Юкларни ташиш бўйича Халкаро Конвенциялар - Transport - Referatlar

Юкларни ташиш бўйича Халкаро Конвенциялар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109 KB

Ko'chirib olish

Юкларни ташиш бўйича Халкаро Конвенциялар Режа: 1. Халкаро автомобил конвенциялари. 2. Халкаро темир йул конвенциялари. 3 . Халкаро денгиз конвенциялари. Таянч сузлари: конвенциялар, битимлар, интеграция, сугурта, ракобат, халкаро ташмалар, божхона постлари.

Ўзбекистоннинг автомобилда халқаро юк ташиш бўйича халқаро конвенциялар ва битимларга қўшилиши мамлакатимиз учун фойдалидир. Жаҳон иқтисодиёти глобаллашувининг кучайиши, хўжалик жараёнларининг мураккаблашиши ва бир-бирига чамбарчас боғланиши нафақат миллий-давлат манфаатларини аниқ-равшан танлашга ундайди, қолаверса уларнинг жаҳон бозоридаги мақеини сақлаб қолиш йўлларини излашга мажбур қилади. Ўтказиш бозорлари ва хом ашё манбалари учун фирмалараро ва давлатлараро рақобат курашининг кескин кучайиши божхона йиғимларида тежашга, ишлаб чиқариш ва муомалада қўшимча харажатларга йўл қўймасликка имкон берган ҳолда ҳудудий жиҳаптдан туташ мамлакатларнинг ҳам моддий-молиявий, ҳам ишлаб чиқариш саъйи- ҳаракатларини кооперациялаш заруратини шартлайди ва ниҳоят, жаҳон бозоридаги умумий рақобатдорларга қарши ягона куч билан иш кўриш имконини беради. Халқаро транспорт ва иқтисодий алоқаларни ривожлантириш ҳамда мустаҳкамлаш учун қулай шарт-шароитлар яратиш мақсадида Ўзбекистон ҳозирнинг ўзидаёқ бир қатор ташкилий ҳуқуқий ва амалий чора-тадбирларни кўрмоқда. Ўзбекистон республика қонунчилик асосининг транспорт муносабатларини тартибга солувчи қисмини умум қабул этилган халқаро норма ва қоидаларга яқинлаштириш бўйича фаол олиб борилмоқда. Масалан, автомобилда юк ташиш борасида МДП гувоҳномасини қўллаган ҳолда халқаро юк ташиш тўғрисидаги Божхона Конвенцияси, Халқаро юк ташиш ташиш шартномаси тўғрисидаги конвенция, Йўл белгилари ва сигналлари тўғрисидаги конвенция ва Йўл ҳаракати тўғрисидаги конвенция ратификация қилинди. Шундай қилиб, магистрлик диссертацияси ишлами ва реализация қилишининг долзарблиги қўшимча халқаро юк ташиш ҳажмлари ва валюта тушумларини жалб этиш, транспорт ҳаракатларини қисқартириш, транспортнинг ҳар хил турлари

кўпроқ ўзаро ҳамкорлик қилиши, йўловчилар ва юклар ташиш муддатларини, транспортнинг энергетик ва экологик кўрсаткичларини халқаро андозаларига яқинлаштириш мақсадида Ўзбекистон автомобил транспортининг жаҳон транспорт тизимига интеграциялашуви билан шартлангандир. Ўзбекистон иқтисодиёти ривожланишини халқаро юк ташишлар нуқтаи назаридан таҳлил қила туриб, қуйидаги конвенциялар ва битимларга қўшилишнинг умумий йўналишлари бўлади деб тубандаги хулосаларни келтириш мумкин: - давлатлараро транспорт алоқаларини ривожлантириш; - Ўзбекистон транспортининг халқаро транспорт ҳуқуқларини жорий этиш ва у билан уйғунлашуви асосида халқаро транспорт тизимига интеграциялашуви; - транспорт-йўл мажмуига халқаро андозалар ва тавсияларни татбиқ этиш, шунингдек, миллий ва халқаро транспорт ташкилотлари билан ўзаро фойдали ҳамкорлик қилиш; - атроф муҳит муҳофазаси ва экологик хавфсизлик муаммоларини комплекс тарзида ҳал қилиш; - Европа-Ўзбекистон-Жанубий-шарқий Осиё коммуникацияларини ривожлантириш, янги миллий транспорт коммуникацияларини қуриш; - экспорт транспорт хизматларини кенгайтириш ва такомиллаштириш; - ривожланган Европа мамлакатлари даражасидаги сервисни таъминланган ҳолда туризм хизматларини ривожлантириш. 1. Асосий халқаро транспорт йўлакларини таҳлил қилиш, ахборот, юкларнинг сақланиши ва уларга ишлов берилишини ўз ичига олувчи зарур хизмат кўрсатиш даражасини, ҳаракатдаги таркибга хизмат кўрсатилишини, ҳайдовчилар ва йўловчиларга зарур йўл хизматлари кўрсатилишини

таъминлай оладиган транспорт-экспедиция тизимини ташкил қилиш ушбу иш амалга оширилишининг энг қулай шарти саналади. 2. Меъёрий ҳуқуқий негизни Европа ҳалқаро битимлари ва битимларига мослаштирмасдан туриб келиб тушишининг имкони бўлмайдиган хориж сармоясини ўз ичига олувчи бюджетдан ташқари маблағлар халқаро транспорт йўлакларини бунёд этиш ва ривожланган мамлакатлар даражасида транспорт хизмати кўрсатиш технологиясини такомиллаштириш бўйича ишларни молиявий маблағ билан таъминлашнинг асосий манбаи бўлиши лозим. 3. Таҳлилларнинг далолат беришича, автомобил транспорти соҳасида 18 та халқаро ҳужжатлар мавжуд бўлиб, улардан асосий конвенцияларни Ўзбекистон Республикаси томонидан имзоланиши мақсадга мувофиқдир. 4. Халқаро битимларга ва конвенцияларга қўшилиш бўйича таклифларни умумлаштириш қуйидаги халқаро ҳужжатлар истиқболли саналишини кўрсатади: - Хавфли юкларни халқаро йўлда ташиш тўғрисида Европа Битим; - Хусусий йўлда юк ташиш воситаларининг вақтинча ташиб кетилиши тўғрисида Божхона конвенцияси; - Чегарада юклар назоратини ўтказиш шартларини келишиб олиш тўғрисидаги Халқаро Конвенция; - Халқаро автомагистраллар тўғрисида Европа Битими; - Халқаро комбинациялашган юк ташишнинг муҳим йўналишлари ва тегишли объектлар тўғрисида Европа Битими; - Йўловчилар ва багажни халқаро автомобилда ташиш шартномаси тўғрисидаги Конвенция; - Тез бузилувчи озиқ-овқат маҳсулотларини халқаро ташиш ва бу юк ташишларга мўлжалланган махсус транспорт воситалари тўғрисидаги Битим;

- Халқаро автомобилда ташишни амалга ошираётган транспорт воситаларни экипажларининг ишига оид Европа Битими; - Юкларни йўлда халқаро ташиш шартномаси тўғрисидаги Конвенция; - Контейнерларга оид Божхона Конвенцияси; - Халқаро ташишларда ишлатиладиган поддонларга нисбатан қўлланадиган божхона режими тўғрисидаги Европа Конвенцияси; - Йўловчиларни автобуслар билан номунтазам халқаро ташиш бўйича Европа Битими. Шунга ўхшаш интеграция жараёнлари автомобил транспортида ҳам бўлиб ўтади. Маълумки, БМТнинг Европа Иқтисодий Комиссиялари доирасида халқаро конвенцияларни ишлаб чиқиш ва имзолаш халқаро юк ташиш соҳасидаги фаолиятни тартибга солувчи асосий интеграция механизми саналади. Уларнинг тизимлаштирилиши қуйидаги учта ҳал қилувчи йўналишлар бўйича амалга оширилган: - йўл-транспорт мажмуаси; - йўловчиларни ташиш; - юкларни ташиш. Дастлабки халқаро ҳужжатларни имзолаш 1954 йилда орада икки ой фарқ билан иккита ҳужжатни имзолаш тариқасида амалга оширилди. Улар йўл-транспорт мажмуи ва йўловчилар ташишни тартибга солади. Ўзбекистон ҳам бошқа давлатларда кўпрқ қизиқиш уйғотган хавфли юкларни халқаро йўлда ташиш тўғрисида Европа Битимига, Чегарада юклар назоратини ўтказиш шартларини келишиб олиш тўғрисидаги Халқаро Конвенцияга, Халқаро комбинациялашган юк ташишнинг муҳим йўналишлари ва тегишли объектлар тўғрисида Европа Битимига, йўловчилар ва багажни халқаро автомобилда ташиш шартномаси тўғрисидаги

конвенцияларга қўшилишни режалаштирмоқда. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси ҳалқаро автомобилда ташишнинг меъёрий-ҳуқуқий негизини шакллантиришга эътибор бермоқда. Бундан ташқари, қуйидаги конвенциялар бор. 1. 1980 йил 98 майдаги темир йўл бўйлаб юкни хъалқаро транспортировка қилишга оид Конвенциядаги қоидалар ( COTIF )8 Темир йўл транспорти билан юкни халқаро ташиш бўйича контрактга оид Ягона қоидалар ( CIM ) (бундан кейин CIM деб юритилади); 2. Трнаспорт накладнойларига тааллуқли қонунчиликнинг баъзи қоидаларини бирхиллаштириш бўйича Халқаро Конвенция (1924, Брюссел) Брюсселда тузилган Баённома асосида киритилган тузатишлари билан (бундан кейин Гаага-Висбу қоидалари деб юритилади). 3. Юкни денгиз транспорти билан транспортировка қилиш бўйича БМТ Конвенцияси, 1978, Гамбург (бундан кейин Гамбург қоидалари деб юритилади). 4. Юкни автотранспорт билан халқаро ташишга оид баъзи қоидаларни бирхиллаштириш бўйича Конвенция, Варшава, 1929 (бундан кейин Варшава Конвенцияси деб юритилади). Юкларни ички сув транспорти билан халқаро ташиш ва халқаро мультимодаль ташиш хусусида тўхталадиган бўлсак, ҳозирги вақтда ҳеч қандай халқаро конвенциялар амалда эмас. 1988 йили Женевада юкни халқаро мультимодаль ташиш бўйича БМТ Конвенцияси тавсия этилганди. Бу Конвенцияни фақатгина 9 давлат ратификация қилган ва ҳеч қачон кучга кирмайди. Халқаро мультимодаль ташишларга тўхталганда эса, бу соҳада мультимодаль ташишлар бўйича ҳужжатлар учун UNCTAD / IIC қоидалари, FIATA Комбинацияланган транспорт ҳужжати ва янги чиқарилган

BIMCO / INCA COMBIDOS сингари халқаро андозавий контрактлардан фойдаланилади. Єуйидаги халқаро Конвенцияларни кўриб чиқамиз: - Cotif - Cim Конвенцияси. Биринчи CIM Конвенцияси 1890 йилга мансуб бўлиб, у халқаро юк ташиш соҳасидаги Халқаро Конвенциялар орасида энг эскиси саналади. Бир неча маротаба тузатишлар (қўшимчалар) киритилган. 1980 йилда юкларни транспортировка қилиш бўйича CIM Конвенцияси ва йўловчиларни ташиш бўйича COTIF Конвенцияси битта юк Концепциясига ва иккита иловага эга COTIF Конвенциясига бирлаштирилган эди: CIM - юклар трансапортировкаси учун ( B илова) ва CIV - йўловчиларни ташиш учун ( A илова). COTIF Конвенцияси Европадаги барча давлатлар, шунингдек, Шимолий Африка ва Осиёнинг баъзи мамлакатлари томонидан қабул қилинган. CIM Конвенцияси юкларни ҳеч бўлмаганда икки давлат ҳудуди бўйлаб ва OTIF (Темир йўл транспорти билан юкларни халқаро ташиш бўйича халқаро ташкилот, қароргоҳи Швейцариянинг Берн шаҳрида жойлашган) томонидан тузилган рўйхатга киритилган темир йўл йўналишлари орқали ташишга ёзилган тўғридан-тўғри накладной шартлари билан темир йўл транспорти билан ташишда қўлланади. - Гаага қоидалари ва Гаага-Висбу қоидалари. 1924 йил Брюсселда ўтказилган Дипломатия Конференциясида Гаага қоидалари қабул қилинган, кейин эса транспорт накладнойлари (Коносамент) бўйича Брюссел конвенциясига киритилган эди. Гаага қоидалари денгиз давлатлари томонидан умумжаҳон эътирофига сазовор бўлди, гарчи улардан баъзилари транспорт накладнойлари (Коносамент) бўйича Брюссел конвенциясининг ҳақиқий аъзолари бўлишсада, конвенция қоидалари (шартлари)ни ўз миллий қонунларига киритдилар. 1968 йилда Коносаментлар бўйича Брюссел конвенциясига (Висбу қоидалари деб ҳам аталади). Баённома асосида Гаага

қоидаларига тузатишлар киритилади. Тузатилган Гаага қоидалари Гаага- Висбу қоидалари деб атала бошлади. Гаага қоидалари иштирокчилари - давлатларнинг чекланган миқдоригина Висбу қоидаларини қабул қилди. Гаага-Висбу қоидалари коносаментда (транспорт накладнойида) ёки шунга ўхшаш номланувчи ҳужжатда кўрсатилган денгиз йўллари билан юкларни ташиш контрактларига нисбатан қўлланади, қоидалар, шунингдек, коносамент ёки унга ўхшаш ҳужжатнинг берилиши юк ташувчи ва ҳужжат эгаси ўртасидаги муносабатларни тартибга солиш ҳолларида қўлланади. Бошқача айтганда, қоидалар коносамент учун томоннинг фрахтловчиси тарафидан берилганида қўлланади. Єоидалар фрахт контракти ёки бошқа ташиш контрактларига, агар бундай ташишга коносамент бўрилмаган бўлса, қўлланилмайди. Іудудий ҳамроҳ масаласига тўхталадиган бўлсак, Гаага-Висбу қоидалари 10-моддасининг қўлланиши бу қоидаларнинг турли икки давлат портлари ўртасида транспортировка қилишда қуйидаги ҳолларда қўлланишини таъминлайди: а) Коносамент контракт тузган мамлакатга берилган; b ) Транспортировка контрактни имзолаган мамлакат портидан амалга оширилади; c ) Коносамент юк ташиш контракти қоидалар ёки қоидалар асосида иш кўрадиган исталган юк ташувчи томонидан бошқарилиши фактини кафолатлаган ҳолда суғурта қилувчининг битта кема бўйича жавобгарлиги доираси тўғрисида қўшимча шартларга ҳам эгадир. Контрактни имзолаган давлат қоидалардан бошқа ҳолларда, масалан, ўз ҳудудида жойлашган портларга юкни транспортировка қилган ҳолларда ҳам фойдаланиши мумкин.

Гамбург қоидалари Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг денгизда халқаро юк ташиш бўйича биринчи Конвенцияси эди. Єоидалар UNCITRAL (БМТнинг Халқаро Савдо тўғрисида қонун бўйича қўмитаси) томонидан тайёрланган ва 1978 йил Гамбургда, Дипломатия Конференциясида қабул қилинган эди. Улар юзасидан жўшқин тортишув бўлган ва унга, жумладан, анъанавий денгиз давлатлари ҳам қарши чиққан эдилар. Гамбург қоидалари фақат 1992 йилнинг ноябридан, 20 давлат томонидан эътироф этилганидан кейин кучга кирди (уларнинг аксарияти транспортировкалардан арзимас даражада манфаатдор бўлган риовжланаётган мамлакатларидир). Гамбург қоидалари Гаага-Висбу қоидаларига қараганда анча кенг қўлланиш доирасига эга: - Гамбург қоидалари нафақат коносамент шарти билан денгиз йўли орқали юкларни халқаро транспортировка қилишга, қолаверса фрахтлаш контракти шартлари билан юк ташишни истисно қилганда, бундай халқаро транспортировка контрактининг исталган соҳасига ҳам татбиқ этилади (масалан, денгиз транспорти накладнойи шарти билан). Шунга қарамай, фрахт контракти шартида коносамент берилганда Гамбург қоидаларидан фойдаланилади; -Гамбург қоидаларининг транспорт қамрови Гаага-Висбу қоидалариникига қараганда анча каттадир. Уларга қуйидаги қўшимча ҳаволалар ҳам киритилган: юклаш порти ёки тушириш порти, контрактда назарда тутилганидек, контрактни имзолаган давлатда жойлашган бўлади ёхуд агар у чиндан ҳам тушириш порти бўлиши шарти билан қандайдир танланган портда жойлашган бўлади. -Варшава Конвенцияси 1929 йилда эълон қилинган. Іамма жойда эътироф этилган. 1955 йилда Гаага Баённомаси асосида Варшава конвенциясига тузатишлар киритилган, 1961 йилда эса Гваладахра

конвенцияси билан тўлдирилган эди, яна 4 та Баённома 1975 йилда қабул қилинган. Бу баённомалар Варшава ва Гаага қоидаларига қўшимча тузатишларни киритган, аммо бу Баённомалар ҳеч қачон кучга кирмаган. Конвенция халқаро йўловчилар, багаж ва юкларни ҳаво йўллари билан ташишнинг барча турларига нисбатан қўлланади. Халқаро ташиш контрактини имзолаган икки мамлакат ўртасида контрактга мувофиқ амалга ошириладиган юк ташиш сифатида таърифланган эди. Конвенция, шунингдек, контрактни имзолаган давлатнинг ҳудуди ичидаги ташишларга татбиқ этилади ва ҳатто агар бу давлат Конвенцияга аъзо бўлмаган тақдирда ҳам бошқа бир давлатнинг ҳудуди доирасида тўхташ учун шартлашилган жой мавжуд бўлади. - CMR Конвенцияси 1956 йилда тасдиқланган. Ушбу Конвенция юкларни қабул қилиш жойи ва уларни етказиб бериш жойи контрактда белгиланганидек, иккита турли мамлакатда бўлганида улардан гарчи биттаси CMR аъзоси бўлган тақдирда ҳам томонларнинг қаерда эканлиги ва ыуқаролигидан қатъий назар музд эвазига автомобил транспортида юк ташиш контрактларига нисбатан қўлланадиган минтақавий Европа Конвенцияси саналади. Агар бу каби ташиш иштирок этувчи томонлар ўртасида келишилган бўлса, автомобил транспорти билан халқаро юк ташишларга нисбатан қўлланади. CMR Конвенцияси почта Конвенциялари бўйича ташувларга, дафн жўнатмаларига мебелларни ташишга нисбатан қўлланилмайди. Европа мамлакатларининг аксарияти CMR Конвенциясини қабул қилган. - TIR Конвенцияси - божхона ҳақида конвенция - Европа Иқтисодий комиссияси томонидан БМТ воситачилигида Женевада божхона талабларини оддийлаштириш йўли билан юк ташишлар ҳажмларини кўпайтириш мақсадида қабул қилинган эди. Ушбу Конвенция шартларига

кўра, транспорт воситалари ва контейнерлар божхона манзилида текширилганидан кейин жўнатиш жойида пломбаланади, юк машиналарида очиқ усулда ташиладиган катта ва оғир юклар миқдори белгиланади, шундан сўнг улар белгиланган нуқтадаги божхонагача бошқа исталган транзит божхоналарда тўхтамасдан йўл босадилар. « TIR » (« TIR -карнет») бир вақтнинг ўзида уни чиқарган ташкилотлар томонидан кафолатланган чек дафтарчаси бўлиб хизмат қилиши юк ташувчини бож тўлашдан ёки гаровга қўйишдан озод қилади. Бу конвенция нафақат автомоби йўллар воситаларига, қолаверса транспортнинг бошқа турларига ҳам дахлдордир. Масалан, контейнер Канадада юкланиши ва пломбаланиши, сўнгра денгиз бўйлаб Эронга келтирилиши, шундан кейин темир йўл ёки автомобил йўл орқали Ўзбекистонга келтирилиши мумкин. Буларнинг барчаси фақатгина битта « TIR -карнет» мавжуд бўлганда кечадиган жараёнлардир. Автомобилда халқаро юк ташиш амалда оширилаётганда транзит давлатларнинг божхона органлари ўз мамлакатлари қонунчилигига мувофиқ кўпинча юкларни ва транспорт воситалари кўздан кечирилишини тақозо этувчи талабларни ҳавола этишлари мумкин. Бу анча катта харажатлар ва туриб қолишларга олиб келади. TIR Конвенцияси бу каби қийинчиликларни камайтириш мақсадида ишлаб чиқилган. Айни маҳалда у божхона органлари ихтиёрига анъанавий божхона жараёнларининг босишга қодир халқаро назорат тизимини ҳавола этади, шунинг баробарида ҳар бир транзит давлатни юкларнинг яширинча ташиб олиб кирилишидан муҳофаза қилади. Юкларнинг йўлда минимал даражадаги чиқимлар билан максимал даражада хавф-хатарсиз тўсиқларсиз ҳаракатланишини тахъминлаш учун TIR конвенцияси тўрт асосий талабни ўзида гавдалантиради: 1. Юкар хавфсиз транспорт воисталарида ёки контейнерларда ташилиши лозим.

2. Тўланмаслик таваккали мавжуд бўлган божхона божлари ва солиқлар кафолат билан таъминланиши, яъни миллий кафолат бирлашмаси - Ўзбекистон халқаро автоюкташувчилар уюшмаси (ЎХАТУ) томонидан бутун божхона божлари ва солиқлар тўланиши керак. Кафолат муайян чегара, ўз лимитларига эга бўлганлиги сабабли кафолат миқдорида ҳар бир давлат учун алоҳида белгиланади. Халқаро автомобилда юк ташувчилар иттифоқи (ХАТИ) томонидан кафолатланган максимал суғурта суммаси ҳар бир TIR дафтарчасига 50.000 АЄШ доларидан кўп бўлиши мумкин эмас. Шунингдек, 200.000 АЄШ долларигача юқори кафолатга эга, алькоголли ичимликлар ва тамаки маҳсулотларини ташишга нисбатан қўлланадиган дафтарчалар ҳам мавжуд. Єандайдир қоидабузарлик содир бўлган тақдирда божхона органлари кафолат бирлашмасига (АСМАП) мурожаат қилишдан олдин имкони борича аниқланган қоидабузарлик учун жавобгарликни тўғридан-тўғри зиммасига олувчи шахсдан тўловни талаб қилишлари лозим. Агар унинг тўловга лаёқатсизлиги маълум бўлса, божхона органлари ҳудудида қоидабузарлик содир бўлган давлатнинг божхона органларига бу масалани айни давлат доирасида ҳал этиш мақсадида даъво қўзғатадилар. Пировардида АСМАП ХАТИ воситачилигида халқаро суғурта фондидан харажатлар қопланишини талаб қилиши мумкин. 3. Юклар жўнатиш давлатида ишлатиладиган ва жўнатиш, транзит ва белгиланган давлатларда назорат ҳужжати сифатида тан олувчи барча давлатлар-иштирокчилар томонидан эътироф этилган ҳужжатлар билан кузатиб борилиши лозим. « TIR -карнет» ўзида талонлар (валюталар) «1» ёки «2» рақамлари билан белгиланган корешоклари бўлган ўзига хос «чек» дафтарчасини гавдалантиради. Битта талон мамлакатга ҳайдаб кирилаётганда, бошқаси эса ҳамма жойда ёки божхона таъсиридан чиқарилаётган берилади, ҳар бир

талон юк ташувчи томонидан йўлга чиқишдан олдин тўлдирилиши лозим бўлган манифест (ташилаётган юк тўғрисидаги маълумотлар) ва йўл тасифидан иборат ташкил топади. Талон иккинчи қисми дафтарчада қоладиган ва божхона маъмурияти томонидан тўлдириладиган корешокни ўз ичига олади Талонлар тугаганидан кейин ҳайдовчига мансуб бўлган мамлакатда уни берган Ассоциацияга қайтарилиши шарт бўлган корешокли дафтарча қолади. Карнетда саҳифалар миқдори жуфт бўлиши, яъни ҳар бир транзит мамлакатига ва ҳайдаб кириш ва ҳайдаб чиқиш мамлакатларига иккитадан тўғри келиши, ҳар бир корешокка божхона муҳри босилиши керак. ЕІ орқали транзит ҳамжамиятининг бутун ҳудуди бир мамлакатнинг ҳудуди сифатида кўриб чиқилади. « TIR -карнет» кўп саҳифали ҳам бўлади. Масалан, 14 валетлиги (саҳифалиги) ўнта мамлакат орқали ҳайдаб ўтиш (ёки тўққиз чегарадан ўтиш) учун мўлжалланган. Битта карнет фақат бир маротаба чет элга ёки мамлакатга қайтиш учун йўл босиш учун ишлатилади. Карнет, унинг ҳажмидан қатъи назар, 45 кун давомида ҳақиқий саналади. Дафтарча-карнет амали муддатини фақат қандайдир таҳликали шароитларда ва давлат уюшмаларида чўзиш мумкин. Божхона ходими ҳайдаб кирилаётганда дафтарча-карнетга муҳр қўяётганида мамлакат орқали ҳайдаб ўтиш вақти лимитини белгилашга ҳақлидир, масалан, Трукияда транзит юк ташиш лимити 5 кундан иборат. Ассоциация транспорт воситасида пломбаланган бутун юк учун, у карнетда кўрсатилган ёки кўрсатилмаганидан қатъий назар, жавоб беради. Карнет жўнатиш мамлакати тилида тузилиши лозим ва ишлатилганидан кейин 15 кун мобайнида уни берган инстанцияга қайтарилиши шарт. 4. Жўнатиш мамлакати қўллайдиган божхона назорати тадбирлари транзит ва белгиланган давлатларда етарли деб эътироф этилиши лозим. Бу

шартга риоя этилганда юклар транспорт всоситаларининг юк бўлинмаларида ёки контейнерларда пломбаланганда, қоида тариқасида, бориш йўлида божхона кўригидан озод этилади ва юк ташувчилар учун энг асосий афзалликдир. Жўнатиш божхонаси, қоида тариқасида, юкларнинг ташиб олиб чиқилиши билан боғлиқ бўлган барча зарур божхона расмиятчилиги бажариладиган божхона саналади. Жўнатиш мамлакати божхонаси юк ташувчи томонидан TIR дафтарчасида билдирилган маълумотлар асосида юкларни кўздан кечиради ва жўнатади, уларга божхона пломбасини босади ва бу ҳақда дафтарчанинг жўнатиш волети ва корешогига белги қўяди. Шундан кейин бир йиртиладиган варақ йиртиб олинади ва тегишли корешок тўлдирилади. TIR дафтарчаси транспорт перациясини давом эттирадиган юк ташувчига қайтарилади. Чегара божхонаси божхона пломбаси сақланганлигини текширади, TIR дафтарчасининг иккинчи йиртиладиган варағини очади ва тегишли корешокни тўлдиради. Фақат шундан кейингина юклар чегарадан ташқарига чиқарилиши мумкин, тўлдирилган иккала корешок эса жўнатиш мамлакати ҳудуди бўйлаб юк ташиш батамом якунланганини гувоҳлантиради. Юк ташиш якунланганидан кейин жўнатиш мамлакати божхона органлари қуйидаги тартибларга мувофиқ равишда унинг амалга оширилиши тўғри эканлигини текширадилар: чегара божхонаси ўзининг TIR -Карнет дафтарчасидаги йиртиладиган варағини ўзининг йиртиладиган варағи билан солиштириб кўрувчи божхонага жўнатади. Бордию улар мос келса, унда дафтарча тўғри тўлдирилган ҳисобланади. Агар чегара божхонаси томонидан жўнатилган варақда қандайдир қоидабузарлик тўғрисида ахборот бўлса ёки агар у жўнатиш божхонаси томонидан олинмаган бўлса, унда жўнатиш божхонаси миллий кафолат

бирлашмасига сўров беради, уни TIR дафтарчаси қўшимча шартлар билан расмийлаштирилганлиги ёки бутунлай рамийлаштирилмаганидан хабардор қилади. Бордию божхона органлари қаноатлантирувчи тушунтириш олмасалар унда улар TIR Конвенцияси ва миллий қонунчилик қоидаларига мувофиқ равишда тўланиши шарт бўлган божхона божлари ва солиқларнинг миқдорини белгилайдилар. Бунда божхона органлари талаб этиладиган жарима суммасини миллий кафолат бирлашмасидан оладилар. Іар бир кейинги транзит давлатида худди жўнатиш давлатидаги сингари жараёнлар бўлиб ўтади. Транзит давлати ҳудудига юклар ташиб олиб ўтилувчи божхона пломбалари сақланганлигини текширади ва битта йиртиладиган варақни йиртиб олади. Транзит давлат ҳудудидан юклар ташиб олиб чиқиб кетилаётган божхона ҳам худди шу тариқа иш юритади. Белгиланган давлат ҳудудига юклар ташиб олиб киритилаётган божхона, у айни маҳалда белгиланган божхона бўлган тақдирда, ҳар иккала йиртиладиган варақни йиртиб олади ва юкларнинг бошқа божхона тартиботи сақланиши учун жавобгарликни ўз зиммасига олади. Агар юкни олувчи давлат ичкарисида жойлашган бўлса, унда белгиланган божхона ички божхонага айланади. Бироқ ушбу конвенция юклар алдов йўли билан ташилаётгани ёки қалбаки ҳужжатлардан фойдаланилаётгани тўғрисидаги тахминлар бўлган тақдирда юкларни кўздан кечиришни ман этмайди. Бундай ҳолда тегишли комиссия божхона органларини жалб этган ҳолда юкларни кўздан кечиришга тўла-тўкис ҳақли бўлади. Шундай қилиб, « TIR -карнет»нинг ишлатилиши унинг эгасига қуйидаги устунликларни беради: 1. Транзит мамлакатларида юкнинг сермеҳнат ва қиммат турувчи кўздан кечирилишидан халос бўлиш.

2. Халқаро транзит операциялари Давлат божхона ҳужжатлари (ДБІ)ни тўлдирмасдан туриб TIR дафтарчаси - транзит ҳужжати бўйича амалга оширилади. 3. Божхона органлари томонидан автопоездларнинг минимал даражада кечиктирилиши. - «АТА» Конвенцияси - муайян товарлар гуруҳини вақтинча ташиб олиб кетилишига рухсат берувчи халқаро божхона ҳужжати АТА карнетлари - вақтинчалик экспорт мамлакатида одатдаги ҳужжатлар ўрнини босади ва божхонадан тезроқ ўтишга имкон беради. Карнетлар божларни тўлашдан ва гаров киритишдан озод қилади. АТА карнетлари бўйича қуйидагилар ташиб олиб кетилиши мумкин: а) товарлар намуналари ва реклама фильмлари (16мм); б) халқаро кўргазмалар учун товарлар; в) профессионал ускуналар тўғрисидаги Конвенцияга мувофиқ профессионал ускуналар. АТА каонетлари Париждаги Халқаро Савдо Палатаси ҳомийлигида имзо қўйган мамлакатларда Савдо Палатаси томонидан берилади. Палаталардан олинган ариза шакли тўлдирилиши ва имзоланиши лозим. Имзоланган ҳужжат ариза берувчи ўз зиммасига тегишли жавобгарликни олишни англатади. Буюмларнинг рўйхати уч нусхада шаклга илова қилиниши лозим. Карнет алоҳида турли рангдаги варақлардан (ҳар бир мамлакат учун иккитадан ваучер + муқова) иборат. Бунда яшил муқова экспорт ва қайта экспорт қилинаётган ваучерлар (саҳифалар), сариқ - ЕІнинг божхоналари, оқ - борилаётган мамлакатлар, транзит ваучерлар (саҳифалар) - ҳар бир транзит мамлакатига иккитадан - мовий рангда бўлади.

Дафтарча - карнет 12 ой давомида ҳақиқий саналади. Агар қўшимча ҳайдаб боришни амалга ошириш талаб этилса, мамлакатнинг тегишли савдо палаталари томонидан берилувчи янги саҳифаларни қўшиш керак. Карнет уни берган палатага гаров ёки унга тенг пулли депозит қўшилгандан кейин ҳақиқий саналади. У бориладиган барча мамлакатларга ташиб олиб кирилаётган товарларга энг баланд ставкалар ёки уларга солинадиган солиқлар 10 фоиз устамага тенгдир. Гаров нақд пуллар билан ёки банк чеклари, масалан, «Карнетнинг ички кафолатлари тизими»га мувофиқ Лондон Палатаси томонидан берилган кафолат шаклида тўланиши мумкин. Гаров карнет палатага қайтиши билан эгасига қайтарилади, муддат узайтирилишини мамлакат Савдо Палатасида амалга ошириш мумкин. Товарлар чегарадан ташиб олиб кетилаётганида (ташиб олиб киритилаётганида) божхона карнетнинг тегишли ваучерини очади ва ўзида қолдиради. АТА карнети, нарсалар рўйхати дафтарчада аввалгидек қолган тақдирда биттадан ортиқ сафарларда фойдаланилиши мумкин. Ишлатиб бўлинган карнетлар божхона хизматчилари томонидан олиб қўйилади, корешоклар эса нарсалар назоратдан ўтганини гувоҳлантирувчи муҳр ва имзо билан гувоҳлантирилади. Шундай қилиб, TIR ва АТА карнетлари мундарижасига халқаро кафолатлар киритилган ва миллий божхона ҳужжатлари ўрнида ишлатилувчи соддалаштирилган божхона ҳужжати бўлиб, бунда юкли транспорт воситасининг транзит давлатлар чегарасида бўлиш вақти минималлаштирилишига эришилади, юк ташувчи эса божлар ва гаровларни тўлашдан озод этилади. Саволлар. 1. ТИР конвенцияга тахлил беринг. 2. АТА конвецияси кайси товарларга таалукли?

3. Карнет-Де Пассаж нимани англатади? 4. СМР конвенцясига изох беринг 5. СМР накладнойига кайси товарлар гурухи киради?

Адабиетлар. 1. Центрально-Азиатский регион: развитие транспортной инфраструктуры. В сб.научных трудов Республиканской научно- практической конференции “Перспективы развития авомобильно- дорожного комплекса в республике Узбекистан”, 21-22 октября 2004 г. ТАДИ, стр. 210-211. 2. www.slayd.arxiv.uz 3. www.tdty.uz

O'xshashlar

Юк ташиш бўйича мажбуриятларнинг ҳуқуқий асослари

Узбекистонда халкаро юкларни аралаш ташишларда чет эл портларидан фойдаланиш

Автомобиль йўллари

”Ташиш, йўл ҳаракатини ташкил этиш ва экология”

Юкларнинг унимодал ва мултимодал транспортировкаси