ҲФХ нинг назарий асослари - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

ҲФХ нинг назарий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

156.5 KB

Ko'chirib olish

ҲФХ нинг назарий асослари Режа: 1. ҲФХ назариясининг асосий тушунча ва таърифлари. 2. ҲФХ ни таминлаш асослари. 3. Хафсизликни таминлаш усуллари, таърифлари. 4. ҲФХ ни бошқаришни услубий асослари. 5. Фаолиятни туркумларга ажратиш .

1. ҲФХ назариясининг асосий тушунча ва таърифлари Хавф-хатар деганда, одам соғлигига бевосита ёки билвосита зарар етказадиган кўнгилсиз ҳодисалар тушунилади. Хавфнинг бундай тушунчаси олдинги стандарт тушунчалар (ишлаб чиқаришнинг хавфли ва зарарли омиллари)ни ўз ичига олади, чунки ҳаёт фаолият хавфсизлиги фаолиятнинг ҳам м а шакллари ва омилларини назарда т у тади. Ҳаёт фаолиятга тўғри келмайдиган элементлар тизими, химиявий ҳамда биологик фаол моддалар яширин хавфга эгадир. Хавфлар таксономияси - бу мураккаб ҳодисаларни, тушунчаларни, киши фаолиятига қаратилган нарсаларни таснифлаш ва тизимлаш тўғрисидаги фандир. У фаолият хавфсизлиги борасида билимларни уюштиришда, хавфларнинг тартибини янада чуқурроқ ўрганишда катта аҳамиятга эга. Таксономия янги фан бўлиб, ҳали тўла ишлаб чиқилмаган. Бироқ унинг айрим қисмлари қуйидагиларни ташкил этади: - келиб чиқиши бўйича хавфлар: табиий, техник, экологик, аралаш бўлади; - расмий стандартга асосан физик, химиявий, биологик ва руҳий турларга бўлинади; - салбий оқиб а тларнинг рўй бериш вақти бўйича импул ь си й (беихтиёр ҳаракат) ва кумулятив (тусатдан келувчи) турларда бўлади; - хавфлар тарқалишига йўл қўймаслик бўйича (локализация) – литосфера, гидросфера, атмосфера ва коинот билан боғлиқ бўлади; - келиб чиқадиган оқибатларига кўра чарчаш, касалланиш, жароҳатланиш, ҳалокатлар, ёнғинлар кўринишида бўлади; - келтирадиган зарари бўйича ижтимоий, техник, экологик ва бошқа турларга бўлинади; - намоён бўлиши бўйича маиший, спорт, йўл-транспорт, ишлаб чиқариш ва ҳарбий бўлади; - оламга таъсири бўйича ўта таъсирчан (заҳарлар, кислоталар) ва

суст (наркотик моддалар, арок, сигарет) бўлади. Суст таъсир деганда одамнинг ўзи сабабчи бўладиган хавф тушунилади. Хавфлар руйхати – бу аниқ бир тартиблар бўйича қўйилган номлар, атамалардир (ўзгарувчан ҳарорат, ҳаво ҳаракатининг тезлиги, ҳаво босими, ёруғлик, ҳавони ионлаш, портлаш, гербицид, шовқин, тебраниш, ёнғин, заҳарли моддалар, лазер нури, электр ёйи ва бошқалар). Ҳар бир текшириладиган объектда ўтказиладиган аниқ текширишлар учун шу объект (цех, иш жойи, технологик жараён, касб) да учрайдиган хавфлар руйхати тузилади. Хавфлар квантификацияси ҳаёт фаолият хавфсизлигини таминлашга қаратилган тадбирлар учун етарли даражада керак бўлган миқдорий, вақтинча, фазовий ва бошқа хусусиятларни аниқлаб амалга ошириш жараёнидир. Тенглаштириш жараёнида аниқ бир масалани ҳал қилишда хавфлар руйхати, зарар ва бошқа омиллар аниқланади. Сабаб ва оқибатлар . Яширин хавфларни амалга ошишига олиб келадиган шароит-сабаб деб аталади. Сабаблар, жароҳатлар, юқумли касалликларни кенг тарқалиши (эпидемия), атроф-муҳитга зарар ва бошқа хил оқибатларни келтириб чиқаради. Хавф, сабаб, оқибат учлиги-бу яширин хавфларни ва зарарларни амалга оширувчи мантиқий жараёндир. Масалан: Заҳар (хавф)- дори тайёрлашнинг хатоси (сабаб)- заҳарланиш ( кунги лсиз оқибатлар). Мутлоқа хавфсиз бўлган иш (фаолият) бўлиши мумкин эмас. Демак, фаолият қандай бўлмасин, унда яширин хавф бўлади. Бу аксиома ҳаёт фаолият хавфсизлигида методологик аҳамиятга эга. Таваккал назарияси . 1950-йил сенябрь ойида Германиянинг Кёлн шаҳрида бўлиб ўтган биринчи жаҳон конгресида ҳаёт фаолият хавфсизлиги фан деб қабул қилинди. Олимлар ўз маърузаларида «таваккал» тушунчасини қўлладилар ва бу тушунчани ҳар бир олим ўзича талкин килди. Масалан, В.Маршаль «таваккал, бу хавфнинг миқдорий баҳосидир» деди. Миқдорий баҳо кунги лсиз ҳодисаларни аниқ бир давр ичида бўлиб ўтган сонининг

бўлиши мумкин бўлган сонига нисбатидир. «Таваккал»ни аниқлашда нимани «таваккали» дейиш мумкин саволига жавоб бериш керак. Таваккалнинг турлари . Таваккал икки хил бўлади: шахсий «таваккал»- айрим шахс учун аниқ хавф тури; ижтимоий ёки кўпчилик «таваккали»- такрорий ҳодисалар натижасида жароҳатланган инсонлар орасидаги боғлиқлик. Бизда ҳозирча ижтимой «таваккал» бўйича ҳеч қандай маълумот йўқ. Хорижда эса алоҳида ишлаб чиқариш корхоналари, саноат тармоқлари, хавф турлари бўйича тўлиқ маълумотлар мавжуд. Жамоат «таваккали» хавфни субъектив (бошқача) равишда қабул этади. Одатда кўпчилик кам учрайдиган ва кўп қ урбон бўлган воқеаларга кескин равишда аҳамият беради. Масалан, ишлаб чиқаришда ҳар йили ўрта ҳисобда 200-250 киши ҳалок бўлади. Аммо бир ҳалокатда 5-10 киши қурбон бўлгани олдинги маълумотлардан кўра одамларга кўпроқ таъсир қилади. Кишиларнинг бу руҳий ҳолатини қабул қилиши мумкин бўлган «таваккал» масаласи курилганда ҳисобга олиш лозим. Хавфларни баҳолашда таваккал («Т») усулини қўллаш бошқа усулларга қараганда кўпроқ тўғри келади, деб ҳисобланади. Масалан, ҳар хил саба б лар натижасида ҳалокатли ( ў лим билан) тугаган айрим шахсий «таваккал» (АКШ нинг умумий аҳолисига нисбатан) қийматлари қуйидагичадир: 1. Йўл транспорти ҳодисасидан-3 10 -4 . 2. Заҳарланишдан - 2  10 -5 . 3. Ёнғиндан куйиш - 4  10 -5 . 4. Электр токидан - 6  10 -5 . 5. Яшиндан - 5  10 -7 . 6. Ишлаб чиқариш воситаларининг носозлигидан - 1  10 -5 . 7. Умумий «Т» - 6  10 -4 . 8. Бошқалар - 4  10 -5 . Таваккални таснифлаш . «Т» ни баҳолашда уни «фойда» билан солиштириш яъни, одам ҳаётини сақлаб қолиш учун пул бирлиги киргизилиши таклиф қилинди. Кўп олимлар бунга норозилик билдиришди,

чунки одам ҳаётининг баҳоси йўқ. Лекин, одам ҳаётини сақлаб қолиш учун қанча маблағ сарф қилиш керак деганда бундай баҳо керакдир. Хорижда ўтказилган тадқиқотларга к ў ра, одам ҳаёти АКШ да 650 мингдан 7 миллион долларгача баҳоланар экан. Таваккални аниқлаш қанча тахминий бўлишига қ арамай, уни аниқлашнинг қуйидаги т ў рт йўли мавжуд: 1. Муҳандислик йўли статистикага, такрорланишларни ҳисоблашга, хавфсизликнинг тахминий таҳлилига, «хавфлар дарахти» қуришга асосланади. 2. Моделлаш йўли (андозалаш) одамга, гуруҳга, касбга таъсир қилувчи омиллар моделини қуришга асосланган ва ҳ .к. Бу йўл билан ҳисоблашга маълумотлар топиш анча қийин. 3. Эксперт (текшириш) йўли маълумотларни экспер т лардан (мутахассислардан) сўраб йиғишга асосланган. 4. Ижтимоий йўл одамлардан сўраб суриштириб, аниқ хулоса чиқаришга асосланган. Бу йўллар «Т» ни ҳар хил ну қ таи назардан тавсифлайди, шунинг учун ҳаммаси бирга қўлланилади. Таваккалнинг йўл қў йса бўладиган фикр юритиш усули хавфсизлик техникаси, мутла қ хавфсизликни яратиб беришга асосланган. Аммо бундай ҳолатни (яъни, Т=0) яратиб бериш амалда мумкин эмас. Шунинг учун, йўл қўйса бўладиган (Й Қ Б) «Т» нинг фикр юритиш усули қабул қилинади. «Т» ўз ишига техник, ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий жараёнларни олади. «Т» да айрим муросаларга боришга тўғри келади. Т ехник тизимнинг хавфсизлигини кўтариш учун иқтисодий имкониятлар нинг чексиз эмас лиги маълум . Агар хавфсизликка қанча кўп харажат қилинса, ижтимоий соҳаларга шунча кам харажат қилишга тўғри келади. Таваккалнинг Й Қ Б минтақаси шундай минимал чегараки, унда ижтимой ва техник маблағлар маълум м у таносибликка эга ( 2. 1 . -расм).

Таваккални танлашда уни ҳисобга олиш керак ва жамият шу билан қаноатланишга мажбур. Жаҳоннинг айрим мамлакатларида, масалан, Голландияда таваккалнинг Й Қ Б қиймати қонуний асосда белгиланган. Ў лим ҳодисаларининг максимал Й Қ Б даражаси бир йилда 10 -6 деб олинган. Одатда, таваккалнинг Й Қ Б минтақаси 10 -8 бўлса, бу жуда кичик қиймат ҳисобланади. 2.1.-расм. Таваккалнинг йўл қўйса бўладиган минтақаси аниқлаш схемаси. Таваккалнинг ЙҚБ минтақаси тушунчалари бизда ҳали қабул қилинмаган ва тўлиқ амалга оширилмаган. Бундай ташқари айрим мутахассислар бунга танқидий назар билан қарайдилар. Уларнинг фикрича, хавфсизликни бундай баҳолаш инсонпарварлик нуқтаи назаридан йироқдир. Ҳақиқатда эса, ҳозирги мавжуд усуллардан, таваккалнинг ЙҚБ минтақаси усули 2-3 даража жиддий саналади. Таваккални бошқариш. Хавфсизлик даражасини кўтариш, хавфсизликнинг асосий назарий ва амалий масаласидир. Бунинг учун маблағни 3 йўналишда сарфлаш керак:ҳалокатлар (Т т +Т ии ) «Т»Й Қ Б минта қ аси и «Т ии » Т т харажатлар

-ишлаб чиқариш техник тизимлари ва иш объектларини такомиллаштириш; -малакали ишчиларни тайёрлашга; -фавқулодда оқибатларни йўқотишга; Сарфларни булар орасида қандай бўлишини режалаш учун чуқур текширишлар ўтказиш лозим, унда ҳам аниқ фикрга келиш қийин. «Таваккал» бошқариш техника доирасида хавфсизликнинг олдини олишда янги имкониятлар очади. Таваккални бошқаришда техник, маъмурий, ташкилий йўлларга иқтисодий усул ҳам қўшилади. Хавфларни ўрганиш тартиби уч босқичда амалга оширилади: Биринчи босқич-хавфларни олдиндан таҳлил этиш. Бу босқич уч қадам билан бажарилади: 1-қадам-хавф манбаларини аниқлаш; 2-қадам-хавфларни вужудга келтирадиган қисмларни аниқлаш; 3-қадам-таҳлилни чегаралаш, яъни, текширилмайдиган хавфларни чиқариб ташлаш. Иккинчи босқич-хавфли ҳолатларни кетма-кетлигини аниқлаш, ҳодиса ва хавфлар дарахтини т у зиш. Хавфлар дарахти юқоридан пастга қ араб қ урилади ҳамда сабаблари ҳисобга олинган ҳолда тамом бўлади ( 2. 2 . -расм). Учинчи босқич-оқибатларни таҳлил қилиш. Хавфсизлик тизими, бу-хавфсизликнинг мураккаб масалаларини ҳал қилиш йўлларини тайёрлаш ва асослашда фойдаланиладиган методологик чоралар йиғиндисидир. Ўзаро таъсири билан аниқ бир мақсадга етиштирадиган алоқадор қисмлар йиғиндиси тизим деб аталади. Тизим деганда биргина моддий объектдан ташқари ало қ алар ва боғланишлар ҳам тушунилади. Ҳар қандай созланган машина техник тизимга мисол бўлиши мумкин. Таркибига одам ҳам кирадиган элемент тизими эргономик тизим деб аталади. Масалан, «Одам-машина», «одам-машина-атроф-муҳит». Кран-балка илгагидан юкнинг тушиб кетиши

2.2.-расм. «Хавфлар дарахти»нинг схемаси. Тизимлаш тамойили ҳодисаларни ўзаро боғлиқ равишда бир тўплам тариқасида ўрганади. Тизим берадиган мақсад ёки натижа тизим яратувчи элемент деб айтилади. Масалан, ёнғин-ёнувчи модда, оксидловчи кислород, ёндирувчи. Бу ерда ёнғин-тизим, ёнувчи модда-оксидловчи, ёндирувчи-унинг элементлари. Агар бирорта элементни шулардан чиқариб ташласак, тизим б у зилади. Тизимда бор сифат унинг элементларида бўлмайди. Бу тизимнинг муҳим хусусияти бўлиб, хавфсизлик масалалари таҳлили асосида жойлашган. к ў нгилсиз воқеаларнинг пайдо бўлиш сабабларини аниқлаш, уларни камайтиришга қаратилган тадбирлар хавфсизлик тизими таҳлилининг асосий мақсадидир. Са қ лагич қ улфнинг й ў клиги Чи қ иш ёки кириш Фиксатор кучининг йўқ олиши Троснинг узилиши Чи қ иш ва кириш Техник назоратнинг й ўқ лиги Троснинг занглаши, коррозияси

Ҳар қандай сабаблар натижасида вужудга келган хавфлар зарар келтиради. Сабабсиз ҳақиқий хавф ҳам, зарар ҳам йўқ. Демак, хавфдан сақланиш унинг келиб чиқиш сабабларини билишга асосланган. Содир бўлган хавфлар билан сабаблар ўртасида сабаб-оқибат алоқаси бор. Ўз навбатида бир сабаб иккинчи сабабий оқибатни келтириб чиқаради ва ҳ .к. Шундай қилиб, сабаблар ва хавфлар занжирсимон тизимни яратади. Бундай графикнинг тасвири шохли дарахтга ўхшайди. Қ уриладиган дарахтларда сабаб ва хавф шохлари бор. Уларни ўзаро ажратиб ташлаш мумкин эмас. Шунинг учун хавфсизликни таҳлил этишда т у зилган тасвирни сабаблар ва хавфлар дарахти деб аташ лозим. Таҳлил усули. Хавфсизликни к ў нгилсиз во қ еа рўй беришдан олдин (априор) ёки ке йин (апостериор) таҳлил этиш мумкин. Ҳар икки ҳолда қўлланиладиган усул бевосита ёки аксинча бўлади. Априор таҳлилда шу тизимга хос бўлиши мумкин бўлган (яширин) кунги лсиз воқеалар танлаб олинади ва уларни яратувчи бир қанча ҳолатлар тўплами тузилади. Ап о стериор таҳлил эса к ў нги лсиз во қ еа юз бергандан сўнг келажакда тадбирлар ишлаб чиқишдир. Бу икки учул бир-бирини тўлдиради. Тўғри у с улда тахрир қилишда оқибатни олдиндан куриш учун сабаблар ўрганил ади. Тескари усулда эса оқибат таҳлил килиниб, сабаблари аниқланади. Бу усулларнинг асосий мақсади к ў нгилсиз воқеаларни олдини олишдир. Воқеаларни келиб чиқиш эҳтимоли ва тезлиги маълум бўлса, вокеанинг тахминан қандай натижа билан тамом бўлишини аниқлаш мумкин. Хавфсизликнинг таҳлилида тизимнинг параметрларини ёки чегарасини аниқлаш асосий масала ҳисобланади. Агар тизим жуда чегараланган бўлса, бирор хавфли ҳоллар ёки омиллар этибордан ташқарида қолиши, агар тизимга ўта кенг қаралса, таҳлил натижалари ноаниқ бўлиши мумкин. Таҳлил ўтказиш даражаси аниқ мақсадларга боғлиқ. Аниқ бир ҳолатда огоҳлантириш йўли билан таъсир қилиш мумкин бўлган ҳодисаларни аниқлаш умумий иш услуби ҳисобланади.

2.2.Ҳаёт фаолият хавфсизлигини таминлаш асослари Хавфсизлик умумий назариясининг т у зилишида асослар ва усуллар к ў рилаётган соҳадаги ало қ алар тўғрисида тўлиқ тасаввур қилишда методологик аҳамиятга эга. Асос, бу - фикр, ғоя, мақсад (асосий ҳолат)дир. Усул, бу – энг умумий қонуниятларни билиш орқали мақсадга эришиш йўлидир. Хавфсизликни таминлаш асослари, усуллари манти қ ҳамда диалектикага хос умумий усулларга тегишли бўлмай, махсус ва айрим усуллардан ҳисобланади. Усуллар ва асослар ўзаро боғлиқдир. Хавфсизликни таминлаш чоралари, бу – усулларни ва асосларни амалий, ташкилий, моддий гавдалантириб амалга оширишдир. Асослар, усуллар, чоралар хавфсизликни таъмин этишдаги мантиқий по ғ онадир. Уларни танлаб олиш фаолиятнинг аниқ шароитларига, хавфнинг даражасига ва бошқа мезонларга боғлиқ. Хавфсизликни таминлаш йўллари кўп. Уларни белгиларига қ араб бир неча синфга ажратиш мумкин. Масалан, й ў налтирувчи, техник, ташкилий, бошқарув. 1. Й ў налтирувчи белгилари: операторнинг фаоллиги, и қ тидори; тизимнинг тартибсизланиши (деструкция), операторни алмаштириш, таснифлаш, хавфларни йўқотиш, тартиблаш, хавфни камайтириш. 2. Техник белгилари: блокировкалаш, вакуумлаш, герметиклаш, масофадан бошқариш, маҳкамлаш, тўсиқлар орқали ҳимоялаш, ожиз звено қў ллаш, сиқилган ҳаво қўллаш, ҳаракатларни секинлаштириш. 3. Ташкилий белгилари: ва қ т билан ҳимоялаш, ахборот (маълумотлар), за ҳ иралаш, мос келмаслик, меъёрлаш, ходимлар танлаш, эргономиклик. 4. Бошқарув: мослик, назорат, қарши ало қ а, жавобгарлик, режалилик, рағбатлантиришлар, самарадорлик, бошқариш.

2.3. Хавфсизликни таминлаш усуллари, таърифлари Инсон меҳнат фаолияти жараёнида бўладиган фазо – иш жойи (гомосфера), доим мавжуд ёки вақти-вақти билан хавф пайдо бўладиган фазони ноксосфера дейилади. Хавфсизликни таминлашга қуйидаги усуллар орқали эришилади: а) гомосфера ва нососферани фазовий ва вақт бўйича ажратиб куйиш, буни ҳал қилиш учун масофадан бошқариш, автоматлаштириш, работлаштириш воситалари ёрдамидан фойдаланилади; б) хав ф ларни йўқотиш йўли билан ноксосферани меъёрлаштириш. Бу усулга ишчиларнинг шовқин, газ, чангдан жароҳатланишидан сақловчи шахсий ва биргаликдаги ҳимоя воситаларини қўллаши киради; д) бу усул ишчиларни тегишли муҳитга мослаштиришга, уларни ҳимоялаш даражасини кўтаришга йўналтирилган ҳар хил воситалар ва усуллар: касбига қараб танлаш, руҳий таъсир ва (шахсий) ҳимоя воситалари қўллашни ўз ичига олади. Амалда эса ю қорида айтилган усуллар биргаликда қўлланилади. Хавфсизликни таъминловчи воситаларга, жамоа (Ж Ҳ В) ва шахсий (Ш Ҳ В) ҳимоя воситалари киради. Улар ўз навбатида хавфсизликнинг тури, тузилиши, ишлатиш соҳасига к ў ра гуруҳларга бўлинади. 2.4.Ҳаёт фаолият хавфсизлигини бошқаришнинг услубий асослари ҲФХ тўғрисида тушунча. ҲФХ услубий ва бошқарув масалаларининг хавфсизлик даражаси ва «Т»га объектив таъсири катта. ҲФХ бошқарилишида инсон-муҳит тизими тушунилади. ҲФХни бошқариш объектив хавфли ҳолатдан кам хавфли ҳолатга ўтказишдир. Бунга иқтисодий ва техник мақсадга мувофиқлик шартларига амал қ илинади. ҲФХни бошқариш схемаси 2. 3- расмда келтирилган.

ҲФХ ни бошқаришнинг вазифалари қуйидагилардан иборат: Объект ҳолатининг таҳлили ва баҳоси. 1. Объект ҳолатининг таҳлили ва ҳисоботи. 2. Бошқаришнинг тадбирлари. 3. Бошқарилувчи ва бошқарувчи тизимларни ташкил қилиш. ҳисобот Ички бирламчи маълу мот орқали чиқиш сигнали Кириш сигнали Бошқариш тизими (маъмурият) Бош қ ариш объекти Инсон Му ҳ ит Салбий о қ ибат (шикастланиш, касалланиш, ён ғ ин, фалокат)

Ф ойдаланилган адабиётлар 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси . Тошкент, ,,Ўзбекистон", 1992 й. 2. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент « Шарқ", 1998 й. 3 .Ўзбекистон Республикасини Меҳнат кодекси Тошкент, 1996 й. 4.Ўзбекистон Республикасининг “Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуни Тошкент, 1993 й. 5.В.С.Алексеев, Е.О.Муродова, И.С.Давыдова. Безопасность жизнедеятельности «Проспект» Москва-2006 г. 6.О. Қ удратов, Т. Ғ аниев. Ҳаётий фаолият и хавфсизлиги. Тошкент. «Меҳнат»-2004. 7. Ҳ .Э. Ғ оипов. Меҳнат муҳофазаси. Тошкент. «Меҳнат»-2000. 8. Ғ .Е.Ёрматов. Ҳаёт фаолият и хавфсизлиги (Маъруза матнлари тўплами), Тошкент-2003 9. Безопасность жизнедеятельности. Под общей редакцией доктора техн. наук, профессора С.В.Белова. Москва, «Высшая школа» 2003.

O'xshashlar

ХФХ нинг назарий асослари

Мехнатни мухофаза қилишнинг назарий асослари

Хаётий фаолият хавфсизлигининг назарий асослари

Хаёт фаолияти хавфсизлигининг назарий асослари

Ҳает фаолияти хавфсизлиги фанининг назарий асослари