ҲФХ фанининг асосий тушунча ва таърифлари - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

ҲФХ фанининг асосий тушунча ва таърифлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB

Ko'chirib olish

ҲФХ фанининг асосий тушунча ва таърифлари Режа: 1. Фаолият ва меҳнат. Фаолият жараёни модели ҳақида тушунча. 2. Хавфга боғлиқ асосий тушунчалар ва таърифлар. 3. Сабаб ва оқибат. 4. ҲФХ аксиомаси.

1. Фаолият ва меҳнат. Фаолият жараёни модели ҳақида тушунча. Файласуфларнинг фикрича, инсонга берилиши керак бўлган энг тўғри таъриф бу “Ноmо agens”дир, яъни ҳаракат қилувчи, ёки фаолият кўрсатувчи одамдир. Онгли равишда маълум бир мақсадга, натижага эришиш учун қилинган ҳар қандай ҳатти-ҳаракатни фаолият деб қараш мумкин. Юқоридаги тасдиқдан келиб чиқадики, фаолиятни фақат инсонгина ўз онги ва тафаккури маҳсули сифатида олиб бориши, кўрсатиши мумкин. Айнан фаолият инсонларни бошқа тирик мавжудотлардан ажратиб туради, яъни фаолият ўзига хос хусусиятга эга бўлган активликнинг инсоний шаклидир. Бунинг оқибати ўлароқ фаолият инсонлар жамияти мавжуд бўлишлигининг энг зарур шартлардан биттаси бўлиб юзага чиқади. Фаолиятнинг олий шакли меҳнатдир , чунки фақат меҳнат туфайлигина инсониятнинг барча моддий, маънавий ва бошқа турдаги бойликлари яратилади. Фаолият ва меҳнатнинг шакллари хилма - хилдир. Улар турмушда, жамиятда, маданиятда, ишлаб чиқаришда, илмда ва бошқа ҳаёт соҳаларида кечадиган амалий, ақлий ва маънавий жараёнларни ўз ичига олади. Фаолият жараёнининг моделини умумий ҳолда иккита элементдан ташкил топган деб қараш мумкин. Булар бир-бири билан тўғри ва қайтма (тескари) алоқада бўладиган инсон ва муҳит элементларидир (2-расм).

2-расм. Фаолият жараёни модели (”инсон – муҳит” тизими). Қайтма алоқалар моддий дунёнинг реактивлик хусусиятига, яъни ташқи таъсирга нисбатан қарши таъсир кўрсата олиш умумий қонуниятларига асосланган. «Инсон - муҳит» тизими икки мақсадлидир: • биринчи мақсад - маълум бир натижага, самарага эришишдан иборат; • иккинчи мақсад - юзага келиши мумкин бўлган кўнгилсиз оқибатларни (инсон томонидан муҳитга нисбатан ва муҳит томонидан инсонга нисбатан) бартараф қилишдан иборатдир. Инсон томонидан бирор бир фаолият тури олиб борилганда биринчи мақсаддан ташқари иккинчи мақсад ҳам ҳар доим кўзда тутилган бўлиши керак. Акс ҳолда кўнгилсиз оқибатлар юзага келади. 2. Хавфга боғлиқ асосий тушунчалар ва таърифлар. Инсоннинг муҳитга, муҳитнинг эса инсонга қарши таъсир кўрсатиши оқибатида кўнгилсиз оқибатлар юзага келади. Кўнгилсиз окибатларга қуйидагилар кириши мумкин: инсон ҳаётига хавф солиниши, соғлигига жисмоний жиҳатдан зарар етказишлар (турли даражадаги жароҳатланишлар) соғлиқга психофизиологик жиҳатдан зарар етказишлар, ёнғинлар, портлашлар, бузилишлар (авариялар), фалокатлар (катастрофалар), муҳитдаги экологик бузилишлар ва бошқалар. Бу кўнгилсиз оқибатларни келтириб чиқарувчи ҳодиса, таъсир ва бошқа жараёнлар - хавфлар деб аталади (3-расм).

3-расм. Фаолият жараёни моделида “хавфсизлик”ни таъминлаш муаммосининг юзага келиш босқичлари. 2.1. Хавф тушунчаси. Хавф – ҳаёт-фаолият хавфсизлигининг марказий тушунчасидир. Маълум бир шарт-шароитларда инсон ҳаёти ва соғлиғига тўғридан- тўғри ёки билвосита зарарли таъсир қилувчи ҳодиса, воқеа, жараёнлар, объектлар ва бошқаларга хавф деб айтилади. Ҳар қандай энергияга, кимёвий ва (ёки) биологик фаол ташкил қилувчиларга эга бўлган, ҳамда параметрлари инсон ҳаёт - фаолият кечириш шароитларига тўғри келмайдиган кўрсаткичларга эга бўлган ҳар қандай тизим хавф туғдиради. Хавфлар яширин ( потенциал ) ва мавжуд, юзага келган ( реал ) турларга ажратилади. Потенциал хавф амалга ошиши, яъни реал хавфга айланиши учун “ сабаблар ” деб аталувчи шароитлар зарурдир.

Хавфлар учун қуйидаги белгилар характерлидир: ҳаётга таҳлика солиш, соғлиққа зарар, инсон аъзолари ишлашининг қийинлашиши. Таҳлилнинг максадига кўра хавфни характерловчи белгилар сони кўпайиши ёки камайиши мумкин. Юқоридаги хавфга берилган таъриф мавжуд бўлган стандарт тушунчаларни (хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш омиллари) ўзига қамраб олувчи, хамда фаолиятнинг ҳамма турларини ҳисобга олувчи жуда салмоқли тушунчадир. 2.2. Хавфсизлик тушунчаси. Хавфсизлик - бу фаолиятнинг шундай бир ҳолатики, бунда маълум бир эҳтимоллик билан хавфларнинг юзага келиши бартараф қилинган бўлади. Хавфсизлик бу инсонлар ўз олдига қўйган мақсаддир. ҲФХ эса мақсадга, яъни хавфсизликга эришишнинг воситаси, йўли ва усулидир. 2.3. Хавфлар таксономияси. Хавфлар таксономияси - хавфларни маълум бир белгиси бўйича классификациялаш, синфлаш ёки гуруҳлашдир. Хавф кўп белгиларга эга бўлган мураккаб иерархик тушунчадир. Модомики шундай экан, фаолият хавфсизлиги соҳасида илмий билимларни ташкил қилишда, хавфларнинг табиатини чуқур аниқлашда ва билишда хавфларни таксономиялаш муҳим роль ўйнайди. Хавфлар ҳозирги вақтда қуйидача таксономия қилинган: а) Келиб чикиш табиатига кўра: • табиий; • техникавий; • антропоген (инсон билан боғлиқ); • экологик; • аралаш (иккита ва ундан ортиқ). б) Расмий стандарт бўйича :

• физик; • кимёвий; • биологик; • психофизиологик. в) Салбий оқибатларининг юзага келиш вақтига кўра: • импульсив (бирданига, тез); • кумулятив (секин, тўпланиб, кейин, йиғилувчи). г) Ўрни, жойи, локализацияси (чегараланиши) бўйича : • литосферадаги; • гидросферадаги;  атмосферадаги;  космосдаги. д) Келтирадиган зарарига кўра : • ижтимоий; • иқтисодий; • техник; • экологик ва бошқа. е) Келиб чиқиш соҳасига кўра : • турмушдаги; • спортдаги; • йўл – транспортдаги; • ишлаб чиқаришдаги; • ҳарбий соҳадаги ва бошқа ё) структураси, тузилишига кўра: • содда, оддий; • ҳосила (оддийларнинг таъсирида ҳосил қилинган). ж) Инсонга таъсир қилиш характерига кўра: • фаол (актив); • суст (пассив), улар энергия таъсирида активлашади. з) Олиб келувчи оқибатига кўра : • толиқиш; • касалланиш;

• жароҳатланиш; • фалокатлар; • ёнғин; • ўлим хавфи ва бошқа. 2.4. Хавфлар номенклатураси. Хавфлар номенклатураси - маълум белгисига кўра хавфларнинг тизимлаштирилган номи, тушунчалари рўйхатидир. Ҳозирги вақтда хавфлар номининг биринчи ҳарфи бўйича алфавит тартибида номенклатура қилинган. Хавфлар номенклатурасининг бир қисми қуйидагича: Ажал, аланга, алкогол, бузилиш, вакуум, вулкон, ваҳима, газ, гербицид, даҳшат, дард, динамик зўриқиш, емирилиш, ёмғир, ёнғин, зўриқиш, заҳар, зилзила, ифлосланиш, ичкилик, касаллик, камчилик, куйиш, лой, лат емоқ, лойқаланиш, лазер нурлари, магнит майдони, момақалдироқ, метеоритлар, микроорганизмлар, намланиш, пульсация, пасайиш, радиация, резонанс, соғаймоқ, сақланиш, сирпаниш, тебраниш, ток уриши, тоймоқ, узилиш, урмоқ, ультратовуш, ҳужум, хавф, чарчаш, шамол, шовқин, электр токи, электр майдони, яхмалак, ядро. Аниқ, мақсадли илмий изланишлар олиб борилганда хар бир алохида объектлар учун (ишлаб чиқариш, цехлар, иш жойлари, жараёнлар, касблар ва ҳ.к.) хавфлар номенклатураси тузилади. 2.5. Хавфлар квантификацияси. Хавфлар квантификацияси - мураккаб тушунча бўлган хавфларни баҳолаш, сифат жиҳатдан аниқлаш учун сонли тавсифларни жорий қилишдир. Амалда квантификациянинг сонли, балли ва бошка усуллари қўлланилади. Хавфларни квантификация қилиш учун, яъни сонли баҳолаш учун “таваккал” (риск) тушунчаси киритилган.

2.6. Хавфларни иденцификациялаш. Хавфларни идентификациялаш – хавфларни идентификациялаш деганда ҳаёт фаолияти хавфсизлигини таъминлашга йўналтирилган олдини олиш ва тезкор тадбирларни амалга ошириш учун хавфларнинг зарур ва етарли бўлган миқдорий (сонли), вақтий, фазовий ва бошқа тавсифларни топиш, аниқлаш ва белгилаш жараёни тушунилади. Идентификация жараёнида аниқ масалаларни ечиш учун муҳим бўлган хавфлар номенклатураси, хавфларнинг содир бўлиш эҳтимоллиги, фазовий локализацияси, яъни юзага келиш жойининг координаталари, кўриладиган тахминий зарар ва шунга ўхшаш кўрсаткичлар аниқланади. 3. Сабаб ва оқибат. Потенциал (яширин) хавфларни юзага келтирувчи шароитлар сабаблар дейилади. Бошқача қилиб айтганда, сабаблар у ёки бу кутилмаган оқибатлар ва зарарларни келтириб чиқарувчин хавфлар пайдо бўлишига олиб келадиган турли вазиятлар тўпламини характерлайди. Хавф, сабаблар ва оқибатлар бахтсиз ҳодиса, фавқулодда ҳолат, ёнғинлар ва бошқа кўнгилсиз оқибатларнинг асосий кўрсатгичларидир. “Хавф - сабаб - кўнгилсиз оқибат” – учлиги бу ривожланишнинг логик жараёни бўлиб потенциал хавфни мавжуд. Яъни реал хавфга олиб келади. Асосан, қоида бўйича, бу жараён бир неча сабабларни ўз ичига олади, яъни у кўп сабаблидир. Хавф кўнгилсиз оқибатга (воқеага) ҳар хил сабаблар билан айланиши мумкин. Шунинг учун бахтсиз ҳодисаларнинг олдини олиш асосида сабабларни қидириб топиш ётади. Буни қуйидаги мисоллар орқали кўриш мумкин: Заҳар (хавф) - хато (сабаб) - заҳарланиш (кўнгилсиз оқибат). Электр токи (хавф) - қисқа туташув (сабаб) - куйиш (кўнгилсиз оқибат). Ичимлик (хавф) - кўп ичиш (сабаб) - ўлим (кўнгилсиз оқибат).

4. ҲФХ аксиомаси. Ҳар қандай фаолиятнинг потенциал хавфга эга эканлиги ҳакида аксиома – Инсоният тажрибаси шуни кўрсатадики фаолиятнинг ҳар қандай турида потенциал хавф мавжуддир. Демак, фаолиятнинг ҳеч қандай бир турида мутлоқ (абсолют) хавфсизликга эришиб бўлмайди. Бу тасдиқ аксиома характерига эга. Бу аксиоманинг методологик ва эвристик аҳамияти жуда каттадир.

Фойдаланилган адабиётлар 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Тошкент. “Ўзбекистон”, 1992 й. 2. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.- Тошкент. “Шарқ”, 1998й. 3. Ўзбекистон Республикасининг мехнат қонунлари кодекси. Тошкент, 1996 й. 4. Ўзбекистон Республикасининг мехнатни мухофаза қилиш тўғрисидаги қонуни. Тошкент, 1993 й. 5. Қудратов О.Қ. ва Ғаниев Т. Фавқулодда вазиятларда фуқаро муҳофазаси. Тошкент, „Янги аср авлоди”, 2005. 6. Охрана природь Справочник. Под ред. К.П.Митрошкина. М.: Агропромиздат, 1987. 7. Гоипов Х.Э. Мехнат мухофазаси. Тошкент, “Мехнат”, 2000. 8. Луковников А.В. Мехнат мухофазаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1984. 9. Йўлдошев У., Усмонов У., Қудратов О. Мехнатни мухофаза қилиш. Тошкент, “Мехнат”, 2001.

O'xshashlar

ҲФХ фанига кириш, унинг асосий вазифалари ва мақсади, таркибий қисмлари

ҲФХ нинг назарий асослари

Ҳает фаолияти хавфсизлиги фанининг назарий асослари

Мехнатни мухофаза килиш фанининг укитишдан максад. Укув фанининг асосий вазифалари

Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги фанининг мақсад ва вазифалари