logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Transport
  4. Йўл ҳаракатини ташкил этишнинг услубий асослари ва амалий тадбирлари

Йўл ҳаракатини ташкил этишнинг услубий асослари ва амалий тадбирлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1404 KB
Ko'chirib olish
Й ўл ҳаракатини ташкил этишнинг услубий асослари ва амалий тадбирлари Р ежа : 1. Й ўл ҳаракатини ташкил этишнинг асосий услубий йўналишлари 2. Й ўл ҳаракатини оператив ташкил этиш ва уларга керакли маълумотларни тўплаш 3. Чорраҳаларда хавфсиз ҳаракатни тартибга солишнинг амалий тадбирлари 4. Р ежадаги кичик радиусли эгриликларда хавфсиз ҳаракатни тартибга солишнинг амалий тадбирлари 5. А ҳоли пунктларида пиёдалар ҳаракатини ташкил этиш 1. Й ўл ҳаракатини ташкил этишнинг асосий услубий йўналишлари Ҳаракатни ташкил этишнинг иккита асосий усули мавжуд бўлиб, улар транспорт оқимини тезликлар бўйича тасмаларга ва йўналишларга ажратишдир. Транспорт оқимини тезликлар бўйича тасмаларга ажратишда қуйидаги ишлар бажарилади: 1. Кўп тасмалик йўлларда секин юрувчи автомобиллар, автобуслар, троллейбуслар, маҳаллий транспорт воситалари, транзит транспортлар ва велосипед ҳаракати учун махсус ихтисослаштирилган тасмалар кўзда тутилади . 2. Йўлнинг тик кўтарилиш участкаларида секин ҳаракатланувчи автомобиллар учун қўшимча тасма қурилади . 3. Мураккаб чорраҳаларда тормозланиш ва тезлашиш учун тасмалар қилинади . 4. Йўлда ҳаракатланаётган транспорт воситалари, пиёдалар ва йўловчилар учун хизмат кўрсатадиган йўл иншоотлари олдида тўхташ , туриш учун тасмалар ва майдончалар назарда тутилади . 5. Жамоат транспортлари тўхтайдиган бекатларда тормозланиш ва тезлашиш тасмалари билан биргаликда автобуслар тўхтаб туриши учун «чўнтак» қурилади. Транспорт оқимини йўналишлар бўйича ажратишда қуйидаги ишлар режалаштирилади: 1. Ажратувчи тасма ёрдамида алоҳида йўналишлар бўйича йўл қатнов қисмини битта яхлит йўл пойида жойлаштириш, масалан, Тошкент- Термиз йўлининг Жиззахгача бўлган бўлагида, ТА Ҳ Й, Киев-Барисполь, Москва-Домодедова ва ҳ.к. 2. Йўналишлар бўйича қатнов қисмини алоҳида йўл пойида жойлаштириш, масалан, Тошкент-Чимкент йўлида ва кўпчилик чет эл йўлларида . 3. Кўриниши таъминланмаган радиуси кичик эгриликларда йўналишлар бўйича ажратувчи хавфсизлик оролчаларини ўрнатиш (Тошкент-Душанба йўлининг Сирдарёгача бўлган эгри участкаларида Тошкент-Қўқон, Кушка-Хирот йўлларида) . 4. Аҳоли яшайдиган жой лар даги параллел кўчаларда бир томонлама ҳаракатни ташкил қилиш . 5. Чорраҳада кесишадиган йўлларни ҳар хил сатҳда жойлаштириш . 6. Бир сатҳда жойлашган чорраҳаларда чапга буриладиган автомобиллар кутиб туриши учун хавфсизлик оролчалари (йўл белги чизиғи орқали) ёрдамида кутиш тасмаларини ажратиш . Ҳаракатни ташкил қилиш учун қайси бир усулдан фойдаланишдан қатъий назар, йўл белгилари, йўл белги чизиқлари, йўл тўсиқлари ва автоматик бошқариш техника воситаларидан фойдаланиш лозим бўлади. Кўрсатилган усуллардан ва техник воситаларидан фойдаланиб, у ёки бу йўл участкасида ҳаракатни ташкил қилиш натижасида ҳаракат тезлигини, ўтказиш қобилиятини ошириш ва хавфсизликни таъминлаш мумкин. Ҳаракатни ташкил қилишда бажариладиган ишлар қуйидаги талабларни қондириши керак: а) ҳаракат тезлигининг йўл участкалари бўйлаб аста-секин ўзгариши; б) ҳайдовчига сутканинг ҳар қандай вақтида ҳаракатланиши учун йўлнинг олдинги участкалари йўналиши аниқ ва равшан бўлиши; в) транспорт воситаларининг тез ва хавфсиз ҳаракатланиши; г) транспорт воситаларини максимал даражада ўтказиш; д) экологик жиҳатидан қулай бўлиши; е) пиёдаларнинг қулай ва хавфсиз ҳаракатланиши; ж) иқтисодий жиҳатдан тежамкор бўлиши. Оғир йўл шароитига қуйидаги йўл бўлаклари киради: - чорраҳа ва йўлнинг тўхташ жойлари; - режадаги кичик радиусли эгриликлар; - тик кўтарилиш ва тушиш жойлари; - кўриниш таъминланмаган участкалар; - аҳоли яшайдиган жойлар; - автомобил-трактор ҳаракати кузатиладиган участкалар; - тор кўприклар, йўл ўтказгичлар, эстакадалар мавжуд жойлар. Бундай оғир йўл шароитларида қуйидаги тамойилларга асосан ҳаракат ташкил қилинади: 1. Йўл шароитига ва транспорт воситаларининг ҳаракат режимига асосан йўл белгиларини, йўл белги чизиқларини, йўл тўсиқларини ва йўналтирувчи қурилмаларни ўрнатиш. 2. Планировкани ўзгартириш. 3. Автоматлаштирилган бошқаришга ўтиш (яшил тўлқин билан бошқариладиган светофор объектларини ўрнатиш, бошқаришни мувофиқлаштириш ва бошқалар). 4. Баъзи бир участкаларда тиғиз соатларда ҳаракат миқдорини камайтириш. 5. Бир томонлама ҳаракатни ташкил қилиш. 6. Жамоат ва юк ташувчи автомобилларнинг оптимал маршрутини тузиш. 7. Ҳайдовчилар йўлнинг олдинги участкаларини кўришларини яхшилаш. 8. Қўшимча тасма белгилаш. 9. Баъзи бир транспорт воситаларининг ўтишини таъқиқлаш. 10. Транспорт воситаларини уларнинг тезликларига қараб тасмаларга бўлиш. 11. Транспорт воситаларини йўналишларига қараб бўлиш. 12. Тормозланиш ва тезлашиш тасмаларини қуриш. 13. Ер усти, ости ва йўл устидан пиёдалар ўтиш жойини белгилаш. 14. Хавфсизлик оролчаларини қуриш. 15. Пиёдалар учун йўлакчалар қуриш. 16. Ўзгарувчан схема бўйича ҳаракатни бошқариш. Автомобил йўлларидан аралаш автомобил-трактор оқимини ўтказишни ташкил қилиш. Суғориладиган регионлардаги автомобил йўлларида асосан аралаш автомобил-трактор оқимининг ҳаракати кузатилади. Бундай аралаш транспорт оқимининг ҳаракати натижасида автомобил йўлларининг ўтказиш қобилияти 15  30 % камайиб, йўл-транспорт ҳодисалари 10  15 % кўпаяди [17]. Чунки автомобил йўлларидан ҚМҚ 2.05.02-95 кўрсатмаларига биноан, фақат автомобил транспортининг юриши мўлжалланган бўлиб, трактор ҳаракатлари алоҳида махсус ихтисослаштирилган тасмадан юриши кўзда тутилган. Лекин бу кўрсатма Ўзбекистон шароитида суғориладиган ерларнинг жуда қимматлиги сабабли бажарилмайди. Ўзбекистон ҳудудида суғориладиган майдонлар 8,77 % ни ташкил қилса ҳам, лекин асосий 65 % яқин умумий фойдаланиладиган автомобил йўл тармоқлари шу майдонга тўғри келади. Аралаш транспорт оқими ҳаракати кузатиладиган йўллар Ўзбекистон йўлларининг асосий қисмини ташкил этишини ҳисобга олиб, биз қуйида шундай ҳаракат оқими билан ишлайдиган йўлларда ҳаракатни ташкил қилиш тўғрисидаги муаллиф томонидан ишлаб чиқилган кўрсатмаларга тўхталамиз [17]. Ҳаракат миқдори 2500-6000 авт/сут ва тракторлар миқдори суткасига 150-200 бирликни ташкил қилса, II , III даражали йўлларда ўтказиш учун қўшимча тасма белгиланади. Унинг эни 3,5  3,75 м олиниб, узунлиги эса 1-жадвалдан ҳаракат миқдорининг қийматига қараб қабул қилинади. 1-жадвал Транспорт оқимида тракторлар ва қишлоқ хўжалик машиналар сони, % Ҳаракат миқдори, авт/соат 200 400 600 800 3 гача - - - 1 - 2 3 - 5 - - 1 - 2 1,5-2,5 5 - 10 - 1 - 2 1,5-2,5 2 - 3 10 - 15 1 - 2 1,5-2,5 2 - 3 2 - 31 - 2 к м 8 - 1 0 к м 1 - 2 к м 5.8.5 5.8.5 5.8.3 5.8.3 5.8.3 5.8.5 1 - 2 к м 1 . 1 1 1 . 1 1 1 . 1 1 1 . 5 8 1-расм. Қўшимча тасмани режада жойлаштириш. Йўл шароитига қараб қ ўшимча тасмаларни узунлиги 1-2 кмлигини ҳар 8-10 км (1-расм), узунлиги 1,5-2,5 кмлигини ҳар 6-8 км ва узунлиги 2-3 кмлигини ҳар 4-6 км масофадан кейин йўналишлар бўйича шахмат тартибида ўрнатилади. Қўшимча тасмаларнинг кўндаланг қиялиги асосий қатнов қисмидагидек белгиланади. Икки тасмалик йўлларда аралаш транспорт оқимининг миқдори 2500 авт/суткадан кам бўлса , у ҳолда қўшимча тасма белгиланмайди ва йўлнинг параметрлари ШН Қ 2.05.02- 07 кўрсатилганидек қабул қилинади. Агарда автомобилларнинг ҳаракат миқдори суткада 6000 ва тракторларники 400 бирликдан кўп бўлса, унда I-III даражали йўлларга параллел равишда тракторларнинг ҳаракати учун алоҳида йўл лойиҳаланади 2-жадвал. 2-жадвал Махсус тасма- нинг тури Ҳаракат миқдори, авт/соат Махсус қўшимча тасманинг тавсиф Пунктнинг бир томонидаги тасмасининг ми- нимал узунлиги, м Трактор поездлари айланадига н жойнинг эни, м I 600-1000 Қўшимча тасма пахта пунктининг икки томонидан йўл ёқасини мустаҳкамлаш ҳисобига қилинади 100 - II 1000 кўп Қўшимча тасма пахта пунктининг икки тарафидан йўл ёқасини мустаҳкамлаш ҳисобига қилинади 100 - III Бир томонлама қўшимча тасма пахта пункти томонида йўл ёқасини мустаҳкамлаш ҳисобига бажарилади 150 10,5 Суғориладиган жойларда жуда кўп юк қабул қилишга мўлжалланган пунктлар автомобил йўлига жуда яқин жойлашган бўлиб, улар кўпинча 30  50 метр масофани ташкил қилади. Пахта қабул қилиш пунктлари олдида пахта йиғим-терим даврида трактор поездларини йўл четида навбат кутиб туриши учун махсус тасмалар қилиб, ҳаракатни ташкил қилиш амалда ишлатилади. Махсус йўл четида пахта топшириш пунктига кириш учун тасма уч хил турда 8.2-жадвалга асосан белгиланади. Бу турдаги тасмаларнинг энини 3,5  3,75 м қабул қилиб, уларни Қ.Х.Азизов тавсиясига асосан, йўл ёқасини мустаҳкамлаш ва қисман йўл пойини кенгайтириш ҳисобига бажариш мумкин. 2. Й ўл ҳаракатини оператив ташкил этиш ва уларга керакли маълумотларни тўплаш Автомобил йўлида ҳаракатланаётганда ҳайдовчининг манзилга тезроқ етиб бориш хоҳиши билан уни амалга ошириш орасида келишмовчилик мавжуд. Кўпчилик ҳолларда ҳайдовчиларнинг танлаган ҳаракат тезлиги йўл, об-ҳаво шароитларини ва транспорт оқими тавсифларини ҳисобга олмаслиги сабабли ҳаракат хавфсизлиги таъминланмайди. Бундай ҳолат эса автомобил йўлларида зиддиятли шароитларни вужудга келтиради. Келажакда бу муаммони ҳал қилиш йўлларидан бири автомобил йўлларида ҳаракатни бошқаришни ташкил қилиш бўлиб, у ўз ичига қуйидагиларни киритади: - йўл шароити ва транспорт оқими ҳолати тўғрисида маълумот йиғиш ва таҳлил қилиш; - ҳар бир конкрет ҳолатда оптимал ҳаракат режимини танлаш; - ҳаракат қатнашчиларига тавсия этилаётган ҳаракат режими тўғрисида оператив ахборот бериш ва унинг бажарилишини назорат қилиш. Ҳозирги вақтда автомобил йўлларида ҳаракатни бошқариш учун кўпроқ техник воситалар ва янги усуллар қўлланилмоқда. Бунга ҳаракатни бошқаришнинг автоматик тизими (ҲБАТ) киради . ҲБАТ ёрдамида йўл шароитларини ва транспорт оқимининг ҳолатини ҳисобга олган ҳолда оператив равишда иқтисодий қулай ҳаракатни бошқариш йўлларини танлаш мумкин бўлади. Умуман ҲБАТ ни уч гуруҳга ажратиш мумкин : 1. Умумшаҳар ҲБАТ. Бунга шаҳар ҳудудида жойлашган чорраҳалардаги светофор объектлари киритилади. Ҳозирда ҳар хил шаҳарларда «Старт», «Шаҳар», «Магистрал» ҲБАТ мавжуд. 2. Тезюрар магистрал йўллардаги ҲБАТ. Бундай тизим асосан тоннеллардаги, катта кўприклардаги, мураккаб чорраҳалардаги ҳаракатни бошқариш учун қўлланилади. 3. Махсус ҲБАТ. Бундай тизим асосан тоннеллардаги, катта кўприклардаги, мураккаб чорраҳалардаги ҳаракатни бошқариш учун қўлланилади. Амалиётдаги тажрибаларга асосан автомобил йўлларида ҳаракатни бошқариш таснифини 3-жадвалда келтирамиз. 3-жадвал № ҲБТ таснифи Ечиладиган масалалар Ишлатиладиган жойи 1. Энг содда Ҳаракатни ташкил қилишда ҳайдовчиларнинг тезликни ва баъзи бир маневрларни чеклашига қаратилади IV ва V даража йўлларда 2. Содда Бўйлама ва кўндаланг ҳаракатни ташкил қилиш, транспорт оқимини ҳаракат режими бўйича бошқариш I - III даражали йўлларда ҳаракат миқдори 7 минг авт/сут.кам 3. Мураккаб чизиқли Йўл ҳаракатини диспетчер орқали бошқариш. Йўл ҳалокати ва қишки сақ л аш ишларини оператив бошқариш I - II даражали йўлларда 7 минг авт/ сут 4. Мураккаб тармоқли Вилоят (бир нечта) автомобил йўл тармоқларда ҳаракатни мувофиқлаштириб бошқариш, йўл ҳалокати в а қишки хизматни оператив бошқариш Катта транспорт тармоқларида 5. Муайян жойдаги Маълум йўл участкаларида ҳаракатни автоматик равишда бошқариш Катта кўприкларда, тоннелларда юқори ҳаракат миқдорида 6. Автоматлаштири лган Автомагистралда ва реверсив ҳаракатни ташкил қилишда автоматик бошқариш I даражали йўлларда 20 минг авт/сут 7. Йўл тармоғи ав- томатлаштирилг ан Автомобил йўл тармоқларида ҳаракатни автоматик усулда бошқариш Катта транспорт тар- моқларида юқори ҳаракат миқдори бўлганда 8. Йўл тармоғида ахборот бериб бошқариш Йўлнинг юкланганлиги сабабли вужудга келган тиғизликни, ЙТҲ ҳисобга олиб оптимал маршрутни танлаш. Ҳар бир ҳаракатланаётган автомобилга бу тўғрисида ахборот бериш Худди 7 пунктдагидек ва келажакда 9. Йўлнинг ишлаб туришини ав- томатлаштириш Йўл ҳолатини, ҳаракатини ва йўлдан фойдаланиш ташкилотлари хизматини бошқариш I - III даражали йўлларда 10. Йўл тармоғи- нинг ишлаб туришини автоматлаштири ш Йўл ҳолатини, ҳаракатни ва йўлдан фойдаланиш ташкилотлар хизматини йўл тармоғи бўйича бошқариш Худди 7 пунктдагидек 11. Автомобилларни маршрут бўйича автоматик бошқариш Берилган маршрут бўйича автомобилни ҳайдовчисиз бошқариш Жуда катта юкланган участкаларда (келажакда) Келтирилган тасниф бўйича ҳаракатни бошқариш тизими асосли равишда у ёки бу вариантни қабул қилиш автомобил йўлининг даражасига ва унинг юкланганлик коэффициенти қийматига боғлиқ равишда қабул қилинади . Автомобил йўлларида ҳаракатни ташкил қилиш схемаларини танлаш вақтида йўлнинг ҳамма параметрларини ва транспортлар юриши учун сифат ҳолатини , об - ҳаво ўзгаришларини ва транспорт оқим тавсифларини тўлиқ ҳисобга олувчи схемага афзаллик бериш лозим . Автомобил йўлларидаги ҳаракатни бошқариш учун ҳар хил техник воситалардан фойдаланилади . Ҳаракатни бошқариш тизимининг таснифига биноан қандай техник воситалар ишлатилиши 4-жадвалда келтирилган. Автомобил йўлидаги ҳаракатни автоматик равишда бошқариш ва ҳисобга олиш махсус ўлчов асбобларини яратишга олиб келади. Махсус ўлчов асбоблари ёрдамида оператив равишда транспорт оқимидаги автомобиллар сони, тезлиги, транспорт воситасининг узунлиги, транспорт воситасининг юк кўтариш қобилияти ва бошқа параметрлари ўлчанади. Бундай параметрларни ўлчовчи асбобларни одатда транспорт детекторлари деб аталади . Транспорт оқимининг тавсифларини аниқлашда қуйидаги ўлчаш усулларидан фойдаланилади: механик-контактли ; индуктив-магнитли; импульслаб зондлаш ; автомобилларни нурлаш ; фотографик телевизион ; махсус автомобил бошлагич . 4-жадвал № ҲТБ таснифи Фойдаланиладиган асосий техник воситалар 1 2 3 1. Энг сода Доимий ахборот берувчи йўл белгилари. Йўл тўсиқлари ва йўналтирувчи қурилмалар. Даврлар бўйича ҳаракат миқдорини ўлчаш 2. Содда Йўл белги чизиқлари, доимий ва ўзгарувчан ахборот берувчи йўл белгилари. Йўл тўсиқлари ва йўналтирувчи қурилмалар. Хавфли участкаларда ёритилган йўл белгилари. Автоматик ёки кузатувчи ёрдамида ҳаракат миқдорини ҳисоблаш . 3. Мураккаб чизиқли 2-пунктдагилар ҳамда масофадан бошқариладиган светофорлар, хавфли участкаларни телевизон намойиш қилиш, йўл бўйлаб алоқа ҳаракатини автоматик ўлчаш 4. Мураккаб Бошқариладиган белгилар, светофорлар, транспорт тармоқли чорраҳаларида йўл бўйлаб алоқани бошқарадиган пунктлар. Ҳаракатни автоматик усулда ўлчаш ва унинг маълумотларини ЭҲМда ҳисоблаш. 5. Муайян жойдаги Ҳавони газлар билан ифлосланганлигини ва ёритилганликни назорат қилувчи датчиклар тизими. Вентиляцияни, ёритилганликни ва телевизон намойишни масофадан бошқариш тизими. Ҳаракатни автоматик усулда ҳисоблаш. 6. Автоматлаш- тирилган Тўлиқ йўлни жиҳозлаш, йўлнинг, атроф-муҳитнинг, об- ҳавонинг ҳолати тўғрисида доимий ахборот берувчи датчиклар тизими. Бошқариладиган йўл белгилари, светофорлар, телевизион намойишлар. Буларнинг ҳаммаси ЭҲМда бошқарилади 7. Йўл тармоғини автоматлаштир илган 4 ва 7-пунктлардагидек ҳамда йўл бўйлаб ва асосий транспорт чорраҳаларида бошқарув маркази, ЙҲХ Б ва йўл бошқармалари билан сўзлашув пунктлари белгиланади 1 2 3 8. Йўл тармоғида ахборот бериб бошқариш Йўл тармоқларида ҳаракатланаётган транспорт оқимининг параметрлари ҳақида ахборот берувчи датчиклар тизими. Ҳамма автомобилларни радио-телеприёмниклар билан керакли ахборотларни қабул қилиш учун жиҳозлаш. Йўлда ахборотни бошқариш учун пунктлар. 9. Йўлнинг ишлаб туришини автоматлаш- тириш 6-пункт каби ҳамда йўлнинг ишлаш қобилиятини ва унинг ҳолатини баҳоловчи махсус ҳаракатланувчи лаборатория 10. Йўл тармоғининг ишлаб туришини автоматлаштир иш 7 ва 9-пунктлар каби 11. Автомобиллар ни мар-шрут бўйича автоматик бошқариш Йўл қопламасининг тагида махсус бошқарувчи кабел. Автомобилларнинг махсус жиҳозлари. Бошқариш маркази. Транспорт оқимининг тавсифини ўлчаш учун асбоблар ва датчикларни ўрнатишнинг асосий тамойиллари 5- жадвалда келтирилган . 5-жадвал Ўлчаш усул- лари Детектор турлари Йўлда ўрнатиладиган жойи Автомобилларнинг аниқланадиган параметрлари Ўқ- лар сони Сони Масс аси Узун лиги Тез- лик 1 2 3 4 5 6 7 8 Механик контлакт ли Кўтарилган қопламада + + + - + Пневматик қоплама устида + - - - + Электро-контактли қоплама ва устида + - - - + Ҳажмли ва магнитли -«-«- + - + - + Вибрацион -«-«- + + - - + Роликли қопламада + - - - + Индук- тив магнитли Занжирли электро- магнитли майдон қопламада + + - + + Ернинг магнит майдони ёрдамида -«-«- - + - - - Электро-магнитли -«-«- - + - + + Магнитли -«-«- - + - + + Импульс лаб зондлаш Фотоэлектрик қоплама устида + + - + - Инфрақизил нурли йўл тепасида - + - + + Ультратовушли йўл тепасида - + - + + Радиолокацион йўл тепасида ва йўл ёнида - + - - + Автомоб ил-ларни нурлаш Двигателни инфрақизил нур билан нурлаш йўл тепасидан ёки ёнидан - + + - + Ўт олдириш тизимини электромагнит билан нурлаш -«-«- - + - - - Автомобилдан чиқаётган газларни аниқлаш -«-«- - + - - - Автомобил шовқини-ни ўлчаш -«-«- - + + - + Фото- электрик Фотосъ ё мка йўл тепасидан ёки ёнидан - + - + + Стереосъемка -«-«- - + - + + Киносъемка -«-«- - + - + + Теле- визион Видеоёзув -«-«- - + - + + Кўринишни узатиш -«-«- - + - + + Импульсларни узатувчи передатчик -«-«- - + - + - Махсус авто- мобил Транспорт оқимида Транспорт оқимида ҳаракатланиб тезликни ҳар хил аппаратуралар ёрдамида аниқлаш ҳамда кузатувчи ёрдамида транспорт оқимининг тавсифини аниқлаб, ҳаракатни бошқарилаётган марказга узатиш Йўл шароити ҳаракат тартибини белгилайдиган энг асосий кўрсаткич бўлиб , у ҳаракат тартибининг қулайлигини ва хавфсизлигини аниқлайди . Йўл шароити ўз ичига йўлнинг геометрик параметрларини, унинг транспорт фойдаланиши тавсифларини, йўлнинг барча мухандислик иншоотларини жамлайди. Бу келтирилган кўрсаткичларнинг ҳар бири йўлнинг ишлаш ҳолатига, автомобил ҳаракати билан йўл орасидаги вазиятга, ҳайдовчининг руҳий ҳолатига ва оқибатда йўлдаги транспорт воситалари режимига ва ҳаракат хавфсизлигига таъсир кўрсатади. Автомобил йўлидаги ҳаракатни бошқариш учун доимий параметрлар (йўл қатнов қисмининг эни, тасмалар сони, бўйлама ва кўндаланг нишаблик ва ҳ.к) ва вақти-вақти билан ўзгарувчан параметрлар (равонлик, тишлашиш коэффициенти, ҳаракат миқдори, юкланганлик коэффициенти ва ҳ.к.) бўйича ахборотлар керак. Шу ахборотларга таяниб автомобил йўл тармоқларида ва ҳар бир автомобил йўли учун бошқаришнинг асосий стратегияси белгиланади . Оператив равишда ҳаракатни бошқариш учун мунтазам равишда йўлнинг геометрик параметрлари ва ҳолатининг ўзгариши тўғрисида ахборот керак. Бу ахборотларга асосан ҳаракатни ташкил қилиш схемалари танлаб олинади. Йўлнинг геометрик параметрлари ҳар хил усуллар ва асбоблар билан аниқланиши мумкин: камерал ҳолатда лойиҳа материаллари бўйича, натурада йўлни геодезик асбоблар билан ўлчаб, махсус ҳаракатланадиган лабораторияда ўрнатилган асбоблар орқали, аэрофотосъемка қилиш йўли билан. Транспортдан фойдаланиш тавсифларини қуйидаги усуллар ва асбоблар ёрдамида аниқланади : 1. Тишлашиш коэффициентини: - махсус оддий асбоблар (маятник усулида ишлайдиган, динамометрик аравачалар); - тормоз бериш орқали (автомобил ёки «ПКРС» ёрдамида). 2. Йўл тўшамасининг мустаҳкамлигини: - прогибомер; - динамик уриш орқали. 3. Равонликни: - 3 метрли рейка ёрдамида; - профилометрлар; - толчкометрлар; - вертикал тебранишни ўлчаш орқали. 4. Ғадир-будирликни: - миропрофилометрлар; - «қумли до ғ » усули билан. Йўлдан транспортлар фойдаланишининг бошқа тавсифларини бундан олдинги «Автомобил йўллари» курсида тушунтириб ўтилганлиги сабабли, биз бу бўлимда фақат юқорида келтирилган кўрсаткичлар билан чегараландик. 3. Чорраҳаларда хавфсиз ҳаракатни тартибга солишнинг амалий тадбирлари Автомобил йўлларининг кесишиш ва туташиш жойларида максимал равишда ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш зарур. Бу эса уларнинг бир- бирига нисбатан қулай бурчак остида жойлашганига, кесишувчи ёки туташувчи йўллардаги ҳаракат миқдорига, кўриниш масофасига, техник воситалар билан жиҳозланганлик даражасига боғлиқ бўлиб, ҳаракатни ташкил этиш схемасини тузишда шу санаб ўтилган омиллар ҳал қилувчи ўринни эгаллайди. Кесишувчи ёки туташувчи йўллардаги ҳаракат миқдорининг ҳажмига нисбатан улар бир ёки ҳар хил сатҳда жойлаштрилиши мумкин (2-расм). ШН Қ 2.05.02-07 тавсияларига кўра, автомобил йўлларининг турли сатҳда кесишиши ва туташишини асосан қуйидаги ҳолларда қабул қилиш зарур: Iа даражали йўлларда - барча даражали йўллар билан, Iб ва Iа даражали йўлларда II ва III даражали йўллар билан; III даражали йўлларнинг ўзаро кесишиш жойларида келажакдаги жами ҳаракат миқдори бир суткада (иккала кесишувчи ёки қўшилувчи йўлларда) 8000 енгил автомобилга келтирилган қийматдан ошса. Автомобил йўлларида кўпчилик ҳолларда тартибсиз равишда бир сатҳдаги чорраҳалар ва туташмалар учрайди. Ҳаракатни ташкил этишда биринчи навбатда йўл бўйлаб жойлашган чорраҳаларни (у оддийми, қисман каналлаштирилганми ёки бошқача турдаги бўлишидан қатъий назар) қуйидаги меъёрий кўрсаткичларга келтириш даркор. I б, III а даражали автомобил йўлларида кесишишлар ёки туташишлар сони жуда кам бўлиши керак. I б даражали йўлларда туташишлар ёки аҳоли яшаш жойларидан ташқарида, асосан 10  5 км оралиқда; II - III даражали йўлларда 5  2 км да кўзда тутилиши лозим. 2-расм. Чорраҳаларнинг планировкасини танлаш учун номограмма 1-жиҳозланмаган оддий чорраҳа (8.3а-расм); 2-иккинчи даражали йўлда йўналтирувчи хавфсизлик оролчали қисман каналлаштирилган чорраҳа (8.3б-расм); 3-асосий ва иккинчи даражали йўлларда йўналтирувчи хавфсизлик оролчали, секинлашиш ва тезлашиш тасмали, йўл белги чизиғи туширилган тўлиқ каналлаштирилган чорраҳа (8.3.г-расм); 4- айлана ҳаракатли чорраҳа марказий хавфсизлик оролчасининг диаметри кичик, ўртача ёки катта турлари; 5-а) айлана ҳаракатли чорраҳада асосий йўлга яхши шароит яратилган (марказий хавфсизлик оролчаси эллипс шаклида); б) чорраҳа ҳар хил сатҳда; 6-а) айлана ҳаракатли чорраҳа марказий хавфсизлик оролчасининг диаметри кичкина; б) чорраҳа ҳар хил сатҳда 7-икки босқичли аввал айлана ҳаракатли чорраҳа, кейин ҳар хил сатҳли чорраҳа; 8-ҳар хил сатҳли чорраҳа. Асосий ва иккинчи даражали йўллардаги келажакдаги ҳаракат миқдорининг қийматига нисбатан 2-расмда келтирилган номограммадан қандай планировкали чорраҳа (3-расм) лозимлиги аниқланади. Шаҳардан ташқаридаги бир сатҳдаги чорраҳаларда ҳаракат хавфсизлигини ва ҳаракатни ташкил қилиш самарадорлигини ошириш учун қуйидаги ишлар бажарилиши лозим: 1. Керакли бўлган йўл белгиларини, йўл белги чизиқларини, йўл тўсиқларини ва йўналтирувчи қурилмаларниÈ êêèí÷è äàðàæàëè éùëíèíã èñòèüáîëäàãè õàðàêàò ìèüäîðè, ìèíã àâò/ñóò À ñ î ñ è é é ù ë í è í ã è ñ ò è ü á î ë ä à ã è õ à ð à ê à ò ì è ü ä î ð è , ì è í ã à â ò / ñ ó ò 2 6 8 1 0 2 4 6 8 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 ўрнатиш. 2. Светофор объектини ва автоматик бошқарув тизимини жорий қилиш. 3. Чорраҳадаги кўринишни яхшилаш, (дарахтларни қирқиш, турли тўсиқларни олиб ташлаш, электр тармоқлари таянчларининг жойини ўзгартириш ва ҳ.к.).а ) б ) в ) г ) д ) 3-расм. Турли планировкали чорраҳалар (а, б, в, г ва д -расмлар номи 8.2-расмда келтирилган). 4.Секинлашиш ва тезлашиш тасмаларини қуриш. 5. Айланма ҳаракатни ташкил этиш. 6. Чорраҳа планировкасини ўзгартириш. 7. I - III даражали йўлларга барча туташ йўлларда 100  200 м масофада қаттиқ қоплама кўзда тутилиши керак. IV даражали йўлларга туташувчи йўлларда 50  100 м масофада қатнов қисми қоплама билан қопланган бўлиши шарт. Секинлашиш ва тезлашиш тасмалари I - III даражали йўллардаги бир сатҳдаги чорраҳаларда ва I - IV даражали йўллардан автобус тўхташ жойларида қурилади. Бу тасмаларнинг энини асосий тасмалар эни билан тенг ёки энг камида 3,5 м қабул қилиш керак. Автомобил йўлларининг кесишиш ёки туташиши тўғри бурчак остида бўлиши ҳаракат хавфсизлигини таъминлашда яхши шароит яратади. Кичик бурчак (25 0  10 0 ) остида туташиш ҳаракат хавфсизлигини таъминлашда бир қанча ноқулайликлар олиб келади. Аҳоли яшаш жойларини айланиб ўтишда йўлга туташиш истисно тариқасида тўғри бурчак остида ўтказилмаса, уни 30 0 гача кичрайтириш мумкин, лекин охирги ҳолда ҳаракатни тўлиқ каналлаштирилиши керак (4-расм).в ) д ) е ) а ) 1 2 г ) 1 2 б ) 1 2 4-расм. Аҳоли яшаш жойларини айланиб ўтиш йўлларига бир сатҳда туташишнинг тавсия этилган планировкаси: а), б) нотўғри схемада йўлни асосий ва иккинчи даражага ажратилмаган; в), г) иккинчи даражали йўлда ҳаракат миқдори кам бўлганда тавсия этилади; д), е) ҳаракат миқдори катта бўлганда; 1-асосий йўл; 2-иккинчи даражали йўл; 3-бўлувчи тасма. Чорраҳада иккинчи даражали йўлдан асосий йўлга қайи ри лувчи транспорт воситалари кўп миқдорни ташкил этганда ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш мақсадида чорраҳанинг планировкасини туташиш шаклига келтирилади, яъни чорраҳадаги иккинчи даражали йўлни бир-бирига нисбатан силжитиб, иккита туташиш ҳосил қилинади (5-расм). Буни одатда «силжитилган» чорраҳа деб юритилади. Туташишларни бир-биридан узоқлаштириш масофаси ҳаракат миқдорига, жой шароитига қараб 6-жадвал кўрсатилган қийматлар олинади. 6-жадвал Асосий йўлнинг бўйлама қиялиги, ‰ Йўлдаги иккита туташиш орасидаги энг кичик масофа L 0 , м икки ва уч тасмалик йўлларда тўрт тасмалик йўлларда 0-10 400 500 10-20 500 650 20-30 600 750 30-40 750 900 5-расм. Туташиш шаклига келтирилган чорраҳа а) секинлашиш-тезлашиш тасмаси йўқ; б) секинлашиш - тезлашиш тасмали Йўлнинг туташ жойларида ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш ва қулай ҳаракатни ташкил этиш мақсадида иккинчи даражали йўлларда хавфсизлик оролчалари қилинади. Уларнинг оптимал сони 3 та бўлиб, унинг формаси йўлнинг туташиш бурчагига боғлиқ равишда ўзгаради (6-расм). I б- II даражали автомобил йўлларида иккинчи даражали йўлдаги ҳаракат миқдори асосий йўлдагидан 20 % кам бўлганда чорраҳани бир сатҳда жойлаштиришни т.ф.н ., И.С.Содиқов тавсияга кўра чапга бурилишни узайтирилган шаклда бажариш мақсадга мувофиқ (7-расм). 6-расм. Туташиш бурчагига нисбатан планировканинг ўзгариши а -   =30 0 ; б -  =30  45 0 ; в -   =50 0  75 0 ; г -  =90 01 2 0 8 0 2 . 44 . 1 . 22 . 47 . 1 1 5 . 2 0 . 1 5 2 0 5.21.1 2.3.2 5.20.1 7-расм. Чапга бурилиш узайтирилган чорраҳада ҳаракатни ташкил этиш (ажратувчи тасманинг эни 5 метрдан катта жойда). Шаҳардан ташқаридаги автомобил йўлларида айланма ҳаракатли чорраҳаларни кўзда тутиш мақсадга мувофиқ эмас. Улар шаҳарга киришда ёки аҳоли пунктларида қўлланилгани маъқул . Айланма ҳаракатни чорраҳаларда ҳаракат хавфсизлигини ошириш ва ҳаракатни тўғри ташкил қилиш мақсадида айланадан чиқиш жойларини босқичма-босқич кенгайтирилишини [4] кўзда тутиш керак (8.8-расм). 8-расм. Айланма ҳаракатли чорраҳанинг чиқиш жойини босқичма-босқич яхшилаш схемаси 4. Р ежадаги кичик радиусли эгриликларда хавфсиз ҳаракатни тартибга солишнинг амалий тадбирлари Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган автомобил йўлларининг кўпчилик қисми табиий-иқлим шароитидан келиб чиққан ҳолда, кичик радиусли бўлаклардан ташкил топган. Т.ф.н ., Ф.К.Бекназаров Тошкент, Қашқадарё, Бухоро вилоятларидаги II-IV даражали икки тасмали 11307 км автомобил йўлларида жойлашган эгри участкалардаги радиус қийматларини таҳлил қилиб, II даражали йўлларда 50 %, III даражали йўлларда 60 % ва IV даражали йўлларда 65 % эгри бўлагидаги радиус қийматлари меъёрда белгиланган минимал меъёрдан кичик бўлишини аниқлади. Автомобил йўлидаги эгри бўлакнинг радиуси қанча кичик бўлса, унда ҳаракатланиш шунча қийинлашиб, биринчи навбатда ҳаракат тезлигининг пасайишига, ҳаракат йўналишининг ўзгаришига, транспорт оқимининг зичлашишига ва ЙТҲнинг ортишига сабабчи бўлади. Шунинг учун автомобил йўлларидаги эгрилик радиусларининг ШН Қ 2.05.02-07 га асосан минимал қийматлари чекланган (7-жадвал). 7 -жадвал Автомоби л йўлининг даражаси Режадаги эгрининг энг кичик радиуси, м асосий тоғли жойларда I 1200 1000 II 800 600 III 600 400 IV 300 250 V 150 125 ЙТҲ вужудга келиши мумкин (8-жадвал). 8-жадвал Режадаги эгрилик радиуси, м 50 ва кам 100-150 200-300 400-600 1000- 2000 2000 ва кўп Радиуснинг ЙТҲ таъсир коэфффициенти 5,4 4,6 2,25 1,6 1,25 1,0 Келтирилган жадвалдан кўриниб турибдики, режадаги эгриликнинг радиуси 600 м дан кам бўлганда шу эгрилик участкасида ЙТҲ кескин Режадаги тавсия этилган эгрилик радиусининг камида 3000 м белгиланиши меъёрий ҳ ужжатларда белгиланган б ў либ, бундай радиусли эгри б ў лаклардан автомобил ҳ аракатланганда унга марказдан қ очма куч минимал таъсир к ў рсатиб, т ўғ ри й ў л б ў лагида ҳ аракат - ланишдан фар қ қ илмайди . Режадаги эгриликнинг радиуси қанча кичик бўлса, эгри участкада кўпайиб кетар экан. Бундан хулоса шуки, эгри участкаларда 600 м дан кичик бўлган радиусни белгилаш энг охирги чора деб кўрилиши керак ва иложи борича эгриликнинг радиусини 3000 м ва ундан кўп белгилангани маъқул. Йўлнинг юкланганлик коэффициентига қараб қуйидаги ишларни эгрининг радиуси кичик бўлган жойларда бажарилиши тавсия этилади (9- жадвал). «Автомобил йўллари» курсидан маълумки, хавфсизликни таъминлаш учун кичик радиусли эгриликларда «вираж» қурилиши белгиланади. Эгри участка серпантинадан иборат бўлса, унда бундай жойларда (тоғлик туманларда) “ зинасимон ” вираж қурилиши автомобилларнинг тезлигини ва хавфсиз ҳаракатини оширади. «Зинасимон вираж»даги нишаблик қисми ўртасидаги кўндаланг нишаблик радиусининг қийматига қараб (оддий вираждагидек) олинади, эни 2 метрдан кам бўлмаган ички ва ташқи тасма - 9-жадвал Юкланганлик коэффициенти Бажариладиган тадбирлар 0,2 Йўл белги чизиғини чизиш, йўл белгилари, тўсиқларни ва қурилмаларни ўрнатиш 0,2-0,5 Йўл қатнов қисмини эгриликда кенгайтириш ва кўринишни 600  700 м га етказиш 0,5-0,8 Йўл ўқи бўйича эгри участкада хавфсизлик оролчасини жойлаштириш 0,8-1,0 Эгриликнинг радиусини ошириш лардаги (9-расм) кўндаланг нишаблик эса ички тасма учун 10-20 % 0 , ташқи тасма учун 10-40 % 0 асосий (ўртадаги) нишабликка нисбатан катта белгиланади.1 3 2 4 0 % 6 0 % 7 0 % 4 0 % 4 0 % 9-расм. Зинапоясимон вираж. 1-қатнов қисмидаги асосий нишаблик; 2-ички тасма; 3-ташқи тасма Эгри участкаларда хавфсизликни таъминлаш учун радиусни катталаштириш талаб этилса- ю , лекин унинг иложи бўлмаса, унда эгри участкаларда ҳаракат тезлигини пасайтириш ва хавфсизликни ошириш учун «шовқин чиқарувчи» ёки «силкитувчи» кўндаланг тасмалар қурилиши кўзда тутилиши мумкин. ШНҚ 2.05.02- 07 кўрсатмаларига асосан «шовқин чиқарувчи» кўндаланг тасма хавфли участкадан 250-300 м олдин ўрнатилиб, эни 5-7 м тасмалар орасидаги масофа аввалига 30 метргача, кейингилариники эса 10- 15 м қабул қилинади. Кўндаланг тасмаларнинг баландлиги 10-12 мм белгиланади. Эгри участкаларда хавфсизликни йўл белги чизиқлари чизиш орқали, йўл белгилари, йўл тўсиқлари ва йўналтирувчи қурилмалар ўрнатиш ҳамда «шовқин чиқарувчи» кўндаланг тасмалар қуриш натижа бермаса, у ҳолда т.ф.н ., А.Садирхўжаев тавсиясига асосан, «силкитувчи» кўндаланг тасмалар белгиланиши керак . «Силкитувчи» кўндаланг тасмаларнинг эни 1 м олиниб, биринчи иккита-учта тасманинг баландлиги 1,5-2,0 см, кейингилариники эса 3 см белгиланади. Тасмалар орасидаги масофа 10-жадвалга асосан қабул қилинади. 10-жадвал Тезликни камайтириш қиймати, км/соат Талаб қилинган кўнда- ланг тасмалар сони, дона Тасмалар орасидаги масофа, м 1-2 2-3 3-4 4-5 5-6 6-7 7-8 8-9 10 2 20 20 4 20 15 10 25 5 20 15 10 6 30 6 20 15 10 6 6 40 8 20 15 10 6 6 3 3 50 9 20 15 10 6 6 3 3 3 Мисол : Эгрининг радиуси 120 м бўлган жойда автомобилларнинг 85 % тезлиги 75 км/соат ташкил қилиб, ҳар йили шу эгриликда 2-3 ЙТҲ бўлади. Хавфсизликни таъминлаш бўйича ҳамма кўрилган чоралар кутилган натижани бермади ва эгри участкадаги тезлик радиусининг кичиклигига қарамасдан ўзгармасдан қолди. Бизга маълумки, радиусга нисбатан хавфсиз тезлик қуйидагича аниқланади: бу ерда: R - эгрилик радиуси;  - ҳаракатланишдаги қулайлик коэффициенти; Ki - қатнов қисмининг кўндаланг нишаблиги. Кўрилаётган мисол учун R =120 м;  =0,15; Ki =0,04 ва бу эгри участкада вираж қурилган, унда бу участкадаги хавфсиз тезлик 8.1-формула орқали қуйидагича бўлиши керак. Демак, кўрилаётган эгриликда автомобиллар 21 км/соат юқори тезлик билан ўтишаётир. Тезликни хавфсиз даражага келтириш учун биринчи навбатда виражнинг кўндаланг нишаблигини 60 % кўтарамиз ва бу қиймат учун хавфсиз ҳаракат тезлигини аниқлаймиз, унда V =56,6  56 км/соат бўлади. Энди автомобиллар эгриликда 18 км/соат юқори тезлик билан )ki ( 127 R V    ; км/соат (1) 54 81,53 ) 04,0 15,0( 127 120 V      км/соат ўтишади. Эгрилик радиусини йўл шароитига кўра катталаштириш имконияти йўқ. Бундай ҳолларда тезликни мажбуран камайтириш шу участкани таъмирлаш ишларини бошлагунча хавфсизликни таъминлашда яхши натижа беради. Кўрилаётган мисолимизда тезликни 18 км/соатдан пасайтириш учун 4 та кўндаланг «силкитувчи» тасма қуриш даркор бўлади. Бу тасмаларни режада жойлаштириш тартиби 8.10-расмда кўрсатилган.R = 1 2 0 м 10-расм. Эгри участкада кўндаланг «силкитувчи» тасмани жойлаштириш Автомобил йўлининг эгри бўлагида ҳаракат хавфсизлигини ошириш, ҳаракатни тўғри ташкил қилиш ва ЙТҲ ни камайтириш мақсадида қатнов қисмини кенгайтириш амалиётда кенг қўлланади. Ўзбекистон Республикаси автомобил йўлларида кенг тарқалган автомобил-трактор оқимининг ҳаракатини ҳисобга олган равишда т.ф.н ., Ф.Х.Бекназаров суғориладиган районларда жойлашган икки тасмалик автомобил йўлларининг эгри бўлагидаги қатнов қисмини кенгайтиришни эгри радиусининг ўзгаришига нисбатан қуйидаги тартибда белгилашни тавсия этади (11-жадвал). 11-жадвал Режадаги эгри радиуси, м 50 60 95 140 225 325 425 575 650 Эгридаги қатнов қисмининг энини кенгайтириш миқдори, м 2,2 2,0 1,5 1,3 1,1 1,0 0,95 0,85 0,8 Автомобил йўлининг эгри бўлагида хавфсиз ҳаракатни ташкил этишда йўл белги чизиқлари ҳайдовчиларга қандай йўналиши билан ҳаракатланишни аниқ кўрсатиб берувчи асосий йўналтирувчи восита бўлиб хизмат қилади. Йўл белги чизиғини қай тарзда белгилаш эгрининг бурилиш бурчагига, радиусига, кўриш масофасига ва тасмалар сонига боғлиқ. Бу кўрсаткичлардан эгрининг бурилиш бурчаги ва радиуси кўпроқ таъсир этади, уни шартли равишда эгрининг майинлиги (плавность) деб «Р» қуйидаги формула ёрдамида аниқланади : бу ерда: R - эгрининг радиуси,м ;  - трассанинг бурилиш бурчаги, рад. Икки тасмали автомобил йўлининг эгрилик майинлиги P =0,1  1,0 бўлиб, кўриниш таъминланган бўлса, унда йўл белги чизиқлари ва йўл белгилари билан ҳаракат 11-расмда келтирилганидек ташкил этилади. 100 R P   (2) 11-расм. Икки тасмалик йўлда Р=0,1  1 бўлиб, эгрида кўриниш таъминланганда ҳаракатни ташкил этишA . P = 5 . 0 - 1 9 . 0 Б. P > 1 9 . 0 12-расм. Икки тасмали йўлда эгрилик майинлиги Р=5,0  19,0 ёки Р>19 бўлганда ҳаракатни ташкил этиш схемаси Агарда икки тасмали автомобил йўлининг эгрилик майинлиги P =5,0  19,0 ёки P >19 бўлса, унда ҳаракатни 12-расмда кўрсатилганидек ташкил этиш тавсия қилинади. Икки тасмали йўлнинг эгри бўлагида кўриниш таъминланмаган бўлса, унда ҳаракатни 13-расмда кўрсатилганидек ташкил этилади. К щ р и н и ш р у х с а т э т и л г а н и д а н к и ч и к13-расм. Икки тасмали йўлнинг эгри бўлагида кўриниш таъминланмаган ҳолат учун ҳаракатни ташкил этиш схемаси 5. А ҳоли пунктларида пиёдалар ҳаракатини ташкил этиш Пиёдалар ҳаракатини ташкил этиш тамойиллари. Пиёдалар ҳаракатини ташкил этиш автомобил йўлларини ва шаҳар кўчаларини иккита бўлакка бўлиб олиб борилиши лозим. Биринчи бўлак чорраҳа ва туташма жойлар, иккинчи бўлак чорраҳа ва туташмалар оралиғидаги йўл бўйидаги минтақа. Пиёдалар ҳаракатини ташкил этиш қуйидаги тамойиллар бўйича амалга оширилади: I . Пиёдалар транспорт воситаларининг ҳаракатига таъсир кўрсатмайдилар. II . Пиёдалар транспорт воситаларининг ҳаракатига қисман (вақти-вақти билан) таъсир кўрсатадилар. III . Пиёдалар транспорт воситаларининг ҳаракатига таъсир кўрсатадилар. Биринчи тамойил талабини бажариш учун пиёдалар ҳаракатини ташкил этишда чорраҳа ва туташмалар минтақасида пиёдалар йўлнинг (кўчанинг) бир тарафидан иккинчи тарафига ўтиши учун ер ости тоннели ёки қатнов қисмининг устидан йўл ўтказгич иншоотлари қурилади. Шунингдек , икки чорраҳа оралиғида пиёдалар ҳаракатланиши учун йўлнинг икки тарафидан ёки бир тарафидан йўлка белгиланиб, пиёдалар йўлнинг қатнов қисмига чиқишини бартараф этиши учун тўсиқлар ўрнатилади. Бу тамойил бўйича пиёдалар ҳаракатининг ташкил этилиши автомагистралларда, юқори даражали йўлларда ва асосан тезюрар шаҳар кўчаларида кўзда тутилади. Чорраҳада ёки туташмада бундай ҳаракатни нг ташкил этилиши натижасида пиёдалар ва транспорт воситалари орасида зиддиятли вазият вужудга келмайди. Ривожланган мамлакатларнинг шаҳар кўчаларида ва автомагистралларида шу тамойил бўйича ҳаракат ташкил этилган бўлиб, пиёдалар ўтиш жойларида ЙТҲ кузатилмайди. Охирги йилларда Ўзбекистон Республикасининг катта шаҳарларида, айниқса, Тошкентда пиёдалар учун ер ости йўллари қурилиши кенг ривож олди. Масалан, Марказий ва Бош универсал, «Болалар дунёси» магазинлари, Олой, Эски жўва бозорлари, шимолий ва жанубий вокзаллар ҳудудида ер ости йўллари барпо этилиб, шу минтақадаги ҳаракат хавф с излиги таъминланиши билан биргаликда, транспорт воситалари ўртача тезлигининг ошишига эришилди. Афсуски, кўпчилик ҳолларда пиёдалар бундай минтақаларда йўл ҳаракат и қоидаларини бузиб, қатнов қисмида ҳаракатланиши натижасида ер ости йўлакларининг самарадорлиги пасайиши, айниқса бу сутканинг қоронғи вақтида кузатилади. Иккинчи тамойил бошқариладиган чорраҳаларда учрайди . Бунда пиёдалар ҳаракатини светофор ёки тартибга солувчи шахс ёрдамида қатнов қисми устида амалга оширилади. Бунинг учун чорраҳа ёки туташма минтақасида йўл белги чизиғи ёрдамида (1.14.3. белгиси) пиёдалар ўтиш жойи белгиланиб, уларнинг ҳаракатини тартибга солиш учун бошқа йўл белгилари (1.20;5.16.1. ва 5.16.2.) ва пиёдалар светофори ёки транспорт светофорларидан фойдаланилади. Ҳозирги кунда Ўзбекистоннинг кўпчилик шаҳарларида пиёдалар ҳаракати шу тамойил бўйича ташкил этилган. Учинчи тамойил автомобил йўллари аҳоли яшаш жойларидан ўтганда ва шаҳарлардаги маҳаллий аҳамиятдаги кўчаларда қўлланилади. Бу турдаги пиёдаларнинг ҳаракатини ташкил этишда бошқарилмайдиган чорраҳа ва туташмаларда пиёдаларнинг ўтиш жойлари 1.14. ёки 1.14.2. йўл белги чизиғи ва 1.20; 5.16.2. йўл белгилари билан жиҳозланади. Чорраҳалар ва туташмалар оралиғида пиёдалар тротуар бўйлаб ёки автомобил йўлининг ёқасидан бир ёки икки тарафлама ҳаракатланишлари мумкин. Бундай ҳаракат ташкил қилинган чорраҳаларда ва йўл бўлакларида пиёдалар транспорт воситаларининг ҳаракатланишига ҳар тарафлама салбий таъсир кўрсатиб, кўплаб ЙТҲлар вужудга келишига, шунингдек, транспорт воситалари тезлиги пасайишига сабабчи бўладилар. Автомобил йўлларининг аҳоли пунктларидан ўтган участкаларида ҳаракатланиш учун бирмунча ноқулайликлар вужудга келади. Улар асосан маҳаллий ҳаракатнинг кўплиги, пиёдаларнинг ҳаракати, жамоат транспортларининг тўхташ жойлари мавжудлиги, йўл яқинида жойлашган ҳар хил бинолар борлиги «транзит» автомобилларининг ўтишига катта ҳ алал беради. Ўзбекистон йўл тармоқларининг 55-95%и аҳоли яшайдиган пунктлардан ўтган бўлиб, [17] Россия ва Украина йўл тармоқларидаги худди шундай кўрсаткичга нисбатан 2-2,5 баробар кўп демакдир [3]. Ҳаракат миқдори аҳоли яшайдиган жойдан ўтган участкаларда 8-15, айрим ҳолларда эса 20 минг авт/сут. бўлиши мумкин. Жамловчи ҳалокатлик коэффициентлар йиғиндиси баъзи бир ҳолларда 180-350 миқдорга етади ёки бу меъёрдаги кўрсаткичдан 4,5-7 марта кўпдир. Яна шуни айтиб ўтиш керакки, Тошкент вилоятида автомобил йўллари ёқасида аҳоли пунктларининг жойлашиб боришини 1960-1996 й. ичида таҳлил қилганимизда [3] аҳоли пунктининг йўл ёқасида йилдан-йилга ўсиб бориши йўлнинг аҳамиятига қараб 1,5-4,0 % ташкил қилар экан. Аввал айтиб ўтганимиздек, Ўзбекистон йўлларида транспорт оқимида автомобил транспорти билан тракторлар ва қишлоқ хўжалик машиналари биргаликда ҳаракат қилиши натижасида маълум қийинчиликлар туғилади, аҳоли яшайдиган участкаларда эса бу ноқулайлик ортади. Аҳоли пунктидан ўтган йўлларда ҳаракатни тўғри ташкил қилиш учун қуйидаги ишларни амалга ошириш керак: 1. Йўл белгисини, йўл белги чизиғини, йўл тўсиғини ва йўналтирувчи қурилмаларни жойлаштириш. 2. Енгил ва юк автомобилларини алоҳида ҳаракат тасмалари бўйича ҳаракатлантириш. 3. Ажратувчи тасма ўрнатиш. 4. Бир томонлама ҳаракатни ташкил қилиш (йўналишлар бўйича ҳаракатни бошқа-бошқа кўчаларда ташкил этиш). 5. Сунъий ёритишни таъминлаш. 6. Пиёдалар ҳаракатини ташкил қилиш. 7. Велосипедчиларнинг ҳаракатини ташкил қилиш. Бундан олдинги бўлимларнинг 1, 2, 3, 4-бандларида келтирилган таклифлар тўғрисида тўхталиб ўтганимиз туфайли, қуйида аҳоли пунктларини сунъий ёритиш, пиёдалар ва велосипедчилар ҳаракатини ташкил қилиш устида тўхталамиз. Сутканинг қоронғи даврида автомобилларнинг ҳаракатланиш шароити кундузги вақтдагидан кескин фарқ қилади, кундуз куни об-ҳаво яхши бўлган вақтда ҳайдовчи тўғри участка йўлда 1000 метрдан ортиқ масофани кўради. Ҳаво булут бўлса, 800-900 м масофани кўриши мумкин. Кечаси автомобилларнинг узоқни ёритиш фаралари ёрдамида йўл қопламаси устида ётган нарсани ҳайдовчи 100 - 130 м масофадан кўради. Бу эса кундузги кўринишга нисбатан 8-10 марта кам. Лекин кўриш масофаси кечаси кескин камайишига қарамасдан ҳайдовчилар тезликни кундуз кундагига нисбатан атиги ўртача 5-10 км/соат камайтирадилар. Шу сабабли ЙТҲ 45 - 50 % қоронғи вақтга тўғри келади, ҳатто бу вақтда ҳаракат кундуз кундагидан 2-3 марта кам кузатилса ҳам. Аҳоли яшайдиган жойларда йўлнинг қатнов қисмининг ўртача равонлиги (ёруғлик) I даражали йўллар учун 0,8 кд/м 2 , II даражали йўллар учун 0,6 кд/м 2 ва чорраҳаларга яқинлашиш участкаларида 0,4 кд/м 2 бўлиши керак. Агарда қатнов қисмининг кенглиги 12 м дан ошмаса, сунъий ёритиш чироқлари таянчларининг бир томондан ўрнатилиши маъқул. Қатнов қисмининг эни 12 м дан катта бўлган ҳолда таянчларни йўлнинг икки томонига тўғрима-тўғри ёки шахмат шаклида ўрнатилиши тавсия этилади. Ажратувчи тасманинг эни 5 м дан кам бўлса, лампа таянчларини шу тасмага ўрнатиш мумкин, лекин бу ҳолда таянчларни тўсиқлар билан ўраб, вертикал йўл белги чизиғи чизилиши шарт. Таянчлар йўл четидан 0,5 м масофадан кам бўлмаган жойда «бермада» ўрнатилади. Таянчларни бир-биридан 25  40 м оралиқда жойлаштириб, лампаларни йўл устидан 6  12 м баландликда ўрнатилади. Қ уйида пиёдалар ҳаракатини ташкил қилиш учун тротуарлар, жиҳозланмаган ер усти жойлари, ер ости ва пиёда йўл ўтказгичлари қурилишини қ андай белгиланиши т ўғ рисида тўхталиб ўтамиз. Шаҳар типидаги аҳоли яшайдиган пунктларда тротуар асосий йўлга параллел равишда 10-20 см кўтарилган ҳолда қурилади. Кўп аҳоли яшайдиган пунктларда пиёдалар ўтиш жойлари 300 м масофадан кам бўлмаган жойларда ўрнатилади. Аҳоли пунктининг узунлиги 0,5 км дан катта бўлмаса , иккита ўтиш жойи белгиланиб, улар орасидаги масофа 150-200 м олинади. Пиёдалар ўтиш жойлари яхши жиҳозланиб, камида 150 м масофадан ҳайдовчиларга яққол кўриниб туриши керак. Ҳаракат хавфсизлигини ошириш мақсадида аҳоли яшайдиган пунктларда транспорт воситалари ва пиёдаларнинг ҳаракат миқдорига қараб пиёдалар ўтиш жойларининг жиҳозланиш даражаси [1] ўзгариб боради (14-расм). «Зебра» кўринишдаги пиёдалар ўтиш жойи II , III тоифали йўлларда автомобилларнинг ҳаракат миқдори 200 авт/соат ва ундан юқори бўлганда пиёдалар йиғилиб , йўлни кесиб ўтадиган жойларда ўрнатилиши кўзда тутилади.I II III 0 1 8 0 3 6 0 5 4 0 Х а р а к а т м и ь д о р и N а в т / с о а т t П иёдалар харакат миьдори П , пиёда/соат 2 0 0 4 0 0 6 0 0 14-расм. Пиёдалар ўтиш жойларини жиҳозлаш I - бошқарилмайдиган ўтиш жойлари, II - светофор билан бошқариш, III - ер ости ёки пиёдалар ўтказгичлари. Пиёдалар ўтиш жойларини I даражали автомобил йўлларида икки сатҳда қурилишини таъминлаш зарур. Бошқарилмайдиган пиёдалар ўтиш жойларининг ўтказиш қобилияти чорраҳада транспорт воситалари учун ўрнатилган светофорда қизил сигналнинг ўртача вақти 40 с бўлганда 12-жадвалда келтирилган. 12-жадвал Йўл бўйича ҳаракат миқдори, авт/соат Чорраҳадан ҳар хил узоқликда жойлашган пиёдалар ўтиш жойининг ўтказиш қобилияти, пиёда/соат 200 м 400 м 600 м 800 м 1000 140 130 110 100 1200 100 90 80 70 1400 80 70 60 55 Пиёдалар ҳаракатининг автомобил йўлида ҳаракатланаётган транспорт воситалари учун таъсирини умуман йўқ қилиш мақсадида пиёдалар йўл ўтказгичи ёки тоннеллари қурилиши керак. ШН Қ 2.05.02- 07 кўрсатмасига асосан , пиёдалар ҳаракат миқдори I б даражали йўллар учун соатига 100 одам ва ундан ортиқ ва II даражали йўллар учун соатига 250 одам ва ундан ортиқ бўлганда пиёдалар (ер ости ёки ер усти) йўлагини лойиҳалаш лозим. Пиёдалар йўлаклари лойиҳаланган жойларда тўсиқлар кўзда тутилиши зарур. Пиёдалар йўл ўтказгичлари йўл қатнов қисмининг тепасидан ўтказилса , қурилиш осон ва арзонга тушади. Лекин пиёдалар ундан кам фойдаланиладилар, чунки йўл сатҳидан 5-6 м баландликка кўтарилиб, сўнгра яна қайта тушишлари керак. Шу сабабли пиёдалар йўл ўтказгичи асосий йўл ўймадан ўтганда ёки йўлнинг ҳаракат билан юкланганлик коэффициенти жуда юқори 0,7-0,9 бўлганда иқтисодий жиҳатдан фойдали ҳамда пиёдалар фойдаланиши юқори бўлади . Ер ости пиёдалар тоннеллари пиёдалар томонидан кўп фойдаланилади, чунки ер ости тоннелларининг баландлиги 2-2,5 м дан ошмайди ва пиёдалар тушиб-чиқиши йўл ўтказгичларига нисбатан 2 марта осон бўлади. Лекин тоннеллар қурилиши жиҳатидан бирмунча мураккаб ва қиммат бўлади. Пиёдаларнинг йўл ўтказгич ва тоннеллар қурилган жойларда тартибсиз юришларини камайтириш мақсадида йўл ўқи бўйича ёки ажратувчи тасмада 2-гуруҳ йўл тўсиқларини йўлнинг ҳар икки томонига 50-100 м масофага (ҳаракат миқдорига қараб) ўрнатиш зарур. Аҳоли яшаш жойларида ва уларга келишдаги йўл қисмларида ҳисобий ҳаракат миқдори 4000 келт.бир/сут ва ундан ортиқ бўлса, йўл пойи чегарасидан ташқарига жойлаштирилган ҳолда пиёдалар учун йўлаклар қурилиши керак. Автомобил йўли аҳоли яшаш жойидан ўтган шароитда пиёдалар ҳаракатини ташкил этиш мақсадида тротуар қурилиши кўзда тутилади. Тротуар энини кўчанинг даражасига, қурилиш тавсифига , йўловчиларнинг сонига ҳамда тротуарда жойлашган мачталарнинг таянчлари ва дарахтлар мавжудлигига қараб белгиланади. Тротуар энини ҳисоблашда йўловчининг ҳаракатланиши учун 0,75 м тасма кераклиги кўзда тутилади. Кўчаларнинг умумий энига қараб туриб , тротуарлар қуйидагича жойлаштирилиши мумкин: қатнов қисмининг ёнида, кўкаламзорлаштирилган тасмалар оралиғида, қатнов қисмидан ва бинолардан ажралган ҳолда, бинолар ёнида, қатнов қисмидан кўкаламзорлаштириш тасмалари жойлаштириб ажратилган ҳолда ва ҳ.к. Тротуарларнинг эни кўча ва йўлларнинг даражасига қараб ҳисобланади, лекин уларнинг эни 13-жадвалда кўрсатилганидан кам бўлмаслиги керак. 13-жадвал Кўча ва йўлларнинг даражаси Тротуар эни, м Биринчи навбатда Ҳисобий даврда 1. Асосий кўчалар: Умумшаҳар аҳамиятидаги Туман аҳамиятидаги 4,5 3,0 7,5 6,0 2. Маҳаллий аҳамиятдаги турар-жой кўчалари 2,25 4,5 3. Саноат ва туман йўллари 1,5 1,5 4. Пос ё лка кўчалари 1,5 1,5 Тротуар энини керак бўлган ҳолларда қуйидаги формула орқали ҳисоблаш мумкин В ТР = В Ю + в 1 + в 2 ; м (3) бу ерда: В Ю - пиёдаларнинг тротуарда юрадиган қисми, м; в 1 - биногача бўлган заҳира тасманинг эни, м; в 2 - йўл қатнов қисмининг четигача бўлган заҳира тасманинг эни,м; ҳисобларда в 1 + в 2 = 0,5 - 1,2 м га тенг деб олинади. В Ю қуйидаги формула билан аниқланади : В Ю = п  в Ю бу ерда: п - тасмалар сони; в Ю -пиёдалар юрадиган битта тасманинг эни в Ю = 0,75 м. п = N П /Р П (4) Тасманинг сонини ҳисобий даврда кутилаётган пиёдалар ҳаракат миқдорига N П (пиёда/соат) ва битта юрадиган тротуар тасмасининг Р П (пиёда/ соат) ўтказиш қобилиятига қараб аниқланади. Аҳоли яшаш жойларидаги автомобил йўлларида велосипедчиларнинг ҳаракатини ташкил қилиш учун алоҳида тасма белгиланади , агарда транспорт воситаларининг ҳаракат миқдори 1000 авт/сут ошса ва велосипедчиларнинг сони суткада 100 кўп бўлса , велосипед йўлаги 14- жадвалдаги шартлар бўйича қурилиши кўзда тутилади. 14-жадвал Автомобилларнинг ўртача йиллик ҳаракат миқдори, авт/сут Велосипедчиларнинг ўртача йиллик ҳаракат миқдори, вел/сут 1500 км 300 кўп 1500 - 2250 225 2250 - 3000 170 3000 - 4350 120 4250 - 7000 65 Велосипед йўлаги кўтарма пойи ёнида ёки унинг ён қиялигидан ташқарида ўрнатилади. Велосипед йўлаги билан автомобил йўли орасидаги ажратувчи тасманинг эни камида 1,5 м бўлиши керак. Велосипед йўлагини лойиҳалаш учун 15-жадвалдаги меъёрлардан фойдаланилади. 15-жадвал № Кўрсаткичлар Ўлчов бирлиги Тавсия этилган Энг кичик 1. Тезлик км/соат 25 15 2. Бир тасмали қатнов қисмининг эни м 1,0 0,75 3. Бир томонга икки тасмали қатнов қисмининг эни м 1,75 1,5 4. Икки томонга икки тасмали қатнов қисмининг эни м 2,50 2,50 5. Йўлак ёқасининг эни м 0,25-0,30 0,25-0,30 6. Режадаги эгрилик радиуси м 75 50 7. Қабариқ эгрилик радиуси м 500 400 8. Ботиқ эгрилик радиуси м 150 100 9. Максимал бўйлама нишаблик % 60 70 10. Кўндаланг нишаблик % 15-20 15-20 Ҳозирги кунда барча давлатлардаги каби Ўзбекистонда ҳам пиёдаларнинг ҳаракатини ташкил этишда асосий восита бўлиб йўл белгилари ва йўл белги чизи қ ларидан фойдаланилади. Аҳоли яшайдиган жойларда ўтказилган тадқиқотлар асосан , йўл шароитларининг мураккаблашуви ва йўл-транспорт ҳодисаларининг кўплаб содир этилиши натижасида ўрнатиладиган йўл белгиларининг сони бошқа жойларга нисбатан 3-4, баъзан 5 маротаба кўп бўлиши аниқлади. Пиёдалар ҳаракатининг кўпайиши ва йўл шароитларининг мураккаблашуви ҳайдовчилар томонидан қатор ўрнатилган йўл белгиларининг қабул қилишни қийинлаштириб, уларнинг самараси анча паст бўлиши кузатилади.5 0 м 5 0 м 1 .2 1 Б о л а л а р м у а с с а с и 5 .1 6 .1 5 .1 6 .2 1 .2 1 1 2 2 1 15-расм. Аҳоли пунктидан ўтган йўлларда «Пиёдалар ўтиш жойи» ва «Болалар» йўл белги чизиғини жойлаштириш схемаси Аҳоли пунктларида ҳаракатни ташкил қилишда ва хавфсизликни таъминлаш мақсадида, шунингдек, болалар иштирокидаги йўл-транспорт ҳодисаларининг олдини олиш мақсадида муаллиф илмий раҳбарлигида [ 17 ] горизонтал йўл белги чизиғини туширишни тавсия қилади (15-расм). «Болалар» йўл белги чизиғини йўл қатнов қисмига туширишда уни 1.21 йўл белгиси «Болалар» билан бир хил масофада , «Пиёдалар ўтиш жойи» йўл белги чизиғини эса шундай йўл белги чизиғига (1.4.1, 1.4.2, 1.4.3) 50 метр етмасдан тушириш тавсия этилади. Автомобил йўллари бўйлаб болалар муассасалари (боғчалар, мактаблар) ҳам жойлаштирилиши анъана тусига кириб қолган. Ҳатто кичгина аҳоли пунктидан ўтувчи автомобил йўли ёқасида ҳеч бўлмаганда битта ёки иккита шундай муассаса учрайди. Йўл-транспорт ҳодисаларининг таҳлили шуни кўрсатадики, болалар билан боғлиқ кўпчилик ЙТҲ болалар муассасалари яқинидаги 250-300м масофали минтақада қайд этилади. Болаларни босиб кетиш ҳодисаларининг 50-60% мактаблар яқинидаги минтақаларда содир бўлади. Муаллиф раҳбарлигида кўп йиллик ЙТҲ таҳлил қилиниб, болалар билан боғлиқ ҳодисаларнинг асосий сабаблари ва уларнинг кўлами аниқланди: 25% йўл қатнов қисмидан яқинлашиб келаётган транспорт воситаси олдидан ўтиш, 21,1% транспорт воситасининг, бинонинг ёки дарахтнинг орқасидан тўсатдан чиқиш, 17,6% қатнов қисмининг белгиланмаган қисмидан ўтиш. Ҳар йили республикада болалар билан содир этилган ЙТҲ 60% га яқини ҳайдовчилар айби билан бўлиши қайд этилади. Бундай бўлишига асосий сабаб ҳайдовчилар ҳаракатни бошқарув сигналларига риоя қилмасликлари, белгиланган хавфсиз тезликни чегарасидан ошириш ва қарама-қарши тасмага чиқиб ҳаракатланишдир. Болалар муассасалари минтақасидаги транспорт оқимининг ҳаракатланиш тартиби бошқа автомобил йўл бўлакларидаги ҳаракатланишни тавсифловчи кўрсаткичларидан фарқ қилади. Минтақада «Йўл ҳаракати қоидалари» бўйича кўникма ҳосил қилмаган тажрибаси кам кўплаб болалар ва ҳайдовчилар мураккаб ҳаракатланиш шароитларини тезда англаб етмасликлари, шунингдек, одат тусига кириб ҳаракатланишга ҳалал берувчи турли ноқулай йўл шароитлари, транспорт воситасининг қатор камчиликлари « Х авфли йўл бўлаги» ни вужудга келтиради. Болалар муассасалари минтақасида ҳаракатни ташкил этишда ҳозирда ишлатиладиган техник воситалар қуйидагилардан иборат: йўл белгилар, йўл белги чизиқлари, транспорт светофорлари, пиёда светофорлари, йўл тўсиқлари. Бундай анъанавий усулда ҳаракатни ташкил этилишида бир қанча объектив ва субъектив камчиликлар мавжуд. Биринчидан, кўпчилик ҳолларда йўл ёқасида дарахтлар мавжудлиги сабабли ўрнатилган йўл белгилари ҳайдовчиларига белгиланган масофада кўринмайди. Иккинчидан, аҳоли пунктидан ўтувчи автомобил йўлларида турли йўл белгиларининг кўплаб қўйилиши натижасида ҳайдовчига тушадиган ахборотлар миқдори кескин ошиши оқибатида, улар йўл минтақасидаги ўзгарувчи ахборотларнинг фақат бир қисмини қабул қила олиш имкониятларига эгалар. Учинчидан, пиёдалар йўлнинг қатнов қисмига чиқишини бартараф этувчи йўл тўсиқлари ўрнатилмаганлиги, шунингдек, тротуарларда куз ва баҳор ойларида оқ о ва сувларни нг туриб қолиши натижасида пиёдаларнинг ҳаракатланиши амалда йўл ёқасида бўлиши кузатилади. Тўртинчидан, ҳайдовчилар бундай қийин йўл шароитини ҳисобга олмаган равишда, тезликни пасайтирмасдан ҳаракатни давом эттирадилар. Ҳаракат хавфсизлигини оширишда тарғибот ишлари ва йўл ҳаракат и қоидаларини бузганлик бўйича пиёдаларнинг жавобгарлиги Йўлларда ҳаракатланиш қоидаларини тарғиб қилиш ва ЙТҲ ларининг олдини олиш бўйича тушунтириш ишларини олиб бориш, шу мақсадда оммавий ахборот воситалари (матбуот, радио, телевидение), нашриёт, кино, театр санъати имкониятларидан фойдаланиш, кўрик, танлов ва мусобақалар ўтказиш ҳаракат хавфсизлигини оширишда сезиларли омил бўлиб хизмат қилади. Халқ таълими вазирлиги, бошқа манфаатдор идоралар билан биргаликда болалар ўртасида ЙТҲ ларининг олдини олиш чораларини кўриш, мактаб ва мактабгача тарбия муассасаларида йўлларда ҳаракатланиш қоидаларини ўргатиш биринчи навбатда болалар иштирокидаги ЙТҲ камайишига сабабчи муҳим шартлардан биридир. Ҳозирги вақтда мактабларнинг 1-8 синфларида йўл ҳаракати қоидаларини ўргатиш ва уларга риоя қилиш юзасидан халқ таълим вазирлиги томонидан тасдиқланган 17 соатлик режа (йилига ҳар бир синфда) асосида машғулотлар олиб борилади. Бу машғулотлар бошланғич синфларда тасвирий санъат, меҳнат таълими, ўқиш ва нутқ ўстириш, атроф-муҳит билан таништириш, табиатшунослик фанларидан кўча ва йўлларда юриш қоидаларига мос мавзуларни ўтаётган вақтда ва тарбиявий соатларда ўтказилади. Юқори синфларда эса бу машғулот мазмуни [22] мактаб ихтиёрига ажратилган соатлар ҳисобига олиб борилади. Машғулотлар мазмуни синфлар юқорилашган сари мураккаблашиб боради. Машғулотлар мазмуни ва уларга ажратилган соатлар 2000 йили А. Авлоний номидаги халқ таълим ходимлари малакасини ошириш марказий институти томонидан тузилиб , Ўз Р ИИВ Йўл ҳ аракат и хавфсизлиги бош бошқармаси билан келишилган. Ўзбекистон Республикаси “ Йўл ҳаракати хавфсизлиги тўғрисида ”ги қонунининг 19-модда «Йўл ҳаракати қатнашчиларининг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари» да юқоридагилар баён этилган. Йўл ҳаракати қатнашчиларининг йўллардаги қатновнинг хавфсиз шароитларига бўлган ҳуқуқлари давлат томонидан кафолатланади. Йўл ҳаракати қатнашчиларининг ўз ҳуқуқларини амалга ошириши йўл ҳаракати бошқа қатнашчиларининг ҳуқуқларини чекламаслиги ёки бузмаслиги керак. Адабиётлар 1.И.А.Каримов. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Тошкент, Узбекистон 1997-328 бет. 2. Г.И.Клинковштейн, М.Б.Афанасев. Организация дорожного движения. Москва, Транспорт 2001 г. 3. И.Илёсов. Автомобиль йўлларини лойихалаш. Тошкент, 2001 йил 4. Руне Элвик и др. Справочник по безопасности дорожного движения: Институт экономики транспорта, Осло, Норвегия, 1996-664 с. 5. В.Ф.Бабков. Дорожнўе условия и безопасность движения: Учебник для вузов – М.: Транспорт, 1993-271 с. 6. Руне Элвик и др. Справочник по безопасности дорожного движения. Пер. с Норв. Под редакции проф. В.В.Сильянова. М.: МАДИ (ТУ). 2001-754 с. 7. М.В.Василев, С.М.Дубровский. Автомобильнўе дороги, Москва, Транспорт, 1988-136 ст. 8. Безопастность дорожного движения. Амбарцумян В.В. и др. под редакции чл.-корр РАН, проф. В.Н.Луканина-М.: Машиностроение. 1997-288 с. 9. В.Ф.Бершадский, Н.И.Дудко. Безопасность движения автомобиля. Минс «Ураджай» 2001-96 с. 10. В.И.Коноплянко и др. Организация и безопасность дорожного движения. Кемерово: Кузбассвузиздат, 1998-236 с.

O'xshashlar

Йўл ҳаракатини ташкил этишнинг асосий йўналишлари
”Ташиш, йўл ҳаракатини ташкил этиш ва экология”
Юк автомобиллари ҳаракатини ташкил этиш.
Харакатни ташкил этишнинг максади ва вазифалари.
Темир йўлларда ташишларни ва поездлар ҳаракатини ташкил қилиш