Ёнғинни ўчириш йўллари ва воситалари - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Ёнғинни ўчириш йўллари ва воситалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

ёнғинни ўчириш йўллари ва воситалари Режа : 1.Ёнғинни ўчиришда қўлланиладиган моддаларнинг хусусиятлари. 2.Ёнғинга қарши сув таъминоти. 3.Ўт ўчиришнинг бирламчи воситалари. 4.Ёнғинни хабарловчи воситалари.

Таянч иборалар: Ёнғинни ўчириш воситалари, уларни ташувчилари (ёнғинга қарши техникалар), сувнинг иссиқлик сиғими, кимёвий кўпик, ҳаволи- механик кўпик, инерт газлар, кукинсимон қаттиқ моддалар, ҳисобий сув сарфи, с пренклер ва дренчерли қурилмалар, ўт ўчиришнинг бирламчи воситалари, автоматик хабар бериш қурилмалари, тутун хабарловчилари, оптик-электрон тутун хабарловчилар, замонавий чет эл ёнғин хабарловчилари. 1.Ёнғинни ўчиришда қўлланиладиган моддаларнинг хусусиятлари. Ёнғинни ўчиришдаги у ёки бу йўлларини танлаш, шунингдек ёнғинни ўчириш воситалари ва уларни ташувчилари (ёнғинга қарши техникалар) ни танлаш ҳар бир аниқ ҳолат учун ёнғинни ривожланишига, унинг кўламига ва моддалар ва воситаларнинг ёниш хусусиятларига боғлиқ бўлади. Ҳар қандай ёнғинни унинг дастлабки босқичида ўчириш осон кечади. Бунинг учун алангани ўраб олиб, ривожланиш миқёсини чеклаш керак бўлади. Алангани дастлабки босқичида уни ўраб олиб ўчиришнинг самарали бўлиши, ёнғинни ўчиришга мос бўлган воситаларининг мавжуд бўлишига, барча ишчилар улардан фойдалана билишларига, ҳамда ўт ўчирувчиларни чақириш учун ёнғинни хабарловчи ва алоқа воситалари бўлишига ва автомат ва қўлаки ўчириш воситаларини қўлланилишига боғлиқдир. Сувнинг ўтни ўчириш хусусияти. Бошқа ўт ўчириш воситаларига нисбатан сувнинг иссиқлик сиғими жуда катта ва кўпчилик ёнувчи моддаларни ўчириш хусусиятига эга: 1 л сувни 1 0 дан 100 0 гача иситиш учун 419 кЖ иссиқликни ютади, буғланишида эса - 2260 кЖ иссиқликни ютади. Сувнинг иссиқликка бардошлилик хоссаси юқори ва у кўпчилик ўтни ўчирувчи моддалардан ортиқ бўлиб, 1700 С 0 ни ташкил қилади. Бундан ташқари сув уч хилдаги ўт ўчириш хоссасига эга: алангаланиш зонасини ёки ёнувчи моддани совитади, ёниш зонасидаги ташкил этувчи реогентларни аралаштиради, ёниш зонасидан ёнувчи моддани ажратиб чегаралайди.

Ўт ўчирувчи кўпиклар. Енгил алангаланувчи суюқликларни ўчириш учун газ билан суюқликдан иборат бўлган кўпик ишлатилади. Зичлиги 0,1-0,2 г/см 3 бўлган кўпик ёнувчи суюқликлар сиртида ёйилади, суюқликни алангадан чегаралайди ва ёниш зонасига буғларнинг кириб келиши тўхтатилади; шу билан бир вақтда суюқликни совитади. Ёнғинларни ўчиришда барқарор кўпиклардан фойдаланилади. Бундай кўпикни ҳосил қилиш учун сувга 3-4% миқдори қўшилса бўлади. Ўт ўчирувчи кўпикларнинг кимёвий ва ҳаволи-механик хиллари кенг қўлланилади. Кимёвий кўпик асосан, қўлда ишлатиладиган ўт ўчиргичларда қўлланилади, кўпикни карбонат ёки бикарбонатни кислота билан ўзаро аралашмасидан кўпикка айлантирувчи иштирокида ҳосил қилинади. Бундай кўпикларни кўчма эжекторли кўпикгенераторларда кўпик кукуни ва сувни аралаштириб ҳосил қилинади. Кимёвий кўпикни ёнувчи суюқликларнинг сиртида ёйилиши туфайли аланга таъсирида бузилмайдиган, барқарор 7-10 см қалинликдаги кўпик қопланади. Ҳаволи-механик кўпик – ҳаво, сув, сувнинг сиртки тортиш хусусиятини сўндирувчи фаоллашувчи моддалардан иборат аралашмадир. Ҳаволи-механик кўпикни оддийси ўзида 90% ҳаво ва 10% - 12 марта кўпиклантирувчи бўлган сувли қоришмадан ва 100 марта кўпик ҳосил қилувчиси бўлган 99% ҳаво, 1% сув ва 0,04% кўпиклантирувчидан иборат бўлади. Ҳаволи-механик кўпикни алагага таъсир этиш хусусияти ёнаётган моддани ўраб олиб совутишидадир. Ёнаётган суюқликнинг сиртида кўпик барқарор қобиқ ҳосил қилиб, 30 дақиқагача ўз мустаҳкамлигини сақлаб тура олади. Бу вақт ҳар қандай диаметрдаги резервуарда сақланаётган енгил алангаланувчи суюқликларни ўчиришга етарли бўлади. Ҳаволи-механик кўпик одамлар учун зарарсиз, металларни коррозияга учратмайди, электр ўтказувчанлиги йўқ ҳисоби ва жуда ҳам иқтисодий самаралидир. Ҳаволи-механик кўпикдан ёнувчи қаттиқ моддаларни (ёғоч ва

бошқа ашёларни) ўчиришда ҳам қўлланади. Ёғоч конструкциялари кўпик билан қопланса 40 дақиқагача нурли энергия таъсирига чидайди, ваҳоланки ҳимояланмаган очиқ ёғоч конструкциялари 15 дақиқада алангаланади. Кўпик ҳосил қилувчи аралаштиргич каллакли махсус аралаштиргичи бўлган спринклер ва дренчер автомат қурилмалари ҳаволи-механик кўпиклар билан ёнғинларни ўчиришда қўлланилади . Кўпик ҳосил қилувчи қурилмалардан чақнаш ҳарорати 28 0 С бўлган буғлар қайта ишланадиган корхоналардаги, ҳамда енгил алангаланадиган суюқликларни, қаттиқ ёнувчан материаллар ва буюмларнинг ёниш жарёнидаги алангасини ўчиради. Инерт газлар ёрдамида ўт ўчириш. Инерт газлар (СО 2 ва N 2 ) ва сув буғи ёнувчи буғлар ва газлар билан тезда бирикади. Ушбу жараёнда кислароднинг концетрациясини пасайтиради, ҳамда кўпчилик ёнувчи моддаларнинг алангаланишини тўхтатади. Карбонат ангидрид ёнғинни тез (2-10 сонияда) ўчириш учун кенг қўлланилади, айниқса алангаланаётган унча катта бўлмаган сиртларни ўчиришда, ваҳоланки углерод икки оксиди электр токини ўтказмаслигидан ички ёнув двигателларини, электр двигателларини, ва бошқа электр қурилмаларини, ҳамда енгил алангаланувчан суюқликларни алангаланиши ва портлашини, ёнувчи чангларни (масалан кўмирни) қайта ишлаш, сақлаш ва ташиш вақтида ёнғинни олдини олиш учун ишлатилади. Углерод икки оксиди ёрдамида ёнғинларни ўчириш учун автоматик бир жойда турғун ишлатиладиган, кўчма қўлаки ва ҳаракатланадиган ўт ўчириш қурилмалардан фойдаланилади. Қаттиқ ўт ўчириш моддалари. Сув ва бошқа ўт ўчириш воситалари билан ўчириш мумкин бўлмайдиган, унча катта бўлмаган ёнғинларни ўчиришда кукинсимон қаттиқ моддалардан фойдаланиб ўчирилади. Бундай моддаларга хлорли ишқорлар ва ишқорли-тупроқли металлар (флюслар), альбюмин бирикмали моддалар, сульфит ишқорларини буғлантириб қайта ишлагандаги қуруқ қолдиқлари, қаттиқ углерод икки оксиди, қум ва тупроқ бўлиши мумкин. Кукунсимон ўт ўчириш воситаларининг ўт ўчириш

хусусият, уларнинг хусусий массаси таъсирида ва айниқса ёниш жараёнидаги эриб, сиртда юпқа парда ҳосил қилиши орқали, алангаланиш зонасини қоплаши туфайли ёнувчи моддани чегаралаб қўяди. Кукунсимон ўт ўчириш моддаларини алоҳида қутиларга ёки пақирларга жойлаштириб сақланади. Кукунни белкурак ёки хокандозсимон курак ёрдамида ёнаётган модда устига бир неча сантиметр қалинликда ёйиб чиқилади. Бундай усул билан ишқорли, ишқорли-тупроқли металлар, термит ва шунга ўхшаш моддалар алангаси ўчирилади. 2.Ёнғинга қарши сув таъминоти. ҚМҚ 2.01.02-85 “Ёнғин хавфсизлиги меъёрлари” ва бошқа меъёрий ҳужжатлага кўра ёнғинга қарши сув таъминотига асосий талаблар белгилаб қўйилган. Меъёрлар бинода бўлиши мумкин бўлган ёнғинни ўчириш учун етарлича ички сув таъминоти тизими яратилиши кераклигини кўрсатиб қўйибди. Сув ўт ўчириш воситаси сифатида ёнғин, портлашга ва алангани тарқалишига сабаб бўладиган ёнғинга чидамлиги даражаси I ва II бўлган, бино ҳажмидан қатъий назар, ёнғинга хавфлилиги Г ва Д тоифали ишлаб чиқариш биноларининг ёнғинга чидамлилик даражаси III бўлган ва ёнғинга хавфлилиги худди шундай тоифада бўлган, ҳамда ҳажми 1000 м 3 дан ошмайдиган ишлаб чиқариш биноларидан ташқари барча биноларнинг ҳар қандай ҳолатида ёнғинга қарши сув тизими билан таъминланиши керак. Ички ёнғин кранларининг эҳтиёжига сарфланадиган сув миқдори, битта ёки иккита оқимга мўлжалланиб узатиш шароитига ҳисобланади. Ҳар бир оқимнинг унумдорлиги 2,5 л/с бўлиши керак. Ички ёнғин кранлари бинонинг бемалол бориш мумкин бўлган ва кўриниб турадиган (кириш жойларида, зина катагида, йўлакларда) жойларида ўрнатилади. Ёнғин енги (шланг)нинг узунлиги 10 ёки 20 м қабул қилинади.

Саноат биноларида ҳисобий сув сарфи биноларнинг ёнқинга чидамлилик даражасига, ҳажмига ва ёнғинга хавфлилик тоифасига кўра қабул қилинади (16 -жадвал). 16-жадвал Бинонинг ёнғинга чидамлилик даражаси Ишлаб чиқаришнинг ёнғинга хавфлилик тоифаси Бинонинг 1000 м 3 ҳажмига кўра, 1 ёнғин учун л/с ҳисобидаги сув сарфи 3 гача 3 дан 5 гача 5 дан 20 гача 20 дан 50 гача 50 дан 200 гача 200 дан 400 гача 400 I ва II Г, Д 10 10 10 10 10 20 25 I ва II А, Б, В 10 10 15 20 15 35 40 III Г, Д 10 10 15 25 - - - III В 10 15 20 30 2 2 - IV ва V Г, Д 10 15 20 30 - - - IV ва V В 15 20 25 - - - - Биноларнинг ёки уларнинг ёнғинга қарши деворлари билан чегараланган қисмларига сув сарфи энг кўп сарфланиши ҳисобидан қабул қилинади. Сув қувурларининг диаметри бинолар қайси сув тармоғига боғланганлигига қараб танланади. Корхоналарнинг ҳудуди 150 га ва ундан ортиқ бўлган тақдирда, ҳисоблашлар иккита ёнғин бўлиш эҳтимолидан келиб чиққан ҳол учун энг катта сув сарфига қабул қилинади. Ташқи ёнғинни ўчиришга сув узатиш вақти 3 соатга мўлжалланиб қабул қилинади. Ташқи сув таъминоти тизими талабга жавоб беришининг асосий шартларидан бири шуки, сув тармоғида етарлича сув босими бўлишининг ёнғинни дастлабки босқичида таъминланишидир. Бундай босим сув минорасининг доимий ҳолатда насослар ва пневматик қурилмалар ёрдамида босимининг ушлаб турилишига боғлиқ бўлади. Ушбу босим кўп ҳолларда ички ёнғин кранларининг иш шароитларига боғлиқ равишда аниқланади.

Ташқи ёнғинларни ўчиришда ёнғинга қарши сув таъминоти тармоғи тизимида ҳосил қилинадиган босимига кўра икки хил- ёнғинга қарши юқори босимли ва паст босимли сув таъминоти тармоғи тизимларига бўлинади. Юқори босимли сув таъминоти тармоғи тизимларидаги ёнғин пайтида турғун ишловчи насослари, ёнғинни ўчириш учун қўшимча келтириладиган насосларсиз гидрантларни етарлича босимда бемалол ишлашларини таъминлаши талаб қилинади. Бу пайтда ёнғин гидрантларининг босимлари бино ва иншоотларнинг энг баланд нуқтасида жойлашган учлигининг диаметри 19 мм бўлган ёнғин стволидан отилиб чиқувчи 10 м баландликдаги ихчам сув оқимини ҳосил қилиши учун етарли бўлиши керак. Сув диаметри 66 мм ва узунлиги 125 м бўлган чизиқли енг ёрдамида узатилади. Паст босимли сув таъминоти тармоғи тизимларидаги босим, энг узоқ нуқтадаги ва баландда жойлашган ёнғин гидрантидаги босими кўчириб келтириладиган насослар билан сувни олишга етарли бўлиши керак. Бунинг учун сув таъминоти қувурли тизимидаги босим горизонтал участкаларда 10 м босимни ва алоҳида яъни ноқулай участкаларида эса 7 м босимга эга бўлиши керак. Сув таъминотининг қувурли тизимдан сувни олиш мақсадида ёнғин гидрантлар ўрнатилади. Ушбу гидрантлар орасидаги масофа 150 м, гидрантлардан энг узоқда жойлашган хизмат қилинадиган биногача бўлган масофа, юқори босимли сув таъминоти тизимларида 120 м дан ошмаслиги ва паст босимли сув таъминоти тизимларида 150 м дан ошмаслиги керак. Гидрантларни бино четидан 5 м масофадан яқин бўлмасликлари ва йўл четидан 2,5 м масофадан кам бўлмаслиги ҳисобидан жойлаштирилиши керак. Сувни ёнғин вақтида уни ўчириш учун ишончли узатиш муҳим аҳамиятга эга. Сув таъминти тармоғининг қувурларини диаметрини танлашда нафақат ёнғин таъминтидаги эҳтиёжи кўзда тутилади, балким ичимлик, хўжалик ва

технологик эҳтиёжларга сарфланадиган сув талабларининг энг юқори миқдори ҳам ҳисобга олинади. Ҳудудининг иайдони 20 га дан ошмайдиган ёнғинга хавфлилик тоифалари В, Г , ва Д бўлган корхоналар учун, агар ёнғинга сарфланадиган сув унумдорлиги 20 л/с бўлса, ёнғинга қарши сув тармоғи тизими ўрнига, ёнғинга қарши сув ҳовузлари ёки резервуарлардан фойдаланишга йўл қўйилади. Бунда мотопомпа ва ёнғин автомобилларининг бу иншоотларга эркин кириб келиши учун шароит яратилган, яъни йўл билан таъминланган бўлиши керак. Саноат корхонаси ёки қурилиш участкаси ёнида оқар сув – дарё, кўл мавжуд бўлиб уларга келиш учун йўл бўлиши ва улардан ёнғинга қарши сув таъминоти учун фойдаланиш мумкин. Биноларга хизмат қилиш радиуси: кўчма сув помпалари учун -100 мдан ошмаслиги, тиркамали сув помпаларида ва автоцистерналар учун-200 м бўлиши керак. Сув ҳовузлари ва резервуарларни тўлдириш учун сув манбаи 250 м масофада бўлиши керак. Спренклер ва дренчерли қурилмалар сувни сачратиб ёнғинни ўчирадиган автоматик воситаларига киради. Спренклер қурилмалари уч хил бўлади: сув билан ишловчи, сув-ҳаволи ва ҳаволи. Иситилмайдиган хоналарда ҳаволи тизимда яъни сиқилган ҳавода ишловчи спренклер қурилмалари ишлатилади. Сув тизимида ишловчи спренклер қурилмалари тарқалувчи қувурлардан иборат бўлиб, уларда ёнувчи материаллар 2000 кг/м 3 ва ундан катта бўлган ёнғинга юқори хавфли хоналарда суғориш майдони 9 ва 12 м 2 майдонни ташкил қиладиган қилиб спренклерлар жойлаштирилади. Спренклер каллагидаги чиқиш тешиги одатдаги пайтда енгил эрувчан қулф билан маҳкамланади. Ҳарорат кўтарилиши билан эрувчан қотишма эрийди, қулф қисмларга ажралади, шиша клапанни озод қилади ва сувнинг йўлини очади. Қулфнинг япроқларини бирлаштирувчи қотишманинг эришини 72, 93, 141 ва 182 0 С ҳароратларга ҳисобланади.

Амалиётдан маълумки ёнғинни ўчиришда қолланиладиган ушбу тизимдаги 90% ёнғинларни муваффақият билан ўчирилган. Аммо спренклер каллаги юқори ҳароратнинг 2-3 дақиқасидан кейин очилишини ҳисобга олсак, бу вақт ёнғин пайтида ноқулайликни келтириб чиқаради. Шуни ҳисобга олиб, бундай пайтларда дренчерли қурилмалардан фойдаланиш афзалликларга эга бўлади. Дренчерли қурилмаларининг гуруҳли ишлайдиганлари қувурларда ораёпмаларнинг остига ўрнатилади. Дренчерларнинг каллаги қулфсиз ўрнатилиб, сув ҳеч қандай тўсиқсиз чиқиб кета олади. Одатий ҳолатларда дренчерлар гуруҳи бошида клапанлар орқали ёпиб қўйилади.Қурилмалар комбинациялашган ҳолатда ишлайди; автоматик тарзда ва қўлда. Гуруҳли дренчер қурилмаларидан масофали ёки қўл билан бошқариладиган сувли пардалар ҳосил қилинади. Технологик мақсадларда, очиқ эшикларни, деразаларни ҳимоялаш учун, ҳамда цехда алангани қўшни хоналарга тарқалиб кетмаслиги ва уни чегаралаш учун ҳам дренчерлар ишлатилади. 3.Ўт ўчиришнинг бирламчи воситалари. Ёнғинларни ва алангаларни дастлабки ривожланиш босқичида ўчиришнинг бирламчи воситалари сифатида ичкарида ўрнатилган ёнғинга қарши кранлар, ўт ўчиргичлар, кигизлар ва қумлардан фойдаланилади. Ўт ўчиришнинг бирламчи воситаларининг энг кўп тарқалганларининг қўлаки ўт ўчиргичладан: кўпикли ОХП-10, газли-углерод кислотали ОУ-2, ОУ-5, ОУ-8 ва махсус бром этиллилари мавжуд. Кўпикли ўт ўчиргичлар қаттиқ, суюқ ва бошқа материалларни ўчиришга мўлжалланган. Бундай ўт ўчиргичларни ток ўтказувчанлик хусусияти борлигидан электр қурилмаларини ёнганда ишлатиб бўлмайди. Ўт ўчириш воситаси сифатида бундай ўт ўчиргичларида кимёвий ёки ҳаволи кўпиклар ишлатилади.

Саноат корхоналарида ўт ўчириш тизимларининг асосий қисмини сув ва кўпиксимон моддалар ташкил қилади. Юқорида айтилганидек шуни ҳам такидлаш керакки, сувли кўпик билан турли ёнғинларни ўчириш мумкин эмас. Чунки баъзи ҳолатларда кимёвий моддаларнинг сув билан аралашиб реакцияг кришиши ёнғин жараёнининг кучайиб кетишига олиб келади. Кўпиксимон ўт ўчиргичлар бир жойга муқим ўрнатилган ёки бир жойдан иккинчи жойга кўчириб ишлатиладиган енгил идишларга жойланган бўлиши ҳам мумкин. ОХП-10 ўт ўчиргичини ( –расм) ишлатиш учун ушбу қурилмани юқори қисмидаги дастагини 180 0 га қадар буриб, қурилманинг юқори қисмини пастга қаратиб, пуркагичи ёнғин бўлаётган томонга йўналтирилади. Бу қурилма 50-60 сониягача ишлайди. Ишлатиб бўлинган қурилма ичига қайтадан кимёвий суюқлик тўлдириб яна бир бор ишлатиш мумкин. Саноат корхоналарида фақат қаттиқ ёки суюқ моддалар ёнмасдан балки электр қурилмалари, дастгоҳлар ва бошқа жиҳозлар ҳам ёниб кетиши мумкин. 59-расм. Қўлаки ОХП – 10 ўт ўчиргичи : 1- корпус; 2-кислота идиши; 3- ён дастак; 4- ўтиш бўғзи; 5-бўғиз; 6- дастак; 7- штифт; 8- шток; 9- қопқоқ; 10- штокни зичлагич қистирмаси; 11- резинали 2 дона қистирма; 12- пружина; 13- пуркагич; 14- клапан; 15- гайка; 16- мембрана; 17- сақлагич штуцер; 18- идишни ушлаб тургич; 19- ўт ўчиргичнинг туби; 20- пастки даста.

Маълумки, юқорида айтиб ўтилганидек ўт ўчириш воситалари, яъни кўпик ёки сувдан ёнаётган электр қурилмаларини мутлақо фойдаланиб бўлмайди.Чунки бунда ўт ўчирувчининг электр токи таъсирига тушиб қолиш хавфи бор. Шунинг учун бундай ҳолларда карбонат кислоталардан фойдаланилади. Маълумки, карбонат кислоталарда (СО) билан ўчиришнинг икки хил усули қўлланилади. Биринчи усулда ёнаётган хонага кириб СО билан ўт ўчирганда унинг заҳарлилигини ҳисобга олиш керак, 10% СО билан нафас олиш, ўлимга олиб келади. Шунинг учун бу қурилмадан фойдаланганда махсус хабарлов тизимлари бўлиши керак. Иккинчи усулда ОУ-2, ОУ-5, ОУ-8 (карбонат кислотали- бромэтилли) ўт ўчиргичлардан фойдаланилади. Бу ўтўчиргичларни ишлатишда унинг юқори қисмига ўрнатилган вентил бураб очилади. Ўт ўчиргичга тўлдирилган суюқ СО босим остида унигг ички томонига ўрнатилган найча орқали пастки томонидан сиқиб чиқарилади. Суюлтирилган СО ниҳоятда тезлик билан буғланиши ҳисобига қорсимон массага айланади. У ниҳоятда совуқ бўлганлиги учун электр қурилмасига йўналтирилган ҳолда ёнғин атрофини ўраб совитади (унинг совуқлиги-79 0 С бўлади) ва ҳаво ўтказмаслиги сабабли ёнғиннинг ўчишига эришилади. Бу ўт ўчиргичларидаги сон (2,5,8) кўрсаткичлари униг ҳажмини билдиради. Саноатда карбонат кислотали ўт ўчиргичларни замбил ғалтакларга ўрнатилган 25 л, 50 л ва ундан катта ҳажмдагитурлари мавжуд. Кукунли ўт ўчиргичлар ОПС-10 намунасидаги хили ишқорли металлар, кремний органик ва бошқа бирикмаларни ёнғинидаги унча катта бўлмаган аланга ўчоғини ўчиришга мўлжалланган.

Жундан ёки асбестдан тўқилган намат (кигиз) дан кичик майдондаги ёнғинларни ўчиришда фойдаланилади. Уни одамларга кўринадиган қилиб ўрама ҳолида деворларга илиб қўйилади. Қумлардан одатда ёнувчи ва енгил алангаланадиган суюқликлар тўкилиб ёнганда уларни ўчириш учун ишлатилади. Қумни махсус қутиларда сақланади ва унинг ёнида ёнғин ўчоғига сепиш учун албатта белкурак бўлиши лозим. 4.Ёнғинни хабарловчи воситалари. Саноат корхоналари биноларини ёнғиндан муҳофаза қилиш, уларда ишлатиладиган асосий техник хабар берувчи қурилмалар асосида аниқланади. Ёнғинга қарши кураш омилларидан бири уни ўз вақтида аниқлаш ва у кучайиб кетмасдан олдин кураш чора-тадбирларини амалга оширишдир. Шунинг учун санат корхоналарида алоқанинг энг ишончли воситаси сифатида шаҳар ва мобиль телефон тармоғидан фойдаланилади. Баъзи ҳолларда телефон алоқаси тўғридан-тўғри ўт ўчириш командалари билан боғланган бўлади. Саноат корхоналарида ёнғин содир бўлганда одам иштирокисиз, ёнғин ҳақидаги хабарни диспетчер хизматига ёки тўғридан-тўғри ўт ўчириш бўлимларига етказиш воситалари алоқанинг бирмунча мукаммал тури ҳисобланади. Бунда хабар ёнғин ёнғин бўлаётган жойни кўрсатиб турганлигидан ўт ўчириш командасининг тез фурсатда етиб бориш имконияти ошади. Баъзи бир автоматик ўт ўчириш воситалари билан таъминланган тизим ёнғин ҳақида хабар бериш билан бирга муҳофазаланаётган бинодаги ёнғинни ёрдам командаси келгунга қадар ҳам ўчириши мумкин. Ёнғин ҳақида хабар берувчи қурилма маълумотни қабул қилиб олади ва унда иссиқлик қуввати электр қувватига айлантирилганлиги сабабли қабул қилиш станциясига симлар орқали маълумот юборилади. Баъзи бир тизимларда бу маълумотларни узатиш билан чекланмасдан, ўт ўчириш воситаларини ишга

тушириш ҳам автоматик равишда амалга оширилади. Хабар берувчи қурилмалар қўл билан ёки автоматик равишда ишга тушириладиган хилларга бўлинади. Қўл билан хабарберувчи қурилмалар саноат корхоналари цехларида махсус ўрнатилган тугмачаларни босиш орқали ишга туширилади. Автоматик хабар бериш қурилмалари (АХБҚ) ташқи муҳитнинг баъзи бир кўрсаткичлари, масалан, ҳароратнинг кўтарилиши, тутун пайдо бўлиши ва аланганинг кўтарилиши натижасида ҳосил бўладиган ўзгаришлар асосида маълумотни қабул қилади. Автоматик хабарчилар биметалл, термопарага ёки яримўтказгичларга асосланган бўлади. Иссиқлик хабарчилари ишлаш хоссаларига қараб, максимал ва минимал дифференциал турларга бўлинади. Максимал турдаги АТИМ хабарчиси хонадаги маълум белгиланган ҳарорат чегара миқдоридан ортиб кетганда ишга тушади. Бу хабарчилар 60 0 ва 80 0 С ҳароратга мосланиб, ҳарорат шу нуқтага чиққандан кейин 2 дақиқа ичида ишга тушади, унинг муҳофаза қилиш майдони 15 м. Дифференциал турдаги ДПС-038 иссиқлик ёнғин хабарловчиси хонадаги ҳарорат сакраб ўзгарганда ишга тушади. ИП 103-1 иссиқлик хабарловчиси максимал хабарловчи бўлиб, назорат қилинаётган хонангинг ҳароратьи берилган ҳароратданошгандан сўнг ишга тушади. Хабарловчи полртлашга хавфли бўлган ПУЭ таснифига кўра В1 синфдаги хоналарда қўллаш учун мўлжалланган. Тутун хабарловчилари. Ёнғиннинг бошланғич жараёнида, маълум муддат суст ёниш ва кўп миқдорда тутун ажралиб чиқиши кузатилади. Айрим пайтларда бундай ҳолат бир неча соат давом этади ва ҳарорат сезиларли даражага етгунча хона газ ва тутун билан тўлади. Шундай қилиб маълум концентрациядаги ёниш маҳсулотларини аниқлаш ёнғин ҳақида гувоҳлик беради. Тутун – бу қаттиқ ва суюқ заррачаларнинг газсимон ёки бошқа муҳитда учиб юрган моддалар бирикмасидир. Тутун заррачалари кўп ҳолларда жуда ҳам майда бўлади (диаметри 0,1-1,0 мкм). Моддаларнинг ҳаракатланиши туфайли тутун заррачалари бир бири билан урилиб, ёпишади ва

заррачаларнинг ўртача ўлчами юксалади. Кўзга кўринарли тутун – 0,4 мкм га тенг ва ундан катта бўлган заррачалардан иборат. Заррачарнинг кўп миқдори 1 дан 10 мкм ўлчамлардан иборат бўлади. Тутунннинг концентрацияси, оғирлик концентрацияси (мг/л ёки г/м 3 ) ёки 1 см 3 тутундаги заррачалар сони билан, шунингдек оптик зичлик (%) билан ифодаланади. Бу катталиклар бир бири билан боғланмаган бўлиб, улар тутунннинг хусусиятини тавсифлайди. Тутун даракчилари маълум концентрациядаги тутунни аниқлаш принципида тузилган. Амалиётда тутунни аниқлашнинг икки усули яъни: оптик-электрон ва ионлашиш усуллари қўлланилади. Оптик-электрон тутун хабарловчиларининг ишлаш принципини қуйидагича тушунтириш мумкин. Тутунларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, улар нурони ёйиш ёки уни ютиб юбориш имкониятига эгадир. Нурларни ёйиш ёки ютиб юбориш жараёни бир томондан аэрозолларнинг доимий физик-кимёвий хусусиятлари, ўлчамлари ва заррачаларнинг шакли билан аниқланса, иккинчи томондан дисперслик фазаларнинг оптик константалари ва муҳитнинг дисперслиги, нур узунлигини заррачаларнинг ўлчамларига бўлган нисбати билан аниқланади. Муҳитнинг оптик хусусиятларини назорат қилган ҳолда тутунни икки йўл билан аниқлаш мумкин: 1) атроф муҳитни тиниқлигининг сусайиши туфайли, бирламчи нурнинг камайишидан; 2) тутун заррачаларидан қайтган нурнинг изчиллигидан. ИДФ-1М русумли оптик электрон тутун хабарловчиси тутунни аниқлашў учун мўлжалланган бўлиб, тутун заррачаларидан фотоэлементга қайтган нурларни қайд қилиш принципида ишлайди. Хабарловчи, қобиқда жойлашган оптик тугун ва яримўтказгичли кучайтиргичлардан тузилган. Хабарловчи тутн пайдо бўлиши эҳтимоли бўлган жойларда одатда тик ҳолатда ўрнатилади. Ўрнатилгандан сўнг хабарловчининг ёнига тутун манбаи яқинлаштирилади ва 30 сониядан сўнг хабарловчи ишга тушиши лозим.

ДИП-1 русумли мужассамлашган ёнғинга қарши хабарловчиси, ҳимоя қилинаётган хонада тутун ёки ҳарорат ортиши натижасида ёнғинни аниқлаш учун хизмат қилади. Хабарловчининг ишлаш принципи тутун заррачаларидан ёйилган нурни сезишга асосланган. Нур манбаи ва фотоқабулқилгич сифатида яримўтказгичли элементлдар қўлланган. У хонада тутун ёки ҳарорат юксалса назорат-қабул пултига ташвиш хабарини етказади. Хабарловчи деворда ёки шипда ўрнатиладиган розетка ва қобиқдан тузилган бўлиб, улар ўзаро тўрт контактли разёмлар ёрдамида уланади. Ишчанлигини текшириш тугмасини босганда хабарловчи оптик ўзагининг сезгир зонасига ўқ киритилади ва хабарловчи ишга тушади. РИД-1 русумли радиоизотопли тутун хабарловчиси назорат қилинаётган ҳудудда ёнғинни аниқлаш ва шу ҳақда назорат-қабул пунктлари (ППК-1, РУОП-1) га хабар узатиш учун мўлжалланган. Хабарловчи уч бўлимдан иборат бўлиб, юқори ва қуйи бўлимларида ионлашув камераси жойлашган, ўрта бўлимда эса резистор ва тиратрон бўлими жойлашган. Хабарловчини ўрнатишдан олдин уни тутун манбаида ишлаши текширилади. Агар хабарловчи 10 сония ичида ишга тушиб, ёруғлик диод ёниб турса хабарловчи ишга яроқли деб ҳисобланади. Хабарловчини ўрнатиш лойиҳа асосида амалга оширилади. Республикамиз корхоналарида ҳам ёнғин даракчилари ва назорат-қабул пултларини ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Улардан “Сезгир-Т” (ДП-9401), “Тутун” (ИП2-002), “Назорат” (ИП-1-002), “Ҳимоя” (ИП-1-001) ёнғин хабарловчиларини мисол келтириш мумкин. “Сезгир-Т” ёнғин хабарловчиси, кўп маротаба ишлатиладиган суст инфрақизил хабарловчи бўлиб, ҳимоя қилинаётган хонанинг инфрақизил фони ўзгарганидан сўнг ишга тушиб “ташвиш” хабарини узатади. “Тутун” (ИП2-002) тутун хабарловчисининг иш принципи юқорида айтиб ўтилган ДИП русумли хабарловчиларнинг иш принципига ўхшаш лекин схематик тузилишлари тубдан фарқ қилади.

Замонавий чет эл хабарловчилари. Республикамизда хорижий давлатларда ишлаб чиқилган ёнғин даракчилари ҳам кенг қўлланилмоқда. Улардан АҚШ нинг “C&K SISTEMS” фирмасининг маҳсулотларини айтиш мумкин. FD 600 сериясидаги ёнғин хабарловчилари ВS 5839 I қисм, 1988 й. Стандарт талабларига жавоб берадиган хабарловчиларини ўз ичига олади. FD 600 сериясидаги ёнғин хабарловчилари назорат панелига икки ҳолатдаги хабарни яъни “меъёрида” ва “ёнғин” хабарларини узатади. Хабарловчилар ёнғин зоналарига ажратилиб гуруҳланади ва ҳар бир гуруҳ алоҳида назорат панелига икки симли шлейф ёрдамида қўшилади. Ҳар бир шлейф назорат панелида алоҳида индикаторга эга. Барча хабарловчилар ёнғин хабарловчиларига қўйиладиган ВS (Британия стандарти) ва ЕN (Европа стандарти) талабларига тўлиқ жавоб беради. FD 600 сериясидаги ёнғин хабарловчилари ёнғин бошланишини қисқа вақт ичида, минимал ёлғон ишлаш эҳтимоли билан аниқлаш учун махсус тайёрланган. Буларнинг ўзига хос томонлари шундаки улар универсал бўлиб, кенг кўламда қўлланилиши мумкин.Бир қатор хусусиятлари қуйидагилар:  ишонарли ишлаши ва ёнғинни юқори даражада аниқлаб бериши;  замонавий дизайн кўриниши;  тез ва осон ўрнатиш имконияти;  қўшимча заҳира комплекти;  ташқи ва ички светодиод индекацияси;  барча хабарловчилар ЕN 54 ва ВS 5839 I қисм стандарт талабларига жавоб берадиган тизимларида қўллаш имкониятига эга. Бундан ташқари FD 601 оптик хабарловчиси, FD 602 ионлаштирувчи тутун хабарловчиси, FD 603 дифференциал иссиқлик хабарловчиси, FD 604 максимал иссиқлик хабарловчилари мавжуд.

Адабиётлар рўйхати. 1.Пчелинцев В. А. и др. Охрана труда в строительстве: Учеб. для строит. Вузов и фак. – М.: Высш. Шк., 1991. – 272 с.: ил. 2.Охрана труда в строительства. Инженерные решения: Справочник/В. И. Русин, Г. Г. Орлов, Н. М. Неделько и др. – К.: Будивельник, 1990. –208с. 3.Охрана труда в строительства. Учебник для техникумов. Изд. 2-е, перераб. и доп. М., Стройиздат, 1975, 263с. 4.Йўлдошев О.Р., Рахимов О.Р., Хўжақулов Р.Т., Ҳасанова О.Т., “Меҳнатни муҳофаза қилиш”, Тошкент-2005. 5.Х.Раҳимова, А.Аъзамов, Т.Турсунов. Меҳнатни муҳофаза қилиш.Т. – “Ўзбекистон” -2003. 6.G ΄ .Yo.Yormatov, O.R.Yuldoshev, A.L.Xamrayeva. Hayot faoliyati xavfsizligi (Darslik), Toshkent, «Adolat», 2009. 7.Ў.Йулдошев, У.Усмонов, О.Қудратов. Меҳнатни муҳофаза қилиш (Ўқув қўлланма), Т. “Меҳнат”, 2001. 8. Л.Г.Дикман . «Организация, планирования и управление с троительным производством» Москва, Высшая школа, 1998 г. 480 стр . 9. Т.М.Махматкулов, Г.Ш.Шомирзаев, А.Райимкулов. «Ҳаётий фаолият хавфсизлиги» фанидан маърузалар матни. ТАТУ Самарқанд филиали. Самарқанд-2007.

O'xshashlar

Ёнғин хавфсизлиги асослари. Ёнғин хавфсизлигига қўйилган талаблар

Ёнғин хавфсизлиги асослари. Ёнғин хавфсизлигига умумий талаблар

Ёнғиннинг олдини олиш ва ёнғиндан ҳимояланиш тизимлари

Фавқулодда ҳолатларда объектларни турғун ишлашини таминлаш, хавфсизлик тадбирларини тузиш ва фавқулодда ҳолатлар оқибатларини тугатиш

Ёнгиннни учирадиган техникавий воситалар