Режалаштириш – тайёргарликни таъминлаш ишларининг бўлинмас қисми. Режанинг аниқ бир шакли бўлмайди. Режалаштириш эҳтиёжга қароб 33

тузилади, фавқулодда вазиятгача бўлган, у рўй берганда ва ундан сўнгги ҳаракатларнинг аниқ ва ўз вақтида бўлиши таъминланади. 3. Ташкилий тизим –кучларни шакллантиришни кўзда тутувчи йўналиш. Улардан тайёргарликни таъминлашда фойдаланиш мумкин. 4. Ахборот тизими –фавқулодда вазиятгача, у рўй бергандан сўнг заифлик даражасини белгилаш, огоҳлантириш, қарор қабул қилиш учун зарур бўлган ахборот манбаи, эҳтиёж, вақти ва тартибини аниқлашни кўзда тутувчи йўналиш. 5. Асосий ресурслар –бу йўналиш моддий ва молиявий ресурсларни шакллантириш, фавқулодда вазият рўй берганда ёрдам кўрсатилиши ҳақида шартномалар тузилишини кўзда тутади. 6. Огоҳлантириш тизими – муқобил алоқа воситалари таъминотига эга мустаҳкам ишловчи огоҳлантириш, башорат қилиш ва хабар бериш тизимини яратиш. 7. Жавоб қайтарувчи механизмлар – уларда тайёргарликни таъминлашдаги барча камчиликлар кўзга ташланиб қолади, амалий ҳаракатлар, малака ва кўникмалар ҳосил қилинади. Аҳоли тайёргарлигини амалга оширишда ўқитиш усулларидан баҳс- мунозара, ўқув дарсликлари билан мустақил ишлаш, муаммоли вазиятларни юзага келтириш, мантиқий масалаларни мустақил ечиш усулларидан фойдаланиш мумкин. Баҳс-мунозара усули - ўқитувчи ёки тингловчиларнинг фикрлашни талаб қилувчи саволлари бўйича тингловчи ўз фикрларини баён қиладилар ва ўзгалар фикрини эшитадилар. Муаммоли вазиятни юзага келтириш – вазият бир оз тор тарзда баён қилинади. Бундай вазиятларни қўллаш кўпроқ маърузалар давомида қўлланиб, ўқув жараёнига муаммоли ўқитиш элементларини киритиш имкониятини беради. Тингловчилардан кўпроқ диққат-эътиборини шу вазиятга жалб қилишларини ва хулоса чиқаришларини талаб қилади. Иш ўйинлари- қандайдир маънода инсон фаолиятини машқ 34

қилишдан иборат. У деярли барча вазиятларни “ўйнаш” ва одамлар руҳиятини тушиниш, уларнинг ўрнига ўзини қўйиб кўриш имконини беради. Иш ўйинлари қуйидаги тартибда амалга оширилади: -аудитория ва қатнашчиларни тайёрлаш; -вазиятни, йўриқнома ва бошқа материалларни ўрганиб чиқиш; -ўйин жараёнини олиб бориш; -ўйин натижаларини таҳлил қилиб, муҳокама этиш. “Мияга ҳужум” усули – муаммони шакллантириш, машқ жараёни, “мияга ҳужум”- қўйилган муаммони енгиш, энг яхши ғояларни танлаб олиш ва натижалар тўғрисида хабар бериш жараёнини ўз ичига олади. Фуқаро муҳофазаси бошқарув органларини, кучларини, ФВДТ мансабдор шахсларини тайёрлаш муваффақиятли ҳал этилиши ҳамда барча поғонадаги фуқаро муҳофазаси бошлиқлари уюшган ҳолда режа тузишларига, режанинг бажарилишига узлуксиз раҳбарлик қилишларига, уни назорат қилишларига, шунингдек қўл остидагиларга ёрдам беришларига, ўқув-моддий базасининг мавжудлигига, унинг яратилишига, яроқли ҳолда туришига, ҳамда муттасил такомиллаштириб борилишига боғлик бўлади. 35

Фойдаланилган адабиётлар . 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.:Ўзбекистон.2003 йил. 2. "Аҳоли ва ҳудудларни табиий ва техноген хусусиятли фавқулодда вазиятларда муҳофаза қилиш тўғрисида". 1999 йил 20 август. 3. “Гидротехника иншоотларининг хавфсизлиги тўғрисида”. 1999 йил 20 август. 4. “Фуқаро муҳофазаси тўғрисида”. 2000 йил 26 май. 5. “Радиациявий хавфсизлик тўғрисида”. 2000 йил 15 декабр. 6. “Терроризмга қарши кураш тўғрисида”.2000 йил 15 декабр. 7. “Хавфли ишлаб чиқариш объектларининг саноат хавфсизлиги тўғрисида” 2006 йил 28 сентябрь. 8. “Тошқинлар, сел оқимлари, қор кўчши ва ер кўчки ҳодисалари билан боғлиқ фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва уларнинг оқибатларини тугатиш борасида чора-тадбирлари тўғрисида”ПҚ-585- сонли. 2007 йил 19 февраль. 36

O'xshashlar

Фавкулодда вазиятларда фукаро мухофазаси

Фавкулодда вазият ва фукаро мухофазаси фани бўйича умумий тушунчалар

Фавкулода вазиятлар шароитида фукаро мухофазаси кучларини моддий-техник таъминлаш

Оммавий киргин куроллари ва хозирги замон урушида фукаро мухофазаси

Европа ва мустакил хамдустлиги мамлакатлари фукаро мухофазаси тизими хусусиятлари