Yo`l transport xodisalari va ularning ko`rsatkichlari - Transport - Referatlar

Yo`l transport xodisalari va ularning ko`rsatkichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.5 KB

Ko'chirib olish

Yo`l transport xodisalari va ularning ko`rsatkichlari Reja : 1. Yo`l transport xodisalari to`g`risida tushuncha va ularning turlari 2. Yo`l-transport hodisalari to`/risidagi ma’lumotlarni yi/ish tizimi. 3. Yo`l transport xodisalarining taxlili 4. Yo`l transport xodisalaridan keladigan iqtisodiy zarar

Yo`l transport xodisalari to`g`risida tushuncha va ularning turlari Avtomobil yo’llarida, shahar ko’cha va maydonlarida transport vositalarining normal harakat rejimining buzilishi oqibatida insonlar halok bo`lishiga, tan jarohat olishiga, shuningdek, transport vositalariga va undagi yuklarning zarar ko`rishiga, yo`ldagi sun’iy inshootlarning zararlanishiga yoki boshqa turdagi moddiy zararlar yetkazishga sababchi bo`luvchi halokatlarga yo`l-transport hodisasi (YTH) deyiladi. Bu ta’rifga ko`ra YTH da ikkita faktor bo`lishi xarakterlidir, bular: insonlarning o`limi, tan jarohati yoki katta miqdordagi moddiy zarar, shuningdek, biron-bir transport vositasining harakatda bo`lishligidir. YTH vujudga kelishida umumiy tizimga kiruvchi «A-H-Y-P-M» elementlaridan biri yoki bir nechtasi birgalikda normal harakat rejimini buzishga sababchi bo`lishi kuzatiladi. Har bir YTH da shartli ravishda uchta fazani ajratish mumkin: boshlang`ich, kul ь minatsion va yakuniy. Ular o`zaro bog`liq bo`lib, biri ikkinchisining davomi bo`lishi mumkin. YTH ning boshlanish fazasi deganda avtomobillarning va piyodalarning xavfli vaziyat arafasidagi harakatlanishi sharoiti tushiniladi. Xavfli vaziyat deb shunday yo`l harakat sharoiti tushuniladiki, unda harakat qatnashchilari YTH ning oldini olishga imkoniyatlari yetarli, agarda tezda bu imkoniyatdan foydalanilmasa yoki ko`rilgan choralar samarasi yetarli bo`lmasa. Unda avtomobillar va piyodalar yaqinlashuvi falokatli (avariya) vaziyatni vujudga keltiradi. Falokatli vaziyatda harakat qatnashchilarining YTH ni oldini olish bo`yicha texnik imkoniyatlari yetarli bo`lmaydi va u sodir bo`ladi. YTH ning kul ь minatsion fazasi og`ir oqibatlar yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi (transport vositalarining buzilishi, piyodalarning va haydovchilarning tan jarohati olishi yoki halok bo`lishi). Bu faza bir necha daqiqa, ob-havo yomon sharoitlarida esa bir necha minutlargacha davom etishi. Bunday holda asosan bir necha transport vositasi ishtirok etadi va uni ko`pincha «zanjirli» YTH ham deyiladi.

YTH ning yakuniy fazasi kul ь minatsion fazasidan keyin transport vositasi harakati to`xtashining oxiriga to`g`ri keladi. Ba’zi vaqtda transport vositasi xarakati to`xtasa ham yakuniy faza davom etadi. Masalan, ag`darilib ketgan avtomobilda yong`in chiqish hollari. Amaldagi me’yoriy xujjatlarga ko`ra YTH quyidagi 9 turdan iborat: To`qnashuv . Bunga transport vositalarining qarama-qarshi tomonidan, bir yo`nalishda yoki yon tomondan harakatlanayotgan vaqtdagi to`qnashuvi, shuningdek, temir yo`l transporti bilan avtomobil transportining to`qnashuvi kiradi. Bu turdagi YTH ga to`satdan to`xtagan transport vositasi bilan to`qnashish ham kiradi. Ag`darilib (to`ntarilib) ketish. Harakatlanayotgan transport vositasi o`z turg`unligini yo`qotib ag`darilishi. Bu turdagi yo`l transport hodisasiga to`qnashuv, to`xtab turgan transport vositalariga yoki to`siqqa urilish natijasida transport vositalarining ag`darilishi kirmaydi. Ag`darilib ketish YTH da asosan bitta transport vositasi ishtirok etadi. Turgan transport vositasini urib ketish . Harakatlanayotgan transport vositasining harakatlanmayoigan (V*0) transport vositasiga urilishi. Bu turdagi YTH ga birdaniga (to`satdan) to`xtagan transport vositasining urilishi kirmaydi. To`siqlarga urilish. Transport vositalarining qo`zg`almaydigan to`siqlarga (ko`prik tayanchiga, stolba va machta tayanchiga, yo`l to`siqlariga, daraxtlarga va h.k.z) urilishi. Piyodalarni bosib (urib) ketish. Transport vositalari piyodalarni urishi yoki piyodalar transport vositalariga urilishi, shuningdek, tashilayotgan yukdan (yog`och, truba, plita va h.k.z) piyodalarning shikastlanishi ham kiradi. Velosipedchini bosib (urib) ketish. Transport vositasi velosipedchini bosishi (urishi) yoki velosipedchi transport vositasiga urilishi. Aravani bosib (urib) ketish. Harakatlanayotgan transport vositasi harakatlanayotgan aravani urib ketishi. Hayvonlarni urib (bosiyu) ketish. Transport vositasi yovvoyi yoki uy hayvonini urib ketishi.

Boshqa (qolgan) YTH. Bu turdagi YTH ga tramvayning rel ь sdan chikib transport vositasini yoki piyodalarni urishi, yoki avtomobillaridan yuk tushib ketishi natijasida bo`ladigan falokatlar, passajirning yikilib tushishi va x.k. kiradi. Quyidagilar YTX sifatida xisobga olinmaydi: - traktorlar, boshka o`zi yurar mashinalar va mexanizlar bilan ular mo`lajllangan asosiy ishlab chiqarish operatsiyalarini (er xaydash, xandoqlar qazish, dalada qishloq xo`jalik maxsulotlarini yig`ish, avtokranlar yordamida amalga oshirilidigan yuk ortish-tushirish ishlari, machta tayanchlarini o`rnatish va x.k.z) bajariladigan vaktda ro`y bergan xodisalar (ular asosan eksplatatsiya tartiblarini va texnika xavfsizligiga rioya qilinmaganlikdan kelib chiqqan xodisalar); - odamlar xayotidan maxrum etish yoki ular salomatligiga, yoxud mulkiga zara yetkazishga qaratilgan qasddan qilingan xarakatlar natijasida vujudga kelgan xodisalar; - jabrlanuvchining o`z joniga qasd qilishga urinish oqibati xisoblangan xldisalar; - tabiiy ofatlar natijasida vujudga kelgan xodisalar; - xaydovchi ro`lda bo`lmagan paytda texnika xavfsizligining buzilishi natijasida vujudga kelgan xodisalar (motorni dastak bilan o`t oldirish yoki ulamada turgan motorni o`t oldirish va x.k.); - territoriyasi yopiq bo`lgan tashkilotlarda, aerodromlarda, xarbiy qismlarda va boshqa qo`riqlanadigan ob’ektlarda vujudga kelgan xodisalar; - sport yig`inlarini o`tkazish davrida transport vositasining nosozligi yoki xaydovchi-sportemen yoki boshqa qatnashchilarning aybi bilan vujudga kelgan xodisalar; - xarakatlanayotgan transport vositalarida ularning texnik nosozligi bilan bog`liq bo`lgan yong`inlar. Norvegiya, oslo transport iqtisodiyoti instituti tomonidan 1996 yil chiqarilgan yo`l harakati xavfsizligi ma’lumotnomasiga ko`ra, 2000 yil butun dunyo bo`yicha bir millionga yaqin insonlar YTH da halok bo`lishi bashorat qilingan edi. SHuni

aytish lozimki, 1991 yilda (1) YTH da 500.000 kishi halok bo`lgan, bu esa 10 yil ichida falokatlar soni 2 barobar o`sganini ko`rsatadi. Xuddi shunday 1981 yil ichida yer yuzasida 250.000 inson YTH natijasida halok bo`lgani ma’lum. YTH statistik ma’lumotlarining tahlili shuni ko`rsatadiki, oxirgi yil davomida ularning miqdori 4 martaga yaqin oshgan. O`zbekiston Respublikasi avtomobil yo`llarida sodir etilgan YTH ni 1981-2001 yillardagi tahlili jahon miqyosidagi YTH ning o`z miqyosidagi YTH ni o`zgarishiga farqli ravishda oxirgi 10 yil ichida yildan-yilga YTH soni kamayishi qayd etilgan va 1991 yil 18272 tani tashkil etgan bo`lsa, 2000 yilga kelib bu ko`rsatkich 10941 tadan iborat bo`ldi, ya’ni YTH 1,67 barobar kamayganini ko`rsatadi. Avtomobillashtirish rivojlangan davlatlarda YTH oxirgi 7 yil (1993  1999 yillar) ichidagi o`zgarish ko`rsatkichlari (2). Jadvaldagi ko`rsatkichlardan ko`rinadiki, AQSH, Italiya, Pol ь sha, Turkiya va Portugaliya davlatlaridan tashqari barcha davlatlarda YTH umumiy sonining kamayishi kuzatiladi va bunda O`zbekiston Respublikasida 1993 yilga nisbatan 1999 yildagi ko`rsatkich 12,8% ga pasaygan. Lekin O`zbekiston uchun mustaqillikka erishgandan keyin 1992 yildan 2001 yilgacha bo`lgan YTH umumiy sonining kamayishi 27,7% tashkil etadi, bu ko`rsatkich avtomobillashtirish yuqori bo`lgan davlatlar erishgan yutuqlarning eng yuqorilardan biridir. Shunisi e’tiborliki, 1996 yildan boshlab respublikada xususiy sektordagi avtomobillar soni oshib borishiga va 2001 yilning boshiga kelib 28,4% tashkil etishiga qaramasdan, O`zbekiston Respublikasida YTH umumiy sonining, shuningdek, unda jarohatlarganlar sonining qator yillar ichida keskin pasayib 1995 yildan boshlab esa stabillashganini 3.1-rasmdagi grafik tahlilidan aniqlash mumkin. Bunday ijobiy natijalarga erishishning asosiy omillaridan biri Respublika Vazirlar Mahkamasi qoshida barcha vazirliklar, uyushmalar. Korporatsiya va kontsernlarda harakat xavfsizligini ta’minlash ishlarini muvofiqlashtirib olib boruvchi «Yo`llarda harakat xavfsizligini ta’minlash hay’ati» ning faol ishtirokida murakkab va dolzarb masalalarning zamon talabiga mos ravishda hal qilinishidir.

Falokatlilik darajasining asosiy ko`rsatkichlaridan biri YTH ning og`irlik darajasidir. Halok bo`lish va tan jarohati olish yuqori bo`lgan davlatlarda 1997 yil YTH da jabr ko`rganlarning absolyut qiymati (2) 3.2-jadvalda ma’lumot keltiriladi. YTH ning og`irlik darajasi bo`yicha rivojlangan davlatlardagi absolyut qiymat bo`yicha qaralganda, O`zbekiston Respublikasida ularning soni (3.3-jadval) eng past ko`rsatkichga ega, agar YTH ni og`irlik darajasi bo`yicha solishtirish tahlilini har 100 ta YTH da nechta odam halok bo`lishi ko`rsatkichi orqali qaraladigan bo`lsa, unda yuqorida keltirilgan absolyut ko`rsatkichlardan farqli natijalar ko`rish mumkin. Keltirilgan jadvalning tahlili shuni ko`rsatadiki, barcha davlatlar uchun YTH ning og`irlik darajasi shahar tashqarisidagi yo`llarda 1,5-2,0 barobar katta. Bunday holatning yuzaga kelishini shahar ko`chalariga qaraganda shahardan tashqaridagi yo`llarda harakat tezligining yuqoriligi sababli vujudga kelishidir. Tez yurar yo`llarda sodir etilgan YTH da tezlik yuqori bo`lganligi oqibatida jabrlanuvchilar soni ko`p bo`ladi. Yo`l-transport hodisalari to`/risidagi ma’lumotlarni yi/ish tizimi. Yo`l- transport hodisalarini maxsus kartochkalarda va formalarda hisobga olish YTH ni hisobga olish ishlari O`zbekiston Respublikasi xududida Davlat harakat xavfsizlik nazorati (DHXN) xodimlari tomonidan olib boriladi. Ayrim vazirliklar, korporatsiyalar, kontsernlar va uyushmalar o`z tashkilotlariga tegishli avtotransport yoki yo`llarda sodir etilgan YTH ni alohida hisob qilib boradilar, bunda ular birlamchi axborotni DHXN bo`linmalaridan oladilar. Masalan «Toshshaharyo`lovchitrans» uyushmasi, «Uzneftgaz» korporatsiyasi avtokorxonalriga tegishli avtomobillar sodir etgan YTH ni, «O`zavtoyo`l» kontserniga tegishli yo`l xo`jaliklarida esa umum foydalanuvdagi avtomobil yo`llarida qayd etilgan YTHni hisobga olib borish bilan birgalikda to`plangan ma’lumotlarni batafsil tahlil qilinadi. Shuningdek, sog`liqni saqlash vazirligiga qarashli tibbiyot tashkilotlarida YTH da jabrlanganlarni ro`yxatga olinadi.

YTH ni hisobga olish tartibi va ma’lumotlar yig`ish ishlari DHXN bo`linmalarida bir xil tartib bo`yicha olib boriladi. Bu tartibga asosan hamma YTH ikki gruppaga bo`linadi. Birinchi gruppaga YTH da halok bo`lganlar yoki jarohat olganlar kiradi. Bunday YTH ma’lumotlari maxsus kartochkalarda hisobga olinib, davlat statistika hisobiga kiritiladi. Agarda YTH da jarohat ko`rmasdan faqat moddiy zarar ko`rilsa yoki yengil jarohat olinsa, bunday holatda YTH ni ikkinchi gruppaga kiritiladi. Bu xildagi YTH davlat statsitka hisobotiga kiritilmaydi va ularni shahar, nohiya, vazirliklar darajasida ko`rib chiqiladi. Agarda tan jarohati oluvchi kishi o`zining ish qobiliyatini yo`qotsa, kasalxonada bir sutkadan kam bo`lmagan vaqtda davolansa yoki birinchi tibbiy yordamdan keyin qatnab davolanish belgilansa, uholda YTH da jarohat olgan hisoblanadi. YTH ni hisobga olish uchun O`zbekiston Respublikasi xududida barcha DHXX xodimlari tomonidan bir xil turdagi YTH kartochkasi to`ldiriladi. Avtotransport korxonalarida «Harakat xavfsizligi xizmati» xodimlari korxonaga tegishli bo`lgan transport vositalari sodir etgan YTH ni hisobga olish, tahlil qilish va amaliy chora-tadbirlar ko`rish ishlarini olib boradilar. Masalan, «Toshshaharyo`lovchitrans» Davlat uyushmasi haydovchilari tomonidan sodir etilgan yo`l-transport hodisalar hamda qoidabuzarliklar to`g`risidagi ma’lumotlarni 3.6-jadvalda keltirilgan tartibda hisobga olinadi. Shuningdek, muntazam ravishda harakatdagi transport vositalarini yo`llarda nazorat qilinib, quyidagilar aniqlanadi: tekshiruv sanasi, transport vositasi kimga tegishli, qanday rusumli, davlat raqami, harakat yo`nalishi, haydovchining ismi-sharifi, tekshiruv vaqti va joyi, yo`l varaqasi raqami, qoidabuzarlik turi, haydovchining imzosi, ko`rilgan chora va natijalar. Yo`l xo`jaliklari o`z tasarufida bo`lgan avtomobil yo`llarida yuz bergan (asosan yo`l sharoiti kamchiligi bilan) YTH ni hisobga olib, uni YTH-1 formada yoki alohida daftarda quyida ko`rsatilgan jadval ko`rinishida qayd etadi. YTH ning

oylik, kvartallik va yillik ko`rsatkichlarini o`rganib, yo`l sharoitini yaxshilash bo`yicha ish rejasi tuziladi. Yo`l xo`jaliklarida YTH to`liq hisobga olish uchun avtor tomonidan yangi kartochka formasi tavsiya etilgan bo`lib, uni yozma ravishda yoki EHM yordamida to`latish mumkin. Bu kartochkalarning afzalligi u yoki bu ko`rsatkichlarni belgilab, hamma ma’lumotlar shaxsiy EHMga kiritiladi. Kartochka quyidagi bo`limlardan tashkil topgan: umumiy ma’lumotlar, yo`l qoplamasining turi, qatnov qismining holati, ob-havo to`g`risida ma’lumot, trasport oqimining holati, yo`lning yorug`ligi, aholi yashovchi joyning ta’rifi, YTH sodir bo`lgan joyning ta’rifi, holatini yaxshilash uchun bajarilishi kerak bo`lgan tadbirlar. YTHni yig`ish va tahlil qilishda EHMning roli juda katta bo`lib,hozirda rivojlanganbarcha davlatlarda YTHni yig`ish va uni tahlil etishda EHMdan foydalanish keng yo`lga qo`yilgan. Bu maqsad uchun «Harakat xavfsizligini avtomatik axborot-qidiruv tizimi» tuzilgan. Bu tizim yordamida quyidagi masalalar yechiladi: Davlat va har xil darajalarda YTH miqdorini pasaytirish bo`yicha dasturlar ishlab chiqish. Haydovchilarga guvohnoma berishni, ularning tartib buzganliklarini qayta imtihon topshirishni nazorat qilish (bu ish ko`pchilik shahar va viloyat miqyosida respublikamizda yo`lga qo`yilgan). Transport vositalarini registratsiya qilish, texnik ko`rikdan o`tkazish, transport vositalari kuzovini. Dvigatelini va boshqa agregatlarini hisobga olish ishlarini amalga oshirish (Respublikada bu ishlar ham qisman yo`lga qo`yilgan). YTH lari to`g`risidagi ma’lumotlarni yig`ish va uni so`ralgan tashkilotlarga tarqatish. Yo`l sharoitini nazorat qilish, YTH ko`p qaytariladigan yo`l bo`laklarini aniqlash, yo`l sharoitini yaxshilash bo`yicha olib borilayotgan ishlarni nazorat qilish. Yo`l harakatini boshqarishda mavjud imkoniyatlardan operativ ravishda foydalanish, avariya va tez yordam xizmatlarini boshqarish.

Harakat xavfsizligini vazirliklar bo`yicha nazorat qilish, avtotransport korxonalaridagi, yo`l va ko`cha bo`laklarida yuz bergan YTH ni tahlil qilish. Harakat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan me’yoriy xujjatlar va davlat standartlarining holatini o`rganish, ularni qayta ishlab chiqish hamda kelajakda bu ishlarni rivojlantirish borasidagi ishlarni olib borish. Haydovchilar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini nazorat qilish. Yo`l transport xodisalarining taxlili Harakat xavfsizligini tashkil etish uchun aniq tadbirlar belgilashda asosiy tayanch ko`rsatma sifatida YTH ni har taraflama chuqur ob’ektiv tahlil qilish natijalaridan olingan xulosalardan foydalaniladi. YTH quyidagi vazifalarni hal qilish maqsadida tahlil qilinadi: - harakat xavfsizligiga taalluqli «Avtomobil-haydovchi-yo`l-piyoda-muhit» tizimiga kiruvchi har bir faktorning faoliyatiga tegishli tadbir va choralar ishlab chiqish uchun; - biron-bir boshqaruv territoriyasidagi, vazirliklardagi va ularning korxonalaridagi falokatlar ahvolini, o`zgarish tendentsiyasini hamda istiqboldagi o`zgarishini bashorat qilish maqsadida; - YTH ning kelib chiqish sabablarini va ularni bartaraf qilish borasida tuziladigan ko`rsatmalarni ishlab chiqish uchun; - YTH ko`p qaytariladigan yo`l bo`laklarini aniqlash maqsadida; - bitta yoki bir necha bir xil YTH ning vujudga kelish sabablarini; - YTH ni tahlil qilish uchun universal dastur tuzish maqsadida. Maqsad va vazifalariga qarab YTH ni tahlil qilishning miqdoriy, sifat va topografik usullari mavjud. YTH ni miqdoriy usul bilan tahlil qilishda halokatlarning absolyut, nisbiy va solishtirma ko`rsatkichlari o`rganiladi. Halokatlarning absolyut ko`rsatkichlariga quyidagilar misol bo`ladi: YTH ning umumiy (yillik, oylik, kvartal) soni; YTH da jarohat olganlar (o`lganlar) soni; jarohat olganlarning yoki o`lganlarning yoshiga, kasbiga qarab YTH dagi soni; haydovchilarning aybi bilan o`lganlar; jarohat olganlar soni; avtomobil yoki ular holatining nosozligi bilan bo`lgan YTH soni va h.k.

Nisbiy halokatlilik ko`rsatkichlari. Nisbiy halokatlilik ko`rsatkichlarini hisoblashda bitta absolyut ko`rsatkichni boshqa absolyut ko`rsatkichga nisbatan olinadi. Bunda nisbiy ko`rsatkichni umumiy ko`rinishda quyidagi formula orqali hisoblash mumkin.В КА О /  bu yerda O-nisbiy ko`rsatkich; A  V-biron-bir absolyut ko`rsatkichlar; K-masshtabli koeffitsient. Masalan A-YTH soni, V-transport vositalari soni bo`lsa va K*104 olinsa, bunda juda ko`p ishlatiladigan nisbiy ko`rsatkich YTH soni 10 ming transport vositasiga to`g`ri keladigan hisobi kelib chiqadi. Xuddi shuningdek, 10 ming aholi soniga va boshqa hisoblar olinishi mumkin. Yo`l sharoitlarini hisobga olishda ko`pincha nisbiy halokatlilik koeffitsientidan foydalaniladi. Uzun bir xil geometrik elementga ega yo`l uchastkalarini hisoblashda YTH sonini 1 million avtomobil-kilometrga nisbati bilan o`lchanishi qabul qilinib, nisbiy halokatlilik koeffitsienti quyidagi formula bilan aniqlanadi. LN Z N 365 10 6  ; (14.2) YTH soni  mln.km. bu yerda: Z-bir yillik halokatlar soni; N-bir sutkadagi o`rtacha yillik harakat miqdori, avt  sutka; L-yo`l uzunligi, km. Juda qisqa masofada (ko`prik, yo`l o`tkazgich, chorraha va h.k.) yo`l sharoiti bilan farqlanadigan uchastkalar nisbiy halokatlilik koeffitsienti odatda quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi. N Z N 365 10 6  ; YTH soni  mln.avt. Solishtirma halokatlilik ko`rsatkichi. YTH biron-bir ko`rsatkichidan boshqa YTH qancha qismini tashkil qilishini tushuniladi va odatda foiz ko`rsatkichda keltiriladi. Masalan, jami YTH sonidan to`ntarilish (to`qnashish, piyodalarni bosib ketish yoki YTH halok bo`lgan bo`lganlar, jarohat ko`rganlar va h.k.) necha foizni tashkil qiladi.

O`zbekiston avtomobil yo`llarida YTH ning solishtirma avariyalik ko`rsatkichiga yaqqol misol qilib 2000 yilda jami YTH ni 21,4% piyodalar aybi bilan bo`lganligini aytish joiz. YTH ni tahlil qilishning sifat usuli xodisalarning nima sababdan vujudga kelganini aniqlashga qaratiladi. Bu usul bilan yo`l harakatini tashkil etuvchilar «avtomobil-haydovchi-yo`l-piyoda-muhit» tizimidagi elementlarning qaysi birining aybi bilan yoki birgalikdagi ta’siri natijasida vujudga kelgan YTH ni tahlil qilish odat tusiga kirgan. Masalan, avtomobil yo`lining ma’lum chorraha bo`lagida yo`l sharoitiga bog`liq ravishda YTH vujudga kelishi, unda piyodalarning o`rni yoki ma’lum yoshdagi haydovchilar sodir etadigan YTH turi, vaqti va h.k. Yo`l-transport hodisalarining vujudga kelish joylarini aniq ko`rsatish uchun topografik usuldan foydalaniladi. Hozirda asosan uch turdagi topografik tahlil o`tkaziladi: xaritada, chiziqli grafikda (yo`l-ko`cha bo`yicha) va masshtabli sxema. Shahar, tuman yoki viloyatning masshtabli xaritasida bir yoki bir necha yillar ichida sodir etilgan YTH ni ko`cha-yo`l, maydonlarda aniq joylarini shartli belgilar yordamida ko`rsatiladi. Bunday YTH xaritasi yordamida YTH ni ko`p bo`ladigan joyi, turi, vaqti va hokazolar aniqlanib, ularni tahlil qilish natijalariga tayangan holda harakat xavfsizligini oshirish borasida aniq tadbirlar belgilanadi. YTH ni chiziqlik grafigi ko`cha va yo`lning butun uzunasi bo`yicha yoki ma’lum bo`lagi uchun xaritaga nisbatan katta masshtablarda YTH ni joylashni ko`rsatadi. Masshtab katta bo`lganligi sababli YTH yo`lning qanday elementlarining kamchiligi bilan sodir bo`lganligini yoki boshqa sabablarni aniq topishda bu usul ijobiy natijalar beradi. YTH ni masshtabli sxemasida yo`l chorrahasini, temir yo`l pereezdni yoki boshqa yo`l bo`lagida bo`lgan YTH ni katta masshtablarda barcha yo`l qatnashchilarini (transport vositasini, piyodani) sxematik ravishda joylashtirilib ko`rsatiladi. Sxemani tahlil qilish natijasida YTH nima sababdan vujudga kelgani va har bir ishtirokchining hodisani oldini olish bo`yicha imkoniyatlari qay darajada ekanligi aniqlanadi. Bu sxemada transport vositalari va piyodalarning xarakatlanish traektoriyalari ko`rsatilib, keyinchalik hodisa ro`y bergan joydagi

yo`l sharoitini yoki xarakatni tashkil etish bo`yicha o`zgartirish takliflari ishlab chiqiladi. YTH ni tahlil qilida avtomobil-yo`l xo`jaliklarida va davlat xarakat xavfsizligi xizmati tizimida ko`pchilik hollarda amaliyotda uchraydigan savollarni yechishda va sodda tushunarli bo`lishda jadval, grafik, gastrogramma, tsiklogramma yoki topografik ko`rinishlarda foydalaniladi. Quyida xo`jalik faoliyatida keng tarqalgan jadval, grafik, gistrogramma, tsiklogramma va topograik ko`rinishlarida miosllar keltiramiz. 2000 yilning oylari bo`yicha haydovchilar aybi bilan sodir etilgan YTH to`g`risida ma’lumot 3.4-jadvalda keltirilgan. Yo`l transport xodisalaridan keladigan iqtisodiy zarar Harakat xavfsizligini oshirish uchun bajariladigan ishlar ko`lamini va YTH natijasida xalq xo`jaligiga yetkaziladigan zararni aniqlash SQM 3-81 «Avtomobil yo`llarini loyihalashda yo`l-transport hodisalaridan xalq xo`jaligiga keladigan zararni hisobga olish yo`riqnomasi» ga asosan olib borilishi maqsadga muvofiq. Quyida bu yo`riqnomaga binoan YTH da yetkaziladigan zararni hisoblashni keltiramiz. YTH natijasida bo`ladigan zararni aniqlash. Harakat xavfsizligini yaxshilash uchun bajariladigan ishlarning ko`lamini aniqlashda YTH natijasida xalq xo`jaligiga keltirilgan zararni baholash zarur. Davlat statistikasiga kiritilmaydigan bitta YTH dan keladigan zararni quyidagi formula orqali hisoblash mumkin. P*S  P 1  P 2 Bu yerda: S-transport vositasining, yo`l sharoitlarining yoki ortilgan yukning buzilishidan bo`ladigan zarar; P 1 -YTH bo`lgan joyda boshqa o`tayotgan transportlar yo`qotadigan vaqtdan va yo`l harakat qismini tozalashga ketadigan xarajatlar; P 2 -DHXN tomonidan ketadigan xarajatlar. Davlat statistikasiga kiritiladigan bitta YTH bo`ladigan o`rtacha zararni quyidagi formulaga asosan aniqlash mumkin:

12 11 1 00 1 П П S n П n П n П П х х ее      ; so`m bu yerda: P 0 , P 0 , P x -YTH da odam ishtirok etgan vaqtda yengil, og`ir jarohatlardan va halok bo`lishi natijasida xalq xo`jaligi ko`radigan zararlar; n 0 , n 0 , n x -bitta YTH o`rtacha yengil, og`ir jarohat ko`rganlar yoki halok bo`lganlar sonini hisobga oluvchi koeffitsientlar, bu koeffitsientlar shahardan tashqaridagi yo`llar uchun n 0 *0,06, n 0 *0,758, n x *0,182; S 1 , P 1 1 , P 1 2 -mos ravishda S, P 1 , P 2 -oldingi ma’nodagi ko`rsatkichlar. Iqtisodiy hisoblarda xalq xo`jaligi ko`radigan jami zararni quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi:        аТt lt НП nt t Е С N L m П ) 1( 365 5.7 1 bu yerda: m t -jarohatlanish og`irligini hisobga oluvchi jamlovchi koeffitsient, N-o`rtacha yillik harakat miqdori, avt  sut; L-yo`l uzunligi, km; S nt7.5 -7,5 m qatnov qismiga to`g`ri keladigan zararni hisobiy miqdori, tiyin  avt- km; E NP -har xil vaqtlarga to`g`ri keladigan xarajatlarni keltirish me’yori, 0,08. Yuqorida keltirilgan m t , S nt , Ye NP qiymatlarini t yillar o`zgarishi bo`yicha «VSN» 3-81 me’yoriy xujjatdan yangi narxlarni hisobga olgan holda qabul qilish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov, Jahon moliyaviy inqirozi O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. Toshkent. “ O`zbekiston” – 2009 y. – 56 bet. 2. “Yo`l harakati qoidalari”. Toshkent – 2001 y. 3. “Yo`l belgilari va yo`l chiziqlari”. Toshkent – 2001 y. 4. Q. X. Azizov. “Yo`llarda xavfsiz harakatlanish asoslari”. Toshkent – 2005 y. 5. N. F. Muhitdinov, G. K. Nurmuhamedov, R. N. Dimitov “Yo`l harakati qoidalariga sharhlar”. Toshkent – 2005 y. 6. Azizov K. X., Dorobov M., Sayfutdinova R.A. Obespechenie bezopasnosti dvijeniya na gorodskix ulitsax. –T; TADI. 2009.-132 st.

O'xshashlar

Yo`l belgi chiziqlarining guruhlari va ularning turli yo`l ko`cha sharoitida qo`llanilishi

Yo`l harakat qoidalari talablarini buzganlik uchun ko`riladigan ma`muriy choralar

Piyodalar va yo`lovchilarning vazifalari maxsus transport vositalarini harakatni tartibga solish

Harakat havfsizligini tashkil etish asoslari

Transport vositalari