Ташиш ишларини режалаштириш - Transport - Referatlar

Ташиш ишларини режалаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

Ташиш ишларини режалаштириш Режа: 1. Ташиш иш режаларининг вазифаси ва аҳамияти 2. Ташиш иш режаларининг таркиби ва кўрсаткичлари 3. Юк ташишни режалаштириш 4. Транспорт-иқтисодий баланс 5. Юк ташиш режаларини ишлаб чиқиш 6. Пассажирлар ташишни режалаштириш

1. Ташиш иш режаларининг вазифаси ва аҳамияти Юк ва пассажирлар ташишни режалаштириш муҳим вазифаларига қуйидагилар киради: ташишларни ва мамлакат транспорт тизимини ривожлантиришни иқтисодиёт ва мудофаа манфаатларини кҳзлаган ҳолда режалаштириш, тармоқ ва ҳудудий режалаштиришни транспорт моддий-техника базасидан энг самар а ли фойдаланиш ҳамда х ў жалик фаолиятининг юқори пировард натижаларига эришиш асосидаги ишлаб чиқариш, моддий-техника таъминоти режалари билан уйғунлаштириш; - иқтисодиёт ва аҳолининг ташишларга бҳлган эҳтиёжи ҳамда транспортнинг барча турлари ташиш қобилиятини ривожлантиришни баланслаш; - маҳсулотни транспортировка қилишда минимал харажат сарфига эга б ў лган оқилона хҳжалик алоқаларини ў рнатиш; - транспорт турлари ў ртасидаги ташишларни оқилона тақсимлаш ва аралаш алоқа йўлларида юк ташишни иқтисодий асосланган ҳолда ривожлантириш; - транспортнинг айрим турларини ривожлантиришда оқилона нисбатларни белгилаш, улардан мамлакат ва айрим минтақалар миқёсида фойдаланишнинг иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлигини назарда тутган ҳолда транспортнинг янги турларини анча кенгроқ қ ў лланиш; - барча транспорт турларига илмий-техника тараққиёти ютуқларини кенг жорий қилиш, транспорт корхоналари ва ташкилотларининг меҳнат унумдорлигини ҳамда иқтисодиёт ва аҳолига транспорт хизмати к ў рсатиш сифатини оширишга қаратилган эксплуата ц ион фаолиятини яхшилаш; - асосий фондлардан, материаллар, меҳнат ва молиявий ресурслардан самарали фойдаланиш, ёнилғи, электр энергияси ҳамда материалларни тежамкорлик билан сарфлаш, исрофгарчилик ва беунум харажатларга барҳам бериш;

- айниқса иқтисодиёт юклари ва пассажирларни оммавий равишда ташиш даврларида транспорт тизимида транспорт воситалари ҳамда ташиш қобилиятининг зарур резервларини топиш, тизим фаолияти пухталигини ошириш. Ташиш ҳажмлари ва юк обороти тузулмалари турли турдаги локомотивлар, вагонлар, кемалар, автомобилларга бҳлган талабни ҳисоблаб чиқиш учун асос ҳисобланади. Ҳар бир транспорт турини режалаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари "Темир йўл транспорти иқтисодиёти", "Автомобиль транспорти иқтисодиёти" сингари тегишли фанларда қараб чиқилади. Мазкур дарсликда эса барча транспорт турлари учун умумий бўлган юк ва пассажир ташишни макроиқтисодий режалаштириш масалаларигина, шунингдек транспорт корхоналари ва ташкилотлари фаолиятининг режалаштириладиган ҳамда тасдиқланадиган кўрсатикичлари тўғрисидаги тушунчалар кўриб чиқилди. Мамлакат иқтисодиёти ўсиб ривожланган ва техника жиҳатдан қайта қуролланган, бир неча транспорт тури, биргаликда ҳаракат қилувчи йирик транспорт узеллари сони кўпайган сари юк ва пассажирлар ташишнинг аниқ мувофиқлаштирилган режасисиз улар фаолиятининг самарадорлигини ошириб бўлмайди. 1. Ташиш иш режаларининг таркиби ва кўрсаткичлари Барча транспорт турларидаги ташиш ишлар режаси икки қисмдан–юк ташиш ишлари режаси ва пассажирлар ташиш ишлари режасидан иборат бўлади. Бундай режалар узоқ давр учун Ҳукумат томонидан маъқулланилади. Юк ташишлар режасининг қуйидаги кўрсаткичлари транспортнинг барча турлари учун умумийдир. Мамлакат иқтисодиёти юкларининг транспорт тизими ёки транспорт турлари бўйича йил , йил чораги, ойларда жўнатилиши ва қабул қилиниши учун зарур бўлган умумий юк ташиш ҳажми қуйидаги формула билан аниқланади:

Q = Q 1 + Q 2 +…+ Q n бунда Q 1 , Q 2 , … Q n – транспорт турлари ёки уларнинг ҳудудий уюшмалари бўйича жўнатилган ёки қабул қилинган юклар миқдори. Универсал ва ихтисослаштирилган контейнерларда ҳамда пакетланган тарзда тонналарда ташишлар (жўнатишлар)нинг умумий ҳажми алоҳида сатр билан ажратилади. Темир йўл ёки дарё кемачилиги ва бошқа корхоналар учун ташишларнинг умумий ҳажми корхоналардан жўнатилган ва ташиш учун бошқа йўллардан (кемачиликдан) қабул қилинган юклар йиғиндисидан ҳосил бўлади. Бу юклар мазкур йўлга (кемачиликка) тушириш учун келтирилиши ёки транзит тарзида яна йўлда давом этиши мумкин. "Ўзбекистон темир йўллари" Давлат ак ц ионерлик компанияси бўйича мамлакат иқтисодиёт юкларини ташиш (жўнатишнинг) умумий ҳажмини режалаштиришда тошкҳмир, нефть ва нефть маҳсулотлари, ҳарбий юклар, ғалла, тез бузиладиган озиқ-овқат маҳсулотлари ташиш (жўнатиш) ҳажми қўшимча равишда кўрсатилиши мақсадга мувофиқ. Пассажирлар обороти барча транспорт турлари (дарё транспортидан ташқари) учун пассажирлар ташиш умумийдир. Пассажир обороти — ташилган пассажирлар миқдорининг уларни ташиш ўртача масофасига кўпайтмасидир. Транспорт корхоналарининг иқтисодий ва ижтимоий ривожлантириш режаларида юк ва пассажирлар ташиш режаларига қўшимча равишда ишлаб чиқариш қувватларини, автомобиль йўллар ва энг муҳим объектларни ишга тушириш, транспорт воситалари, кемалар ва бошқа моддий-техник ресурслар асосий турларини етказиб бериш ҳажми каби кўрсаткичлар аниқланади. Бундан ташқари, ҳисоб-китобли қуйидаги техник-иқтисодий кўрсаткичлар — меҳнат ва ижтимоий ривожланиш режаси, натурал кўрсаткичларда (ёки даромадларда) ҳисобланган меҳнат унумдорлиги бўйича топшириқ ва шу кабилар тармоқ иқтисодиёти фанида ўрганиладиган меъёрлари ҳам аниқланади.

Транспортнинг ҳар қайси туридаги ташишларни режалаштириш айрим тафовутларга эга бўлиб, бу тафовутлар ташиш жараёнини уюштириш хусусиятини, ташиш шароитини акс эттиради ва ҳоказо. Дарё транспортида ташишларнинг умумий ҳажмидан нефть ва нефть маҳсулотлари ва қуруқ юклар (минерал қурилиш материаллари, кимёвий юклар, мева ва сабзавотлар, туз) ажратилиб белгиланади. Автомобиль транспортидаги номенклатура асосий оммавий юкларни ўз ичига олади. Ташиш учун ихтисослаштирилагн автомобиллар талаб қилинадиган юклар (нефть ва нефть маҳсулотлари, пахта хом ашёси, сут, мол , ц емент ва ҳоказо) алоҳида ажратилиб белгиланади. Транспортнинг ҳар қайси туридаги ташиш режалари кўрсаткичлари тизимида ҳам та ф о в утлар бор. Темир йўл транспортидаги ташишларни режалаштиришда айрим темир йўл бўлинмалари бўйича юк жўнатишдан ташқари, юкларни қабул қилиш ва топшириш, шунингдек ташиб келтириш ва ташиб кетиш, маҳаллий алоқа ва транзит ташиш ҳажмлари ҳам режалаштирилади. Шу кўрсаткичлар асосида йўналишлар ва йўллар бўйича юк оқимлари, йирик транспорт узелларидаги юк оқимларининг ажратилиши белгиланади, қўшни йўл, бўлим ва бошқалар ўртасидаги ҳар қайси туташ жойлар бўйича юклар ва вагонларни қабул қилиш ҳамда топшириш ҳажмлари аниқланади. Дарё транспортида ташишлар режаси алоқа йўллари турлари (ҳаракат техникаси) бўйича ишлаб чиқилади, нефть ва нефть маҳсулотлари ва қуруқ юклар бўйича ташишлар ажратилади. Қувур орқали юборғич транспортида ташишлар режаси ҳар бир нефтегаз юборғич бўйича "Ўзбекистон Миллий нефтегаз холдинг компаниясига тегишли ҳудудий бошқармалар бўйича тузилади. Тонналарда ва тонна-километрларда қуйиш режасининг асосий кўрсаткичлари ҳисобланади. Бу кўрсатикичлар товар- транспорт баланси асосида ишлаб чиқилади. Бу баланс нефть ва газ ташиш учун транспортнинг бошқа турларидан самарали фойдаланишни ҳисобга олган ҳолда ҳар қайси нефть қазиб чиқариш ва қайта ишлаш корхонаси бўйича тузилади.

Ҳаво транспортидаги юкларнинг катта қисми тегишли юк жўнатувчилар томонидан аэропортлар бошқармаларига бевосита буюртма бериш орқали ташилади. Юкларнинг бир қисми илгари тузилган шартномалар асосида ташилади. 2. Юк ташишни режалаштириш Транспортнинг барча турларида (бутун иқтисодиёт бўйича бҳлганидек) қуйидаги ташиш режалари ишлаб чиқилади: макроистиқболли режалар(анча узоқ даврларга мўлжалланган башоратли режалар); жорий режалар (йил чоракларига бўлинган йиллик режалар); шунингдек илдам режалар (ойларга бўлинган квартал режалар, ойлик режалар ва анча қисқа муддатга мўлжалланган топшириқлар). Эндиликда барча транспорт турларида ташишларни комплекс макроистиқбол режалаштиришнинг илмий асосланган услубини яратиш керак. Юк ташиш ҳажмларини истиқбол (5…10) йиллик ва йиллик (йил чоракларига бўлинган ҳолда) режалаштиришда Ўзбекистон Ҳукуматининг мамлакат иқтисодиёти юклари ва пассажирлар ташишни режалаштиришни ташкил этишни ҳамда транспорт корхоналари ва ташкилотлари иши самарадорлигини оширишга таъсирини яхшилаш тўғрисидаги қарорига амал қилмоқ зарур. Бу қарор "Ўзбекистон темир йўллари" Давлат акғионерлик компанияси, "Ўзбекистон ҳаво йўллари" компанияси, "Ўзбек нефтегаз" холдинг компанияси қувур орқали юборғич бўлинмаси, Тошкент шаҳар, вилоятлар ҳамда Қорақалпоғистон республикаси автомобилларда ташиш уюшмалари (Қорақалпоғистон, Хоразм ва Сурхандарё уюшмаларига дарё транспорти ҳам киргизилган) транспортлари билан юк ташишларни режалаштиришга тааллуқлидир. Барча транспорт турларида юк ташишларни режалаштиришнинг ягона тизимини яратиш шу билан боғлиқки, эндиликда ташишларнинг катта ҳажмини (юк обороти бўйича) темир йўл транспорти билан бирга бошқа транспорт турлари томонидан ҳам бажарилмоқда. Масалан, 2000 йилда автомобиль

транспортининг юк обороти барча турдаги транспортлар умумий юк оборотининг 36,7 фоизига яқинини ташкил қилди. 3. Транспорт-иқтисодий баланс Танспорт-иқтисодий баланс — хом ашё, ёнилғи, материаллар, айрим турдаги ресурсларнинг ҳисобот ёки режалаштирилган даврда жойлашуви, шунингдек уларга мамлакат иқтисодиёти тармоқлари, минтақалар, корхоналар бўйича талабни акс эттирувчи кўрсаткичлар тизимидир. Ресурслар ва уларга бўлган талабни таққослаш бу ёки у маҳсулот камчил ёки ортиқча бўлган минтақалар (жойлар)ни аниқлаш имконини беради. Маҳсулот камчил минтақаларни ортиқча маҳсулотли минтақаларга ҳар қайси туман ёки жой бўйича ресурсларга талаб тўла балансланганлигини ҳисобга олинган ҳолда бириктириб қўйиш, ташишлар ҳажмини, юк оқимлари ва юк обороти миқдорини ҳамда йўналишларини белгилаш, шунингдек уларни транспорт турлари ва йўналишларига кўра оқилона тақсимлаш учун асос ҳисобланади. Транспорт-иқтисодий баланс туманлар ёки жойлар ва истеъмолчилар бўйича тақсимланадиган бирон маҳсулот ресурслари белгиланадиган моддий баланс билан бевосита боғлангандир. Шундай қилиб, маҳсулот ўрнини ўзгартириш ёки ташиш моддий баланс томонидан олдиндан белгиланган бўлади ва у моддий-техника таъминоти ҳамда юк обороти режалари орқали реализағия қилишнинг зарур шарти ҳисобланади. Юкларнинг келиб тушиш ҳажмлари мазкур корхона, тармоқ ёки туманнинг хом ашёга, ёнилғига ва бошқа маҳсулотга бўлган талабини ҳисобга олиш асосида аниқланади. Истеъмол ва юкларнинг келиб тушиш ҳисоб-китоблари заҳираларнинг истеъмол жойларидаги ҳаракатини акс эттириши, истеъмолни қоплаш манбаларини кўрсатиши керак ва ҳоказо. Балансли ҳисоб-китоб натижасида йирик корхоналар, хўжалик тармоқлари, туманлар, вилоятлар, Қорақалпоғистон республикаси бўйича етказиб бериш

учун ресурслар ҳамда маҳсулотнинг бу ёки у турига бўлган талаблар аниқланади. Шундай қилиб, ташиш ҳажмларини тўғри белгилаш учун мавжуд ресурслар ва талабларни истеъмолчиларга баланслаш ва айрим маҳсулот турлари, иқтисодиёт тармоқлари, туманлар, вилоятлар, Қорақалпоғистон республикаси (қўйилган вазифага боғлиқ ҳолда) бўйича қўшма транспорт-иқтисодий баланс (шахматчаси)тузиш ҳамда ташишларни транспорт турлари бўйича оқилона тақсимлаш лозим. Транспорт-иқтисодий баланснинг намунавий схемаси (1-жадвал, ресурслар ва барча транспорт турларида ж ў натиш ҳисоб-китоблари, рақамлар шартли). Юк тури—пахта толаси. Корхоналар—Ўзбекистон Республикаси пахта тозалаш заводлари 1-жадвал Баланс моддалари Режа лойиҳаси, 2005 йилга, минг т. I . Ресурслар Режалаштирилган йил бошидаги маҳсулот қолдиқлари Шу жумладан, меъёрдан ортиғи Мазкур тур маҳсулот ишлаб чиқариш плани Ресурслар жами II . Ресурслар тақсимоти Ишлаб чиқариш эҳтиёжлари харажати Режалаштирилган йил охиридаги маҳсулот қолдиқлари Жами жойларда қоладиган қисми Транспортнинг барча турларида истемолчиларга жҳнатилади. Шу жумладан: темир й ў л транспортида дарё транспортида автомобиль транспортида денгиз транспортида қувур орқали юборғич транспортида аралаш алоқа й ў лларида ш аҳ обча й ў лларда 10 8 140 150 30 2 32 118 104 2,0 22 — — 10 10

Қў шма транспорт иқтисодий балансининг "шахматчаси" ёки "қия жадвал" деб аталган кҳринишдаги намунаси 1-жадвалда келтирилган. Жадвалдан к ў риниб турибдики, қ ў шма транспорт-иқтисодий баланс маҳсулот ресурслари ва унинг ҳар қайси жой б ў йича истеъмол қилиниши, шунингдек у қаердан, қаерга ва қандай ҳажмда келтирилиши кераклиги т ў ғрисида яққол тушунча беради. С ў нгги вазифани, яъни қаердан ва қанча келтириш маъқуллигини т ў ғри ҳал этиш қ ў шма баланс тузишдаги энг мураккаб ишларидан бири ҳисобланади, чунки маҳсулот ж ў натиш ва етказиб бериш жойлари сони бҳлмаган тақдирда ҳам уларни ҳзаро бириктириш имкониятининг хилма-хил вариантлари пайдо бҳлади. Ҳнлаб жойлардан жҳнатиладиган ва юзлаб жойларда қабул қилиб оладиган юклар бўйича ҳзаро бириктириш имкониятининг турлари ғоят даражада к ў п б ў лади. Математик усуллар ва электрон-ҳисоблаш машинаси (ЭҲМ) ёрдами билангина таққослаш ва энг қулай вариантни танлаб олиш мумкин. Ҳозир кенг равишда б ў лмаса-да, бир қанча транспорт ташкилотларида шундай қилинмоқда ( 2- жадвал). Қў шма транспорт-иқтисодий баланс (бир турли юклардан бири бўйича) минг т. 2-жадвал Ж ў натиладиган туман (жойлар) Етказиладиган туман (жой)лар Жами Е Ж З К Л М 1 2 3 4 5 6 7 8 А Б В Г Д — — — — 300 — 200 800 — — — — — 250 — 500 — — 50 — — — — 100 — — — — — 400 500 200 800 400 700 Жами 300 1000 250 550 100 400 2600 Бу хилдаги вазифаларни транспортнинг битта турига, масалан, темир й ў лга нисбатан ҳал этиш оптималликнинг одатда қ ў ҳлланиладиган мезони — қатнов минимуми соддалиги туфайли осонлашади. Агар оптимал қ ў шма транспорт- иқтисодий баланс транспорт тармоғи (транспортнинг бир неча тури) бўйича

тузилиши керак бҳлиб қолса, унда мезон б ў лган қатнов минимуми транспорт турларида ташиш харажатларининг жуда хилма-хиллиги туфайли мутлақо яроқсиз бҳлиб қолади. Бундай ҳолда ташишларни илдам режалаштиришда "кира ҳақи тҳловлари минимуми" ёки "ташишларга жорий эксплуата ц ион харажатлар минимуми" мезони бўйича, истиқболли вазифаларни ҳал этишда эса "бажарилган эксплуата ц ион-қурилиш харажатларининг минимал миқдори" мезони б ў йича энг қулай вариантни танлаш керак. Харажатларнинг барча к ў рсаткичлари бутун қатнов й ў ли давомида — биз келтирган мисолдаги А жойдан К жойигача, Г жойидан З,К ва Л жойларигача — ташишнинг аниқ шароитлари учун ҳисоблаб чиқилиши лозим тушунарли. Транспорт-иқтисодий баланс айрим жойлар учун эмас, балки бутун туманлар, масалан, Ў збекистон республикаси учун тузиладиган ҳолларда туманнинг ташиб кетилиши лозим бҳлган ресурслари туманнинг тегишли кириш ва чиқиш жойларига "боғлаб қ ў йилади". Чунончи, Ў збекистон республикасига кириш ва чиқиш жой Арис бекати ҳисобланади ва ҳоказо. Йирик туманларни (ёки уларнинг қисмларини) кириш ёки чиқиш жойларига "боғлаб қўйиш" корреспонден ц ияловчи жойлар сонини анча қисқартириш ва билан оптимал қ ў шма транспорт-иқтисодий баланслар тузиш вазифаларини ҳал этишни хийла соддалаштириш имконини беради. Транспорт-иқтисодий баланс тузишда ва истеъмолчиларни маҳсулот етказиб берувчиларга бириктириб қўйишда, барча бошқа шароитлар тенг бҳлган ҳолда, юк оқимлари майдалашиб кетмаслигига, ҳар қайси истеъмолчи ҳзига керакли маҳсулотни иложи борича кам сонли етказиб берувчилардан олишга (2-жадвалдан келтирилган мисолдагидек), транспорт-иқтисодий алоқаларнинг барқарорлиги таъминланишига интилмоқ керак. Вазифани шу тарзда ҳал этиш туфайли ташишларнинг жҳнатув маршрутизағиясини кҳпайтириш, портлар, пристанлар ва бекатларнинг техник воситаларини бу ёки у юкларга қайта ишлов беришга яхши мослаш ҳамда маҳсулот етказиб берувчилар билан истеъмолчилар ҳртасидаги иқтисодий алоқаларини енгиллаштириш учун энг қулай шароитлар вужудга келади.

Транспорт баланси маълумотларида транспорт режасининг ҳамма элементларини – юк жҳнатиш, келиб тушиш, ташиб киритиш, ташиб кетиш, транзит, й ў ллараро корреспонден ц иялар ва юк оборотининг умумий ҳажмларини ҳисоб-китоб қилиш учун керакли дастлабки ахборот бҳлади. Транспорт-иқтисодий баланс тузиладиган юк, ҳисоб-китобларнинг зарур аниқлиги, худудий бирликларнинг тарқоқлиги, оптималликнинг қабул қилинган мезони ва бошқа шарт-шароитларга боғлиқ ҳолда ташишларнинг оптимал режаларини математик усуллар ҳамда электрон-ҳисоблаш техникаси ёрдамида ишлаб чиқиш учун алгоритмлар белгиланади. 4. Юк ташиш режаларини ишлаб чиқиш Узоқ даврга мҳлжалланган башоратлар ҳар хил транспорт турлари фаолиятини мувофиқлаштирилган равишда режалаштиришнинг асоси ҳисобланади. Мавжуд транспорт тармоғидаги ташишларни мувофиқлаштиришнинг йил чоракларига тақсимланган йиллик режалаштирилишидир. Юк ташиш йиллик режаларининг лойиҳалари юк ж ў натувчиларнинг тегишли компаниялар ва конғернларга ҳамда айни вақтда Ў збекистон миллий темир йўл компанияси, дарё кемачилиги ва автомобилларда ташиш уюшмалари ҳамда Ўзбекистон ҳаво й ў ллари миллий авивкомпаниясига тақдим этадиган буюртмалари асосида ишлаб чиқилади. Бир қанча корхоналар (уюшмалар, кон ц ернлар ва ҳоказо)ни бирлаштирувчи худудий ташкилотлар мавжуд бҳлганида буюртмалар ва юк ташиш режалари лойиҳалари шу ташкилотлар орқали тақдим этилади. Шундай қилиб, ташиш режасининг барча к ў рсаткичлари компания (уюшма)ларда ва айрим вақтда транспорт худудий уюшмаларида жам бҳлади. Бу режалар ва буюртмалар иқтисодий жиҳатдан асосланганлигини текшириш юк ташиш режаларини ҳзаро келишиб олиш имкониятини яратади.

Йиллик режалар лойиҳалари билан бир вақтда барча юк ж ў натувчилар транспорт техник воситаларидан фойдаланишни яхшилаш тадбирлари режасини ва норағионал ташишларга барҳам беришга қаратилган таклифларини тақдим этадилар. Ташишнинг йиллик режаларини ишлаб чиқишда уларни рағионализағиялаш иши нормал ташишларнинг ишлаб чиқилган схемалари ҳисобга олинган ҳолда, режа, таъминот-сотиш ташкилотлари ва юк ж ў натувчи компаниялар томонидан амалга оширилади. Бу ишда транспорт компанияси, уюшмалари ва уларнинг худудий корхоналари фаол ролқ ў йнайди. Истиқболли режалаштиришда бу мақсад учун одатда лойиҳалаш ва илмий-тадқиқот институтлари бажарадиган махсус ҳисоб-китоб ишлари ў тказилади. Ташишни квартал б ў йича режалаштириш кварталларга б ў линган ва тасдиқланган йиллик режа ҳамда юк ж ў натувчиларнинг аниқланган буюртмалари асосида амалга оширилади. Бунда туманлар б ў йича маҳсулот ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш режаларида аввал тасдиқланган режаларга нисбатан содир б ў лган ў згаришлар ҳисобга олинади. Квартал режаларда шунингдек юк ташиш б ў йича ҳукумат қарорларида к ў зда тутилган айрим қ ў шимча топшириқлар ҳам ҳисобга олинади. Барча транспорт турлари учун бир хил б ў лган йиллик режаси ишлаб чиқиш тартибидан фарқли ў лароқ, квартал б ў йича режалаштириш ҳар бир транспорт тури учун айрим хусусиятларга эга. Масалан, темир й ў л транспортида режа ишлаб чиқишда юклар марказий тарзда режалаштириладиган (" Ў збекистон темир й ў ллари" Давлат ак ц ионерлик компанияси) ва жойларда (й ў лларда) режалаштириладиган турларга ажратилади. Зарур ҳисоб-китоб билан асосланган режалаштиришнинг барча босқичларида ташиш учун тузилган режа-буюртмаларда қуйидагилар кўрсатилади: темир йўл транспорти бўйича—йиллик ва йил чораги режалари учун ўртача бир суткалик ташишларнинг тонналар ва вагонлардаги ҳажми ҳамда юк жҳнатиш темир йўл бўлимлари номи; кенгайтирилган ойлик режалар учун—

етказиб келтириш темир йўл бўлимлари номи, маҳаллий алоқа йўлларида эса етказиб келтириш бекатлари номи ҳам кўрсатилади; дарё транспорти бўйича—ташишларнинг тонналардаги ҳажми, уюшмалар номи ва жҳнатиш ва етказиб келтириш жойлари; автомобиль транспорти бўйича—ташишларнинг тонналардаги ҳажми, жҳнатиш ва етказиб келтириш жойлари номлари; ҳаво транспорти бўйича—ташишларнинг тонналардаги умумий ҳажми, жҳнатиш ва етказиб келтириш жойлари. Т ў ғридан-тўғри ва аралаш ташиш алоқа йўлларида, яъни икки ёки бир неча (иккита) транспорт турлари иштирокида юк ташишни режалаштириш тегишли турдаги юкларни ташишнинг умумий режаси ҳисобига амалга оширилади. Ташқи савдо обороти режалари бўйича экспорт-импорт юклар ташиш ишларини бажаришда темир йўл транспорти ҳзаро, айниқса аниқ ҳаракат қилиши лозим. Экспорт юкларини ташиш режаси бу ёки у турдаги маҳсулотни ташиш умумий режасининг узвий қисмидир. Бундай ташишлар тегишли чет эл темир йўллари билан албатта келишиб олиниши керак. Ташиш режаларида, одатда, юк ортиб жҳнатиш йил чораклари ва ойлар бўйича нисбатан бир маромда олиб борилиши кҳзда тутилади. Лекин бунда маҳсулот етказиб бериш албатта чет эл давлатлари билан тузилган шартномалар ва келишувларда кҳзда тутилган муддатларда амалга оширилиши керак. Экспорт юклар ташишни режалаштириш темир йўл транспорти Ўзбекистон Республикаси Ташқи савдо вазирлиги режа буюртмалари асосида амалга оширилади. Режа-буюртмаларда режалаштирилаётган йўл учун ташишларнинг умумий ҳажми, юк турлари, чет элга жҳнатиш ва етиб келиш бекатлари ҳамда портлари бўйича тақсимланиши кўрсатилади. Чегара бекатлари орқали келиб тушадиган импорт юкларни темир йўл транспортида ташишни режалаштириш Ўзбекистон Республикаси ташқи савдо вазирлиги буюртмалари асосида амалга оширилади. Ташиш ишларини оқиллаштириш муҳим аҳамиятга эгадир. Ташиш ишларини оқиллаштириш дейилганда истеъмолчиларни етказиб берувчиларга

бириктиришни оптималлаш, ишлаб чиқаришни жойлаштиришда транспорт воситаларини тўғри ҳисобга олиш, бутун транспорт жараёнини такомиллаштириш тушинилмоғи керак. Ташиш ишларини оқиллаштириш транспортга қилинадиган харажатларни тежашнинг энг катта резерви ҳисобланади. Олиб борилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, истеъмолчи жойларни ишлаб чиқариш жойларига бириктириб қўйишдаги камчиликлар туфайли ҳтказиладиган ортиқча ташишлар юклар турига қараб 2 дан 20 фоизгача миқдорини ташкил этади. Ташиш ишларини илдам режалаштиришда, оқилона бҳлмаган, жумладан, қарама-қарши ва ортиқ даражада олис ташишларга барҳам беришда айрим юклар учун меъёридаги юк оқимларининг олдиндан тайёрланган схемалари катта ролқ ҳйнайди. Ҳозир меъёридаги юк оқимлари схемаларини ишлаб чиқишда математик усуллардан ва электрон-ҳисоблаш техникасидан кенг фойдаланилмоқда. Корреспонденғияларни, шунингдек юк оқимларини барча транспорт турлари бўйича қамраб олишда схемаларнинг комплектли бҳлишини аниқлаш учун ҳудудий бирликлар масаласини ишлаб чиқиш жуда муҳимдир, чунки схемалар ҳозирча нефть юклари схемалари ҳисобга олинмаган ҳолида фақат темир йўл транспорти бўйича тузилмоқда. 5. Пассажирлар ташишни режалаштириш Пассажир ташиш шаҳар, шаҳар атрофи ва шаҳарлараро (олис) ташишларги бҳлинади. Ташишлариннг шу турларидан ҳар бири пассажир транспортининг техник воситаларига (сиғим, ҳтириш ва ухлаш жойлари, тезлик ва ҳоказо), шунингдек ташишлар шароити ва уюштирилишига (алоқа тезлиги, бекатлар жойлашуви, тҳхташларнинг узоқлиги ва ҳоказо) юқори талаблар қҳяди. Шунинг учун бу ташишларни режалаштириш ҳам алоҳида-алоҳида ҳтказилиши ва кейин пассажирлар ташиш қҳшма режасини транспорт турлари ҳамда бутун транспорт тармоғи бўйича тузиб чиқиш лозим.

Пассажирлар ташишнинг айрим турлари (жумладан, ишлаб чиқариш билан боғлиқ ташишлар) олдиндан кҳзда тутилиши мумкин. Лекин одамлар заруриятларига қараб қатнашларининг аксар қисми турли хил ва кҳп ҳолларда ҳисобга олиш қийин омиллар билан боғлиқдир. Пассажирлар ташишни режалаштириш усуллари асосан пассажир ташишлар ҳажмини аниқлашдан (уларнинг айрим иқтисодиёт кўрсаткичлари билан алоқасини топиш йўли билан), шунингдек статистика маълумотларини ишлаб чиқиш асосида аниқланадиган тенденғия ва қонуниятларни синчиклаб таҳлил қилиш ва ҳрганишдан иборат. Бунда аҳоли сонининг ҳсиши, миллий даромад, реал иш ҳақи, ижтимоий истеъмол фондлари тўғрисидаги материалларни ҳрганиш ҳамда бу кўрсаткичларнинг аҳоли ҳаракатчанлиги, пассажирлар ташиш ҳажми билан алоқасини аниқлаш катта аҳамиятга эгадир. Шуни айтиб ҳтиш керакки, амалдаги ҳисобот транспорт турлари бўйича пассажирлар ташишни тҳла акс эттирмайди. Чунончи, бепул ташиладиган пассажирлар ҳисобга олинмайди, болалар чипталари билан ташишлар ажратилмайди, бир сафарга бҳлган чипталар (абонементлар), навигағион, хизмат, ойлик, ярим йиллик чипталарни ҳисобга олишда бир хиллик йҳқ, чунки бу ҳужжатлар бўйича қатновларни қоплашнинг шартли коэффиғиентлари турличадир. Масалан, темир йўл транспортида ойлик абонемент бўйича 50 қатнов, барча фуқаролар учун автомобиль транспортида 75 қатнов, хизмат юзасидан 120 қатнов ҳисобланади ва ҳоказо. Масофаларни аниқлаш усуллари турлича, алоқа йўллари тури бўйича ташишларнинг бир хилланган таснифи, олислик минтақалари бўйича ташишлар тақсимоти, корреспонденғиялар, аҳоли тиғизлиги кўрсаткичлари йҳқ. Бу нуқсонларга барҳам бериш режалаштиришни осонлаштиради. Пассажирлар ташишни режалаштиришда пассажирлар оқимини вақти-вақти билан текшириб туриш ва ташишларга бериладиган буюртмаларни тҳплаш асосида ташишлар ҳажмини бевосита ҳисоблаб чиқиш усулини қҳллаш мумкин. Шундай усул ёрдамида курортларда дам олувчилар, туристлар, ҳқувчилар ҳамда ташкилий равишда корхоналарга ва қурилишларга ҳамда мамлакатнинг бошқа

туманларига борадиган ишчиларни ташиш ҳажмини аниқлаш мумкин. Масалан, курортларда дам олувчиларни ташиш ҳажмини санаториялар, дам олиш уйлари, пансионатлардаги ҳринлар сони ва уларнинг Ўзбекистон Касаба уюшмалари Марказий Кенгашининг кўрсатмаси билан вилоят касаба уюшма ташкилотлари ҳртасида тақсимланиши тўғрисидаги маълумотлар асосида аниқлаш мумкин. Курортларда уюшмаган дам олувчилар сонини аниқлаш анча мураккабдир, чунки бундай дам олувчилар курортлар ва санаторияларда дам олаётган ва шифоналаётган кишилар сонидан бир неча марта кҳп. Узоққа қатновчи пассажирлар ташишнинг умумий ҳажмида хизмат сафарига жҳнатилганлар катта гуруҳни (13…14 фоизни) ташкил қилади. Пассажирларни ташишни ривожлантириш ва вазифаларини ҳал этишда ҳаракатчанлиги кўрсаткичларини пухта ҳрганиш, бу ҳаракатчанликнинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар ва қонуниятларни аниқлаш зарур. Аҳолининг ҳаракатчанлиги муттасил ҳсиб бормоқда. 1940 йилда ҳрта ҳисобда бир киши бошига шаҳар транспорти барча турларида 7,5 та жҳнатиш ва 560 пассажир-км тўғри келган эди; 1965 йилда бу кўрсаткич тегишли равишда 29 ва 1333 ни; 1970 йилда—41,6 ва 1685 ни ва 2000 йилда—75 ва 1755 ни ташкил этди. 2000 йилда Ўзбекистон Республикасида ҳар бир шаҳар кишиси бошига жамоат транспортида ўртача 179 қатнов тўғри келди. Пассажирлар ташиш ҳажмининг кҳпайишига кҳп омиллар ва улардан биринчи галда, қуйидагилари катта таъсир кўрсатади: аҳоли сонининг ва айниқса шаҳар аҳолиси сонининг ҳсиб бориши; меҳнаткашлар моддий фаровонлиги ва маданий даражасининг юксалиши; меҳнат қилиш ва дам олиш режимининг яхшиланиши (таътил муддатлари ва дам олиш кунлари сони, йўлдош шаҳарлар барпо қилиниши, янги шаҳарлар ва аҳоли яшаш жойларининг пайдо бҳлиши; транспорт тармоғининг ривожланиши ва қатнов шароитларининг яхшиланиши, ташишлар комфортабеллиги ва ҳаракат тезлигининг ошиши; пассажирлар ташиш ҳақлари даражасининг пасайиши. Бу омиллар билан бирга аҳолининг ҳаракатчанлиги камайтирувчи омилларни ҳам, чунончи, ҳамма жойда савдони ташкил қилиш ва аҳоли

таъминоти яхшилаш, истиқомат жойларини иш жойларига яқинлаштиришдан иборат омилларни ҳам ҳисобга олмоқ лозим. Пассажирлар ташишни транспорт турлари бўйича режалаштиришда анча мураккаб ишдир. Пассажирлар кира ҳақи, вақт сарфи, қулайликни ҳисобга олган ҳолда транспорт турларини ҳзлари танлайдилар ва ҳоказо. Шу муносабат билан пассажирлар ташишни режалаштиришда аҳолининг бу ёки у транспорт турига эҳтиёжини ва бу эҳтиёж ўзгариши сабабларини мунтазам равишда ҳргана бориш, бунинг учун махсус текширишлар ҳтказиш, ташишларни пассажир ташишлар статистикасини синчиклаб ҳрганиш керак. Алоқа йўллари бўйича тақсимланган пассажир-километрлардага пассажирлар обороти, пассажир ташишнинг ўртача қатнови масофаси ҳамда пассажирлар ташишнинг тармоқ бўйича ва айрим йҳналишлар бўйича ўртача зичлиги барча транспорт турларида пассажирлар ташишни режалаштиришнинг асосий кўрсаткичларидир.

АДАБИЁТЛАР 1. И.А.Каримов – Ҳзбекистон. Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлатиш йҳлида. Т., "Ҳзбекистон", 1995, 267 бет 2. И.А.Каримов – Ҳзбекистон XXI аср бҳсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шарти ва тараққиёт кафолатлари. Т., "Ҳзбекистон", 1997, 226 бет. 3. И.А.Каримов – Ҳзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., "Ҳзбекистон", 2000, 345 бет 4. М.С.Гафарлҳ, А.Ч.Касаев – Узбекистан моделқ развития: мир и стабилқностқ – основа прогресса. М.: "Дрофа", 2000, 494 с. 5. Б.А.Ходжаев – Ягона транспорт системаси. Т. "Ҳқитувчи", 1984, 212 бет. 6. Единая транспортная система (под ред. В.Г.Галабурдҳ). М.: Транзит, 1999 7. И.Я Аксенов – Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1991, 380 с. 8. Б.И.Шафиркин – Единая транспортная система и взаимодействие различнҳх видов транспорта. М. Вҳсшая школа, 1983, с. 9. Б.А.Ходжаев – Автомобильнҳе перевозки. Т. "Ҳқитувчи", 1991, 396 с. 10. Б.А.Ходжаев – Автотранспортда юк ва пассажирларни ташиш асослари. Т. "Ҳқитувчи", 2002, бет. 11. К.У.Улқджаев – Экономическая реформа на железнодорожном транспорте. Т: "Меҳнат", 1999, 262 с.

O'xshashlar

Юкларни ташиш бўйича Халкаро Конвенциялар

Корхона фаолиятини режалаштириш.

Юк ташиш бўйича мажбуриятларнинг ҳуқуқий асослари

Ижтимоий ривожланишни режалаштириш шакллари.

Автосервис корхоналарини режалаштириш асослари.