Илми маъоний - Valeologiya - Referatlar

Илми маъоний

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

Илми маъоний Режа: 1. Илми маонийнинг таърифи ва боблари. 2. Исноди хабарийнинг ҳолатлари. 3. Муснад илайҳнинг ҳолатлари. 4. Муснаднинг ҳолатлари. 5. Феълга тааллуқли нарсаларнинг ҳолатлари .

1. Илми маонийнинг таърифи ва боблари. Илми маоний – араб сўзининг ҳолатларини (кайфиятини) ўргатадиган илм бўлиб, унинг ёрдамида сўз ҳолат тақозосига мос равишда қўлланилади. Илми маонийнинг боблари. Бу илмнинг боблари 8 тадир: 1. Исноди хабарийнинг ҳолатлари. 2. Муснад илайҳнинг ҳолатлари. 3. Муснаднинг ҳолатлари. 4. Феълга тааллуқли нарсаларнинг ҳолатлари. 5. Қаср (чегаралаш, истисно этиш). 6. Иншо. 7. Фасл ва васл (қўшиш ва ажратиш). 8. Ийжоз (қисқа қилиш), итноб (чўзиш) ва мусовот (тенг қилиш). Каломнинг қисмлари. Калом хабар ва иншо га бўлинади. Агар каломдаги ички нисбат ташқи нисбатга мувофиқ бўлса, калом воқеликка мувофиқ ва рост бўлади. Агар ички нисбат ташқи нисбатга мувофиқ бўлмаса, калом воқеликка тескари ва ёлғон бўлади. Мана шу хабар дейилади. Агар калом юқоридаги сифатларга эга бўлмаса, иншо дейилади. Демак, калом рост ва ёлғонни ифодалаши эҳтимоли бўлса, у хабар дейилади. Агар рост ва ёлғонни ифодалаш эҳтимоли бўлмаса, у иншо дейилади. Хабар мусдан илайҳ, муснад ва исноддан ташкил топади. Рост хабар. Рост хабар воқеликка мувофиқ бўлади. ёлғон хабар эса воқеликка мувофиқ бўлмайди. Ал-Жоҳизнинг фикрича эса, рост калом воқеликка мувофиқ бўлиши билан бирга мутакаллимнинг унинг ростлигига эътиқод қилиши ҳам шарт. Ёлғон калом эса воқеликка хилоф бўлиши билан бирга мутакаллимнинг унинг ростлигига ишонмаслиги ҳам шарт. 2. Исноди хабарийнинг ҳолатлари. Шубҳасиз бирор нарса ҳақида хабар берувчи шахс тингловчига бирор маънони ифодалашни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Хабар берувчи тингловчига икки ишни ифодалайди: 1. Ҳукмни.

2. Хабар берувчи хабарни билишини. Демак, хабар икки хил бўлади: 1. Хабар берувчининг тингловчига ҳукмни ифодалаб бериши. Бу хабарнинг ифодаси дейилади. 2. Хабар берувчининг тингловчига хабарни билишини ифодалаб бериши. Бу хабарнинг лозими дейилади. Хабар 3 қисмга бўлинади: 1. Ибтидоий. У таъкид воситаларидан холи бўлади. М: ﻧﺤﻦ إﻟﯿﻜﻢ ﻣﺮﺳﻠﻮن (Биз сизларга юборилган элчилармиз). 2. Талабий. Унда битта таъкид воситаси иштирок этади. М: إﻧﺎ إﻟﯿﻜﻢ ﻣﺮﺳﻠﻮن (Албатта, биз сизларга юборилган элчилармиз). 3. Инкорий. Унда бирдан ортиқ таъкид воситалари иштирок этади. М: ن ﻮﻠﺳ ﺮمﻟﻢﻜيﻟإﺎﻧإ (Албатта, шубҳасиз, биз сизларга юборилган элчилармиз). Бу учала қисм ҳолат тақозосига қараб ишлатилади. Гоҳида калом ҳолат тақозосига хилоф равишда ҳам ишлатилади.: 1. Савол бермаган шахс савол берган, иккиланган шахс ўрнига қўйилади. М: اﻮمﻠظ ﻦ يذ ﻠﻟا يف ينبط ﺎخت لاو إﻧﮭﻢ ﻣﻐﺮﻗﻮن (Золим кимсалар ҳақида Мендан сўрама. Улар ғарқ бўлгувчилардир). 2. Инкор қилмаган шахс инкор қилган шахснинг ўрнига қўйилади. М: حﺎﻣر ﻢهيف كمع ينب نإ ه ﺤﻣر ﺎضر ﺎع قيقش ء ﺎج (Ака найзани кўтариб келди, амакингнинг фарзандлари ичида ҳам найзадорлар бор). 3. Инкро қилаётган шахс инкор қилмаётган шахснинг ўрнига қўйилади. М: هيف بير لا (Унда (Қуръонда) ҳеч қандай шак-шубҳа йўқ). Иснод икки қисмга бўлинади: 1. Ҳақиқати ақлий. У феълнинг ёки феъл маъносидаги масдар, исм фоил, исм мафъул, сифати мушаббаҳа, исм тафзил ва зарфнинг мутакаллимнинг наздида ҳақиқати бор нарсага исноди берилишидир. М: Мўъминнг: لقب ﻟا ه ﻠﻟا تب ﻧأ (Аллоҳ ўсимликни ўстирди) деган сўзи. Ёки жоҳилнинг: لقب ﻟا عيب ﺮﻟا تب ﻧأ (Баҳор ўсимликни ўстирди) деган сўзи. 2. Мажози ақлий. У феъл ёки феъл маъносидаги нарсанинг исноди тавил орқали унинг мулобисига берилишидир. Феълнинг мулобасатан фоил ва мафъулдан бошқасига исноди берилиши мажоздир. У

қуйидаги кўринишларда намоён бўлдаи: 1. عﺸﺔ را ض ﯿﺔ (рози бўлинган ҳаёт). Бу мафъуллик алоқасини англатувчи мажози ақлийдир. 2. ﺳﯿ ل ﻣﻔﻌﻢ (оқгувчи сел). Бу фоиллик алоқасини англатувчи мажози ақлийдир. 3. ش ﻌﺮ ش ﺎعﺮ ( шоир шеър). Бу масдарлик алоқасини англатувчи мажози ақлийдир. 4. ﻧﮭﺎ ﺮه ﺻﺎﺋﻢ (кундузи рўзадор). Бу замон алоқасини англатувчи мажози ақлийдир. 5. ﻧﮭﺮ جﺎر (оқувчи анҳор). Бу макон алоқасини англатувчи мажози ақлийдир. 6. بني اﻷﻣﯿﺮ اﻟ مﺪﯾ نﺔ (Амир шаҳарни қурди). Бу сабабият алоқасини англатувчи мажози ақлийдир. Иснод икки томонинг эътибори билан 4 қисмга бўлинади: 1. Иккала томони ҳақиқий бўлган иснод. М: لقب ﻟا عيب ﺮﻟا تب ﻧأ (Баҳор ўсимликни ўстирди). 2. Иккала томони мажозий бўлган иснод. М: ب ﺎبش ضر ﻷاﺎيحأ ن ﺎﻣزﻟا (Ерни замона ёшлари тирилтирди). 3. Иккала тарафи ҳар хил бўлган иснод. У икки хил бўлади: 1. Муснад ҳақиқий, муснад илайҳ мажоз. М: لقب ﻟا تب ﻧأ ن ﺎﻣزﻟا ب ﺎبش (Замон ёшлари ўсимликни ўстирдилар). 2. Муснад мажоз, муснад илайҳ ҳақиқий. М: ضر ﻷاﺎيحأ عيب ﺮﻟا (Ерни баҳор тирилтирди). Мажози ақлий нафақат хабарда, балки иншода ҳам қўлланилади. М: ﺎحﺮﺻ ي ﻟﻦ با ن ﺎﻣﺎه ﺎي (Эй, Ҳомон менга сарой (тепалик) қуриб бер). Мажознинг қаринаси 3 хил бўлади: 1. Лафзий. М: لقب ﻟا ه ﻠﻟا تب ﻧأ (Аллоҳ ўсимликни ўстирди). 2. Маънавий. М: كي ﻟإ يب تء ﺎج كتب ﺤﻣ (Муҳаббатинг мени сенга олиб келди). 3. Одатий. М: ھزم اﻷﻣﯿﺮ اﻟﺠ نﺪ (Амир қўшинни енгди). Мажози ақлийнинг ҳақиқати икки хил бўлади: 1. Зоҳир. М: فمﺎ ر بﺤت تﺠﺎر تﮭﻢ (Уларнинг тижорати фойда бермади,

яъни улар тижоратларидан фойда кўрмадилар). 2. Махфий. М: ﺳﺮ تني رؤﯾ تك (Сени кўриш мени ҳурсанд қилди, яъни сени кўрганимда Аллоҳ мени ҳурсанд қилди). 3. Муснад илайҳнинг ҳолатлари. Муснад илайҳ хабарнинг мубтадоси, фоил ва ноиби фоилдир. Унинг 12 та ҳолати бор: 1. Ҳазф. 2. Зикр. 3. Таъриф. 4. Танкир. 5. Васф. 6. Таъкид. 7. Баён. 8. Ибдол. 9. Атф. 10.Фасл. 11.Тақдим. 12.Таъхир. 1. Муснад илайҳнинг ҳазф бўлиши. У қуйидаги сабабларга кўра тушириб қолдирилади: 1. Ортиқчаликдан сақланиш учун. М: عنمي و يط ﻌي (беради ва тўсади). 2. Ақлий ва лафзий далиллардан кучлироғига ўтигни билдириш учун. М: نزحو ﻢﺋاد ﺮهﺳ لي ﻠع ت ﻠﻗ ت ﻧأ فيك ي ﻟل ﺎﻗ لي ﻮط (Менга: Аҳволинг қандай? деди. Мен: касалман, бедор ва қаттиқ хафаман, дедим). 3. Қарина бўлган пайтда тингловчининг огоҳлигини ёки огоҳлигининг миқдорини синаш учун. М: سم ﺸ ﻟا ر ﻮﻧﻦ ﻣ دﺎﻔتس ﻣ هر ﻮﻧ (Унинг нури қуёшнинг нуридан истефода этади). 4. Мусеад илайҳни тилдан сақлаш ёки тилни муснад илайҳдан сақлаш учун. М: ب ﺮﻜﻟا ج ﺮﻔﻣ (машаққатларни кетеазувчи, яъни Аллоҳ), يمع ﻢﻜبﻢﺻ (Кар, гунг, кўрдирлар).

5. Ҳожат тушганда инкор қилишнинг имкони бўлиши учун. М: ﻢيئﻟلذب (исрофчи, пасткаш). 6. Муснад илайҳнинг аниқ (машҳур) бўлгани учун. М: علاﻢ اﻟﻐﯿ ب واﻟﺸﮭﺎدة (ғайб ва шаҳодатни билгувчи). 7. Аниқлик (машҳурлик)ни даъво қилиш учун. М: بيسن ﻟا بيس ﺤﻟا (насаби ва зоти тоза). 2. Муснад илайҳнинг зикр қилиниши қуйидаги ўринларда бўлади: 1. У жумлада асл бўлганилиги ва ундан воз кечиш мумкин бўлмаганлиги учун. 2. Қаринага суяниш заиф бўлганлиги учун. М: ﻢﻌﻧﺮيهز ﻢ يﻜﺤﻟا (Зуҳайр қандаям яхши ҳаким). 3. Тингловчининг нодонлигига танбеҳ бериш учун. М: ھﺸﺎم ﻗﺎل كذا (Ҳишом шундай деди). 4. Изоҳ ва таъкидни кучайтириш учун. М: إﻟئك عﻠي ھﺪي ﻣﻦ ربﮭﻢ وإﻟ ئك ھﻢ اﻟ مﻔﻠﺤﻮن (Улар Роббисининг ҳидоятидадирлар ва ана ўшалар нажот топгувчилардир). 5. Улуғлигини изҳор қилиш учун. М: حﻀﺮ ﺳﯿ ف اﻟﺪﯾﻦ (Сайфиддин келди). Ёки хорлигини изҳор қилиш учун. М: اﻟس ﺎﺮﻗ ﻗﺎ ﺪﻣ (Ўғри келди). 6. Зикр қилиш табаррук ва лаззатли бўлгани учун. М: ا ﷲ ﻧﻌﻢ اﻟ مﻮﻟ ي وﻧﻌﻢ اﻟ نﺼﯿﺮ ر بي WWاﷲ (Аллоҳ Раббим, Қандаям яхши мавло ва қандаям яхши ёрдамчи). 7. Тинглаш ёқимли бўлган ўринда гапни чўзиш учун. М: ھي عﺼﺎي (У менинг ҳассам). 3. Муснад илайҳ замир, алам, мавсул, исми ишора, изофа бўлиш билан ва لا артиклини олиш билан маърифа бўлади: 1. Замир билан маърифа бўлганда мутакаллим (биринчи шахс) бўлади. М: أﻧﺎ اﻟ نبي لا كذب أﻧﺎ ا بﻦ عبﺪ اﻟ مط ﻠب 2. Мухотоб (иккинчи шахс) бўлади. М: وأﻧ ت اﻟذي أﺧﻠﻔ تني ﻣﺎ وعﺪتني وأ ش مت بي ﻣﻦ كﺎن فﯿك ﯾﻠﻮم 3. Ғоиб (учинчи шахс) бўлади. М: ھﻮ اﻟ بﺤﺮ ﻣﻦ أي اﻟ نﻮا حي أتﯿتﮫ

Wفﻠﺠ تﮫ اﻟ مﻌﺮ ﻮف واﻟﺠﻮد ﺳﺎ حﻠﮫ 2. Қуйидаги ўринларда алам билан маърифа бўлади: 1. Тингловчининг зеҳнида аввалдан махсус исм билан айнан ўзини ҳосил қилиш учун. М: ﻗل ھﻮ WWا أ حﺪ ﷲ (Айтинг, У Аллоҳ ягонадир). 2. Улуғлаш учун. М: جﺎء ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ (Салоҳиддин келди). 3. Хорлаш ваҳақоратлаш учун. М: جﺎء تأبﻂ ش ﺮا (Тааббата шаррон (ёмонликни қўлтиқлаган) келди). 4. Киноя қилиш учун. М: أبﻮ ﻟﮭ ب عﺪو ﻟﻺﺳﻼم (Абу Лаҳаб исломнинг душманидир). 5. Зикр қилиш лаззатли эканлигига ишора қилиш учун. М: �ﻇﺒﯿﺒ �ﺎت ا �ﻟﻘﺎ �ع ﻗﻠ �ﻦ ﻟ �ﻦ ا �ﻟﯿ�ﻼ�ي ﻣﻨ �ﻜ�ﻦ أ ﻣ ﻟﯿ�ﻠ�ﻲ ﻣ �ﻦ ا �ﻟﺒ�ﺸ�ﺮ ��ﺑ�ﺎﷲ ﯾ �ﺎ (Аллоҳга қасам, эй, тепаликдаги оҳулар бизга айтинглар, менинг Лайлойим сизларданми ёки менинг Лайлойим инсонларданми?). 6. Зикир этиш табаррук бўлгани учун. М: أ أ كﺮﻣ ني ﷲ (Аллоҳ мени ёрлақади). Муснад илайҳ қуйидаги ўринларда мавсуллик билан маърифа бўлади: 1. Тингловчи унинг силасидан бошқа ҳолатларини билмаганлиги учун. 2. Исмни айтиш хунук бўлгани учун. 3. Аниқликни кучайтириш учун. 4. Бўрттириб кўрсатиш учун. 5. Тингловчига хатосини англатиш учун. 6. Хабарнинг ясалиши сабаббига ишора қилиш учун. Муснад илайҳ қуйидаги ўринларда исми ишора билан маърифа бўлади: 1. Тўлиқ суратда ажратиб кўрсатиш учун. 2. Эшитувчининг нодонлигига ишора қилиш учун. 3. Яқин, узоқ ёки ўрта масофада эканлигини кўрсатиш учун. 4. Ишора қилинаётган шахс ишора қилинган сифатларга лойиқ эканлигини кўрсатиш учун.

Муснад илайҳ қуйидаги ўринларда لا артикли билан маърифа бўлади: 1. Тингловчи ва сўзловчига маълум бўлган нарсага ишора қилиш учун. 2. Умумий ва хусусийлигидан қатъий назар ҳақиқий зотига ишора қилиш учун. 3. Янада чуқурроқ киришга (истиғроққа) ишора қилиш учун. Муснад илайҳ қуйидаги ўринларда изофа билан маърифа бўлади: 1. Изофа фикрни тингловчига етказишда энг қисқа йўл бўлгани учун. 2. Изофанинг музоф илайҳ, музоф ёки улардан бошқаларни улуғлашни ўз ичига олгани учун. 4. Муснад илайҳ қуйидаги ўринларда накра бўлади: 1. Исми жинснинг бир турини ажратиб кўрсатиш учун. 2. Исми жинснинг бир навини ажратиб кўрсатиш учун. 3. Улуғлаш учун. 4. Ҳақорат қилиш учун. 5. Кўпайтириб кўрсатиш учун. 6. Озайтириб кўрсатиш учун. 7. Бир вақтнинг ўзида ҳам улуғлаш, ҳам кўпайтириб кўрсатиш учун. 5.Муснад илайҳ қуйидаги ўринларда мавсуф бўлиб (сифатланиб) келади: 1. Муснад илайҳнинг маъносини очиб, баён қилиб бериш учун. 2. Унга хос сифатни баён қилиш учун. 3. Унинг сифатини таъкидлаш учун. 6. Муснад илайҳни таъкидлаш: 1. Аниқлаш учун. 2. Хато эмаслигини билдириш учун. 3. Мажоз эмаслигин билдириш учун.

7. Муснад илайҳни баён қилиш: 1. Муснад илайҳни ўзига хос ном билан изоҳлаш учун. 8. Муснад илайҳни бадал қилиш: 1. Аниқликни зиёда қилиш учун. 9. Муснад илайҳни атф қилиш: 1. Муснад илайҳни қисқа йўл билан баён қилиш учун. 2. Тингловчига тўғрисини кўрсатиш учун. 3. Тингловчини шак, гумонга солиш учун. 10. Муснад илайҳни ажратиб кўрматиш: 1. Муснадни муснад илайҳ билан хослаш учун. 11. Муснад илайҳни муқаддам келтириш: 1. Жумлада асл бўлгани учун ва ундан воз кечиш мумкин бўлмагани учун. 2. Хабарни тингловчининг онггига сингдириш учун. 3. Ҳиссиёт ва шумланиш орқали ҳурсандлик ёки ҳафаликни билдириш учун. 4. Инсон хотирасидан кетмаслигини ва ундан инсон лаззатланишини билдириш учун. 5. Муснад илайҳ берилаётган хабарга хосланганлиги ёки унга тааллулилиги билан алоҳида аҳамиятга эга бўлганлиги учун. Гоҳида муснад илайҳ нафий ҳарфидан кейин келмаганда хослашликни ифодалайди. Гоҳида ҳукмни қатъийлаштириш учун ишлатилади. Гоҳида эса ҳам кучайтириш, ҳам таъкидлаш учун келади. 6. Муснад илайҳ муқаддам келиши шарт бўлан ўринда келгани учун. 7. Умумийликка далолат қилгани учун.

O'xshashlar

Балоғат илми ва унинг шаклланиши

Илми баён ташбеҳ ва унинг турлари

Фасоҳат ва балоғат

Yutqin

Yurakning kundalang targ’il mushak to’qimasi