logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Transport
  4. Po’lat ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar

Po’lat ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar

Yuklangan vaqt:

25.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5997.05859375 KB
Ko'chirib olish
Po’lat ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar Reja: 1. Po’lat ko’priklarning xarakteristikasi 2. Metall ko’priklar rivojlanishi haqida qisqa tarixiy ma’lumotlar 3. Po’lat ko’priklar materiallari 4. Po’lat elementlarning birikmalari 5. Po’lat oraliq qurilmalarning asosiy sistemalari va turlari 6. Metall ko’priklarni loyihalash va hisoblashning asosiy qoidalari 1. Po’lat ko’priklarning xarakteristikasi Oraliq qurilmalarining asosiy elementlari po’latdan tayyorlangan ko’priklar po’lat ko’priklar deb ataladi. Bunday ko’priklarning tayanchlari betondan, temirbetondan va boshqa materiallardan tashkil topishi mumkin. Qurilishda ishlatiladigan po’latlar yuqori mustahkamlik, egiluvchanlik va zarblarga dosh berish ko’rsatkichlariga ega. Shuning uchun po’lat ko’priklarning oraliqlari eng katta va ular og’ir dinamik yuklar ta’siri ostida ishonchli ravishda ishlaydi. Zamonaviy po’lat ko’priklarning oraliq uzunligi 3000 metrdan ortiq, temirbeton ko’priklarniki esa 500 metrgacha bo’lishi mumkin. Hozirgi paytda oraliq uzunligi 3030 metr bo’lgan po’lat ko’prik loyihasi ishlab chiqilgan va qurilish ishlari boshlanmoqda. Po’lat oraliq qurilmalar turli statik tizimlarga va turli-tuman konstruktiv shakllarga ega bo’lishi mumkin. Ular mayda elementlarga va yirik bloklarga osongina bo’linadi. Bu esa ularning tayyorlanishini, tashib keltirilishini va montajini osonlashtiradi. Po’lat oraliq qurilmalarning massasi teng oraliqli temirbeton oraliq qurilmalar massasiga solishtirilganda ancha kichikdir. Bu esa tayanchlarga tushadigan yukni kamaytiradi, transport va boshqa xarajatlarni kamaytiradi. Po’lat qo’priklarning eng muxim afzalliklari – elementlarni maxsus zavodlarda tayyorlashni maksimal darajada industrializatsiyalash, avtomatik elektropayvandlashni qo’llash, konstruksiyalar ishlab chiqarishni yuqori darajada kompleks mexanizatsiyalash imkoniyatlari, konstruksiyalarning yuqori sifati va montajga tayyorligi, konstruksiyalarni yilning istalgan vaqtida va juda qisqa muddatlarda turli usullar bilan montaj qilishning sermashaqqat emasligidir. Po’lat oraliq qurilmalar uzoq xizmat muddatiga ega. Vaqtinchalik harakatlanuvchi yuklarning kattaligi oshganda bunday oraliq qurilmalar nisbatan oson kuchaytirilishlari mumkin. Po’lat oraliq qurilmalarning asosiy kamchiligi – ularning korroziya bo’lishi mumkinligidir. Shuning uchun po’lat oraliq qurilmalar puxta asrashni va davriy ravishda bo’yab turishni talab qiladi, bu esa ekspluatatsion xarajatlarni ko’paytiradi. Bu kamchilik korroziyaga chidamli po’latlarni va maxsus qoplamalarni qo’llash orqali yo’qotiladi. Po’lat ko’priklar turli yo’llarda va har qanday klimatik shartlarga ega bo’lgan hududlarda quriladi. Mamlakatimiz temir yo’llaridagi eng katta oraliqli ko’priklar po’lat ko’priklardir. Po’lat ko’priklarni qo’llash texnik-iqtisodiy hisoblar bilan asoslangan bo’lishi lozimdir. Odatda po’lat ko’priklar katta oraliqlarda (ba’zi hollarda esa o’rta uzunlikdagi oraliqlarda ham) iqtisodiy jixatdan maqsadga muvofiqdir. Katta oraliqlarni qo’llash tayanchlar sonini kamaytiradi, bu esa tayanchlarning balandligi katta va poydevor chuqur joylashganda ishlar xajmini va sermashaqqatliligini anchagina kamaytiradi, ko’prik qurlishi muddatini va qiymatini qisqartiradi. Po’lat ko’priklar qurilishi sohasidagi yechiladigan bosh masalalar quyidagilardir: po’lat sarfini pasaytirish, mustahkamligi yuqori bo’lgan po’latlarni keng qo’llash, zavodlarda oraliq qurilma elementlarini maksimal yiriklashtirish, montaj birikmalarini soddalashtirish, elektropayvandlashni, po’lat oraliq qurilmalarni zavodlarda tayyorlash texnologiyasini va montajini yanada mukammallashtirish. 2. Metall ko’priklar rivojlanishi haqida qisqa tarixiy ma’lumotlar Metallni qurilish materiali sifatida qo’llash uzoq tarixga ega. Bu tarix jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, materialshunoslik va metall ishlab chiqarish sohasidagi bilimlarni to’planishi bilan chambarchas bog’liqdir. Eramizdan anchagina avval quyma bronza va listli mis Yaqin sharq, Eron, Misr va Kichik Osiyoning qadimiy davlatlarida inshootlar qurilishida ishlatilgan. Mesius Rustikus tomonidan eramizning 136 yili Rimdagi Tibr daryosi ustidan qurilgan Eliya ko’prigida qo’llanilgan bronza detallari haqida ma’lumotlar bor. Lekin XVIII asrgacha metall, asosan, ko’prikning yuk ko’taruvchi ayrim konstruksiyalarini biriktiruvchi detallari, shuningdek ochiluvchi ko’priklarning mexanizmlari materiali sifatida hizmat qilgan. XVIII asrning ikkinchi yarmida Angliyada va Evropaning boshqa ilg’or davlatlarida ro’y bergan sanoat inqilobi ko’priksozlikning tez rivojlanishiga va ular qurilishida metallning ko’p ishlatilishiga sabab bo’ldi. Ishlab chiqarishning industriallashtirilishi, metallurgiyaning rivojlanishi nisbatan arzon va sifati bo’yicha bir jinsli, murakkab shakldagi yirik quymalarni tayyorlash uchun yaroqli bo’lgan cho’yan olishga imkon yaratdi. Abraxam Derbi tomonidan 1779 yili Angliyaning Koulbrukdeyle shahridan oqib o’tadigan Severn daryosi ustidan qurilgan arkali cho’yan ko’prik birinchi metall ko’prik bo’lishi mumkin. Bu ko’prik uzunligi 31 metr bo’lgan bitta oraliqqa ega bo’lgan. O’zining shakli (yarimsirkulli arkalar) bo’yicha ushbu ko’prik o’sha davrgacha qurilgan tosh va yog’och ko’priklarni eslatadi. 1796 yili Sanderlendda (Angliya) oraliq uzunligi 72 metr, arkalarning ko’tarilish strelasi 13,65 metr bo’lgan arkali cho’yan ko’prik qurilgan. Keyinchalik, asosan, XIX asrning birinchi yarmida arkali cho’yan inshootlar shosse va temir yo’llar uchun ham qurila boshlangan. Ularning konstruksiyalariga bir qator o’zgartirishlar kiritilgan, ya’ni ko’ndalang kesimi dumaloq va elliptik bo’lgan quvursimon arkalar, boltlar bilan birlashtiriladigan ikki tavrli profildan iborat bo’lgan elementlar va boshqalar paydo bo’ladi. Ma’lum bo’lishiga qaraganda bunday ko’priklarning oraliq uzunligi 72 metrdan katta bo’lmagan. 1782 yili rus ixtirochisi I.P. Kulibin tomonidan Sankt-Peterburg shahridagi Neva daryosi ustidan o’tgan metall ko’prik loyihasi taklif qilindi. Shundan keyin, 1780 – yillarda, Ch. Kameron, J. Kvarengi, K. Rossi, I.E. Starov, V.I. Bajenov va boshqa me’morlarning loyihalari bo’yicha Sarskoe Selo va Pavlovskdangi park ansambllarida o’z arxitekturasi bo’yicha juda ham ajoyib bo’lgan cho’yan ko’prikchalarning qurilishi boshlandi. XIX asr boshlarida arxitektor V.I. Geste tomonidan Sankt-Peterburgda oraliq uzunliklari 15 metrdan 32 metrgacha bo’lgan oltita shahar cho’yan ko’priklari qurildi. O’sha vaqtlarda ishonchli konstruksiya sifatida arkalarda quyma ikki tavrli seksiyalar yoki qovurg’ali blok-qutilar qo’llanilgan (rasm 1). Bu seksiyalar yoki blok-qutilar choklarida qo’rg’oshinli prokladkalar bo’lgan boltlar yordamida o’zaro birlashtirilgan. Shu asosda 1807 yili V.I. Geste cho’yan arkalarning “namunaviy” loyihasini, ya’ni tarixda birinchi marta metall ko’prikning tipovoy loyihasini ishlab chiqdi. 1850 yili o’z davri uchun juda katta hisoblangan, Neva daryosi ustidan o’tgan Nikolaev (Blagoveshensk) ko’prigi qurib bitkazildi. Ushbu ko’prik oraliq uzunligi 32,6 metrdan 47,2 metrgacha bo’lgan 7 doimiy oraliq qurilmadan va oraliq uzunligi 22 metr bo’lgan bir dona ochiladigan oraliq qurilmadan iborat. Bu ko’prik muhandis S.V. Kerbedz tomonidan loyihalangan va qurilgan. Rasm 1. Sankt-Peterburg shahridagi Moyka daryosi ustidan o’tgan ko’prik (1806 yili qurilgan, arxitektor V.I. Geste): a-bo’ylama qirqim; б - blok-qutining konstruksiyasi Rasm 2. Sankt-Peterburgdagi Neva daryosi ustiga qurilgan Nikolaev (Blagoveshensk) ko’prigi (1843-1850 yillar) XIX asr tarixga “temir” asri sifatida kirgan. Bu davr temir yo’llarning paydo bo’lishi va tez sur’atlar bilan rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Katta daryolar ustidan oraliq uzunligi katta bo’lgan ko’priklarning ko’p sonda qurilishi harakatchan tarkibdan tushayotgan yuqori darajadagi dinamik yuklarni inobatga olib hisoblangan metall oraliq qurilmalarning sistemalarini tanlash extiyojini keltirib chiqardi. Ko’priksozlar to’sinli sistemaga e’tibor qaratishdi, chunki ushbu sistemada arkali sistemalardagi kabi raspor yo’q va to’sinli sistemani kuchsiz gruntlarda ham muvaffaqiyat bilan qo’llash imkoni bor. Ingliz va fransuz temir yo’llarida oraliq uzunligi 20 metrgacha bo’lgan, unchalik katta bo’lmagan ko’priklarni qurish odat tusiga kirdi. Berkitiladigan oraliq uzunligini orttirish uchun ushbu konstruksiyalarda shprengel ko’rinishidagi kuchaytirish elementlari qo’llandi (rasm 3). Bu konstruksiyalarda cho’zilishga ishlaydigan elementlar doiraviy yoki polosali temirdan tayyorlangan edi. Lekin mexanik hossalari etarli bo’lmaganligidan cho’yanni egilishga va cho’zilishga ishlaydigan elementlarda qo’llash imkoniyati bo’lmadi va shu sababdan ushbu konstruksiyani yirik ko’priklar oraliq qurilmalarida qo’llash keng tarqalmadi. Rasm 3. XIX asrning birinchi yarmida ingliz va fransuz temir yo’llaridagi kichik cho’yan ko’prik Birinchi yirik temir yo’l to’sinli ko’prigi sifatida taniqli muhandis R. Stefenson tomonidan 1850 yili Angliyaning Meney ko’rfazi ustiga qurilgan mashhur Britaniya ko’prigini ko’rsatish mumkin (rasm 4). Ushbu ko’prik 4 oraliqli bo’lib 140 metr va 70 metrli ikki oraliqli to’sinlardan iborat. Oraliq qurilmaning ko’ndalang kesimi yopiq to’g’ri to’rtburchakli quvurdan iborat bo’lib, poezdlar bu quvurning ichi bo’yicha harakatlangan. Rasm 4. Quvursimon Britaniya ko’prigining umumiy ko’rinishi (1850 yil) Umuman olganda, XIX o’rtalarida Angliyada quvursimon kesimli to’sinlardan qurilgan ko’priklar keng tarqalgan. Muhandis Fauler tomonidan 1849 yili Trent daryosi ustidan qirqilmagan, sxemasi 2 x 39,62 m bo’lgan Torksey ko’prigi qurildi. Quvursimon to’sinli boshqa ko’prik 1860 yili Stefenson loyihasi bo’yicha AQShdagi Sv. Lavrentiy daryosi ustidan qurildi. Quvursimon to’sinlarning eng ratsional shakli faqat tajriba yo’li bilan aniqlanar edi. Inshootning qismlarining va shakllarining vazifasi quruvchilar uchun etarli darajada aniq bo’lmaganligi uchun faqat intuitsiya bo’yicha, ba’zi hollarda esa hatolar orqali, to’g’ri shakllarni topishgan. Yaxlit devorli quvursimon to’sinli ko’priklarni qurish bilan ayni davrda panjarasimon fermali inshootlarni qurish bo’yicha ham ishlar olib borilgan. Ushbu fermalarning birinchi konstruksiyalari tashqi ko’rinishi bo’yicha ham, ba’zi konstruktiv detallari bo’yicha ham Taun, Gau tomonidan yaratilgan yog’och fermalar konstruksiyalariga o’xshash qilib tayyorlangan. Bunday ko’priklar sifatida Mirshaudagi Visla daryosi ustidan va Marienburgdagi Nogat daryosi ustidan 1857 yili qurilgan ikki katta temir yo’l ko’priklarini ko’rsatib o’tish mumkin. Bu ko’priklarning birinchisi uzunligi 131 metrdan olti oraliqqa, ikkinchisi esa uzunligi 103 metr ikki oraliqqa ega bo’lgan. Rasm 5. XIX asr o ’ rtalarida AQSh da qo ’ llanilgan tipik ko ’ prikning ko ’ rinishi 1845 yili belgiyalik muhandis Nevill tarafidan oddiy uchburchak panjarali fermalar taklif qilindi va ba ’ zi ko ’ priklarda qo ’ llanildi . Keyinchalik bunday fermalar ingliz muhandisi Uorren tarafidan mukammallashtirildi ( boltli tugunlar va boshqalar kiritildi ) va AQSh da ancha keng qo ’ llanildi ( rasm 5). Bundan tashqari AQSh da Uipl, Pratt, Post, Finkl taraflaridan ishlab chiqilgan turli fermalar ham qo’llanilgan. Rossiyada birinchi to’sinli metall temir yo’l ko’prigi qirqilmagan 2x55,3 metrli sxemaga ega bo’lib Luga daryosi ustidan 1857 yili S.V. Kerbedz tarafidan ilgari ma’lum bo’lgan konstruksiyalarga o’zgartirishlar kiritilib qurilgan edi (rasm 6). Keyinchalik, 1870-1880 yillarda, Rossiyadagi birinchi temir yo’l Sankt- Peterburg-Moskva magistralida qurilgan ko’priklarning yog’ochdan tayyorlangan, uzunligi 54,41 m; 61,17 m bo’lgan Gau fermalaridan iborat bo’lgan oraliq qurilmalari N.A. Belelyubskiy loyihasi bo’yicha ishlab chiqilgan metall fermalari bilan almashtirildi. Rasm 6. Luga daryosi ustidan 1857 yili qurilgan temir yo’l ko’prigi (Rossiya, 1857 yil) Aytib o’tish kerakki, XIX asr o’rtalarida qurilgan ko’priklarda ilgari ishlatib kelingan cho’yan emas, balki payvandlash temiri qo’llanilar edi. Payvandlash temirining fizik-mexanik hossalari cho’yandan ancha yaxshi bo’lsada, uning tuzilishi bir hil tarkibga ega emasligidan ko’priksozlikning talablariga to’la javob bermas edi. Keyinchalik (1865 yillarda) quyma temir tayyorlash kashf qilindi va qo’llanishga boshlandi. 1874 yili amerika muhandisi Ids tarafidan Sent-Luisdagi shahar ko’prigida birinchi marta xrom qo’shilgan legirlangan po’lat qo’llanildi. XIX asrning ikkinchi yarmida nazariy fanlar, ular qatorida materiallar qarshiligi va inshootlar statikasi ham, yuqori sur’atlar bilan rivojlanishga boshladi. Fermalarni hisoblash uslublari yaratildi, alohida olingan elementlarning roli va vazifalari haqida to’laroq tasavvurga ega bo’lindi. Ko’priklarni hisoblash nazariyasiga katta hissa qo’shgan fan arboblari va muhandislik san’atining yorqin namoyondalari sifatida E. Vinkler, O. Koshi, G. Lame, O. Mor, G. Myuller- Breslau, M. Nave, S.D. Puasson, A. Ritter, B. Sen-Venan, S.I. Belzetskiy, E.M. Zubov, D.I. Juravskiy, L.F. Nikolai, L.D. Proskuryakov, G.S. Semikolenov, F.S. Yasinskiy va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Hisoblash uslublarining rivojlanishi ko’priklarning yangi sistemalarini ishlab chiqishga imkon yaratdi. Muhandislar to’sinli-konsolli sistemalarga e’tibor qaratishdi. Germaniyada konsolli fermalarning bir qanchasi Shvedler, Pauli, Ritter, Gerber, Kyubler, Fink, Loze, Mayer va boshqalar tarafidan taklif qilindi. Konsolli ko’priklar o’zining ratsionalligi, konstruksiya ishining oddiyligi va aniqligi bilan ajralib turganligi uchun bunday ko’priklar ko’plab qurishga boshlandi. Maqtovga sazovor to’sinli-konsolli sistema sifatida 1890 yili Fauler va Bekker tarafidan Shotlandiyadagi Fort qo’ltig’i ustidan qurilgan juda katta ko’prikni ko’rsatish mumkin. Ushbu ko’prikning oraliq uzunligi 521,24 metrdir. 1917 yilda esa Kanadada Sv. Lavrentiy daryosi ustiga qurilgan Kvebek ko’prigi o’rta oralig’ining uzunligi o’sha davr uchun rekord hisoblanib 549 metr bo’lgan (rasm 7). Rasm 7. Kanadadagi Sv. Lavrentiy daryosi ustiga qurilgan Kvebek ko’prigi (1917 yil) Shunday qilib, XX asrning boshlarida hozirgi zamon metall ko’priklarining shakllanishi asosan tamomlandi. Panjarali fermalarda oddiy panjaralarga o’tish, oraliq qurilmalar uchun quyma yoki legirlangan po’lat ishlatish, boltli tugunlar o’rniga parchin mixli birikmalardan foydalanish keng qo’llanila boshlandi. 1880 - yillardan boshlab esa temir yo’l ko’priklarining po’lat panjarali oraliq qurilmalarida tipovoy loyihalash boshlandi va bu uslub hozirgi kungacha davom etmoqda. Bu yo’nalishda mashhur rus ko’priksozi N.A. Belelyubskiy tarafidan loyihalangan va qurilgan bir qancha nodir ko’priklarni ko’rsatib o’tish mumkin. Masalan, 1880 – yili Sizran shahri yaqinida Volga daryosi ustidan qurilgan, umumiy uzunligi 1485 metr bo’lgan, temir yo’l ko’prigi har biri 110,7 metr bo’lgan 13 oraliq qurilmadan tashkil topgan (rasm 8). O’sha davr uchun ushbu ko’prik Evropadagi eng uzun ko’prik bo’lgan. O’sha davrlarda Enisey daryosi ustidan qurilgan temir yo’l ko’prigining oraliq uzunligi 144 metrga yetgan. Rasm 8. Sizran shahri yaqinida Volga daryosi ustidan qurilgan (1875 - 1880 yillar) Aleksandrovskiy temir yo’l ko’prigi (XIX –asr oxiridagi fotografiya) Dunyoda 1930 yillardan boshlab ko’priklarning oraliq qurilmalari uchun payvandlangan konstruksiyalar qo’llanila boshlandi va ularning yangi shakllari, ya’ni qatnov qismi ortotrop plitalardan tuzilgan qutisimon kesimlar ishlab chiqildi. Bunday konstruksiyalarni tayyorlashda yaxshi mexanik va texnologik hossalarga ega bo’lgan kam legirlangan po’latlardan foydalanildi, montaj parchin mixlari o’rniga friksion (mustahkamligi yuqori) boltlar yoki aralash (boltli-payvandli) birikmalar qo’llanila boshlandi. Ko’priksozlikda temirbeton va po’lat raqobati po’lattemirbeton oraliq qurilmalarni ishlab chiqilishiga olib keldi. Bunday konstruksiyalar avtomobil (oraliq uzunligi 40-80 metr) va temir yo’l (oraliq uzunligi 18-55 metr) ko’priklarida 1945 – yillardan boshlab keng qo’llanila boshlandi. Hozirgi paytda dunyoda texnik echimi va konstruksiyasi jihatidan nodir bo’lgan bir qator (rasm 9-13) metall ko’priklar qurilgan va ular muvaffaqiyat bilan ekspluatatsiya qilinmoqda. Rasm 9. Dubayda qurilgan zamonaviy metall ko’priklar (BAA) Rasm 10. Golden Bridje ustidan qurilgan osma ko’prik (AQSh) Rasm 11. Akashi - Kaiko osma ko’prigi (Yaponiya) Rasm 12. Sing-Ma ko’prigi (Hitoy) Rasm 13. Millo ko’prigi, 2004 yil (Frantsiya) Shunday qilib, ko’priksozlik sohasining XX-asrdagi muvaffaqiyatlari oraliq qurilmalarning yangi konstruktiv shakllarini ishlab chiqish, ular yordamida berkitiladigan oraliq uzunliklarini orttirish, payvandlashni, yangi materiallar va metall konstruksiyalarni biriktirish turlarini qo’llash, ko’priklarni loyihalash va hisoblash meyorlari va uslublarini, zavodlarda va qurilish maydonchalarida bajariladigan texnologiyalarni mukammallashtirish bilan bog’liqdir. 3. Po’lat ko’priklar materiallari Ko’p marta qaytariladigan og’ir dinamik kuchlar ta’siri ostida ishlaydigan ko’prik konstruksiyalari uchun amalda bo’lgan Davlat standartlari va Qurilish me’yorlari va qoidalari talablariga javob beradigan, yuqori sifatli, uglerodli va kam legirlangan, martenli va konvertorli, issiqlayin jo’valangan po’latlar qo’llaniladi. Uglerodli po’lat – temirning uglerod va rudadagi oz miqdordagi aralashmalar bilan qotishmasidir. Uglerod miqdorining ko’payishi po’latning mustahkamligini oshiradi, lekin uning plastikligini va payvandlanuvchanligini pasaytiradi, po’latni mo’rt qilib qo’yadi. Shu tufayli ko’prik konstruksiyalari uchun tarkibida uglerod miqdori 0,25% dan ko’p bo’lmagan kam uglerodli po’latlar qo’llaniladi. Po’latlar tarkibida zararli aralashmalar – oltingugurt, fosfor va boshqalar ham bordir. Oltingugurt po’lat mustahkamligini pasaytiradi va uni issiqqa sinuvchan (ya’ni harorat 800-1000 0 C bo’lganda mo’rt) qilib qo’yadi. Bu esa payvandlash paytida darzlar hosil bo’lishiga olib keladi. Fosfor esa plastiklikni va zarbga qayishqoqlikni keskin kamaytiradi, po’latni sovuqda sinuvchan (manfiy haroratda mo’rt) qilib qo’yadi. Ko’prik konstruksiyalari po’latida, odatda, oltingugurt va fosfor miqdori 0,035% dan (keskin sovuq hududlar uchun oltingugurt - 0,03% dan, fosfor 0,025% dan) oshmasligi kerak. Eritish usuliga va kisloroddan tozalanish darajasiga ko’ra po’latlar sokin, yarim sokin va qaynovchi po’latlarga bo’linadi. Sokin po’latlar yarim sokin va qaynovchi po’latlarga nisbatan yuqoriroq zichlikka va tuzilishining bir jinsliligiga egadir. Uglerodli po’latlar tayyorlanish shartlariga ko’ra A, Б va В guruhlariga, sifatining meyorlangan ko’rsatkichlariga ko’ra olti kategoriyaga bo’linadi. Masalan, ВСт 3 пс 5 markasi quyidagilarni bildiradi: В guruhli, uglerodli po’lat 3, yarim sokin tayyorlangan va 5-kategoriyali. Kam legirlangan po’lat - temirning uglerod va legirlovchi qo’shimchalar (2,5% gacha) bilan qotishmasidir. Legirlovchi qo’shimchalar po’latning mustahkamligini oshiradi, lekin uning plastikligini va qayishqoqligini biroz pasaytiradi. Legirlovchi qo’shimchalar sifatida xrom (X), kremniy ( С ), nikel ( Н ), mis ( Д ),), mis ( Д ),), marganets ( Г ), vanadiy ( Ф ) va boshqa elementlar qo’llaniladi. ), vanadiy ( Ф ) va boshqa elementlar qo’llaniladi. ) va boshqa elementlar qo’llaniladi. Kam legirlangan po’latlar markalarida (masalan 15X СН ), mis ( Д ), Д ),) birinchi raqamlar uglerod o’rtacha miqdorining yuzdan bir foizini, harflar esa miqdori 0,3% dan ko’p bo’lgan legirlovchi kompetentlar borligini ko’rsatadi. Harflar orqasidagi raqamlar tegishli legirlovchi elementlarning foizlardagi miqdorini ko’rsatadi. Kam legirlangan po’latlar termik ishlash turiga ko’ra uch kategoriyaga bo’linadi: 1-kategoriya - termik ishlovsiz (xom); 2-kategoriya – normallashtirilgan; 3-kategoriya – toblashdan va yuqori bo’shatishdan so’ng termik ishlov berilgan. Po’lat kategoriyasi marka belgisidan so’ng raqam bilan ko’rsatiladi (masalan, 10X СН ), mis ( Д ), Д ),-2). Kategoriya 1 po’lat markasi belgisida ko’rsatilmaydi, 3 raqamining o’rniga esa ba’zida po’latning minimal oqish chegarasi ko’rsatiladi (masalan, 15X СН ), mis ( Д ), Д ), -40). Kam legirlangan po’latlarni qo’llash uglerodli po’latlarga solishtirganda po’lat sarfining 15-18% ga va oraliq qurilmalarning smeta qiymatini 12-15% ga kamayishini ta’minlaydi. Po’lat markalari. Ko’prik konstruksiyalari turli markali, bir-biridan kimyoviy tarkibi, eritish usuli va termik ishlovi, mexanik va boshqa xossalari bilan farq qiladigan po’latlardan tayyorlanadi. Oraliq qurilmalarning asosiy ko’taruvchi elementlari uchun 1, 2 va 3 kategoriyali 16 Д ),, 15X СН ), mis ( Д ), Д ),, 10X СН ), mis ( Д ), Д ), markali maxsus markali po’latlar ishlatiladi. Ko’prik konstruksiyalarining ikkinchi darajali elementlari uchun ВСт 2, ВСт 3, 09 Г ), vanadiy ( Ф ) va boshqa elementlar qo’llaniladi. 2 С , 10 Г ), vanadiy ( Ф ) va boshqa elementlar qo’llaniladi. 2 С , 14 Г ), vanadiy ( Ф ) va boshqa elementlar qo’llaniladi. 2 va boshqa markali po’latlar ishlatiladi. Po’lat sinflari. Mexanik mustahkamligiga bog’liq ravishda barcha po’latlar 7 sinfga bo’linadi. Po’lat sinfi С (po’lat) harfi bilan va kasr raqamlari (suratda – vaqtinchalik qarshilik ko’rsatkichi, maxrajda – kN/sm 2 larda po’latning oqish chegarasi) bilan ifodalanadi. Masalan, 10X СН ), mis ( Д ), Д ), markali po’lat С 52/40 sinfiga tegishlidir. Bundan tashqari po’latlar uch guruhga bo’linadi: odatdagi mustahkamlikka ega – С 38/23 sinfli, kam uglerodli po’latlarni o’z ichiga oladigan; baland mustahkamlikka ega – С 44/29, С 46/33 va С 52/40 sinfli kam legirlangan po’latlar; yuqori mustahkamlikka ega – С 60/45, С 70/60 va С 85/75 sinfli termik mustahkamlangan po’latlar. Po’lat markalarini tanlash. Ko’prik konstruksiyalari uchun ko’prikdan foydalanish maqsadlariga (temiryo’l yoki avtoyo’l), tayyorlanish turiga (odatdagi yoki shimoliy xududlar uchun), elementning turiga (asosiy ko’taruvchi yoki ikkinchi darajali), montaj birikmalarining turiga (payvandlash yoki mustahkamligi yuqori boltlar bilan), prokatning turiga va qalinligiga va boshqa o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra po’latlarning turli markalari ishlatiladi. Odatdagi sharoitlar uchun tayyorlangan, mustahkamligi yuqori bo’lgan boltlar bilan yoki vertikal ulanma choklarisiz payvandlash orqali montaj qilinadigan payvandlangan oraliq qurilmalarning ko’taruvchi elementlari, tayanchlari va ekspluatatsiya qurilmalari uchun markasi 16 Д ), bo’lgan uglerodli po’lat va markalari 15X СН ), mis ( Д ), Д ), , 15X СН ), mis ( Д ), Д ), -2, 10X СН ), mis ( Д ), Д ),, 10X СН ), mis ( Д ), Д ), -2 bo’lgan kam legirlangan po’latlar ishlatiladi. Xuddi shunday, faqat payvandlash orqali montaj qilinadigan, vertikal ulanma chokli elementlar uchun 15X СН ), mis ( Д ), Д ), -2 va 10X СН ), mis ( Д ), Д ), -2 markali po’latlar ishlatiladi. Rasm 14. Metall ko’priklarda qo’llaniladigan po’lat sortamentining asosiy turlari: auniversal (keng polosali) po’lat; b-teng polkali burchak; c-polkalari teng bo’lmagan burchak; d-shveller po’lati; e-oddiy ikki tavrli to’sin; f-keng polkali ikki tavrli to’sin; griflangan po’lat; h-to’lqinsimon po’lat; i - tog’orasimon po’lat; k- shtampovka qilingan lotoksimon po’lat; l - silindrik po’lat; 1-universal po’latning tozalangan yon qirrasi; 2burchakning ich egilmasi; 3-burchakning muhrasi (obushek) Odatdagi sharoitlarda trotuarlarning payvandlangan ko’taruvchi elementlari, ko’rik moslamalari va ko’prik polotnosi uchun ВСт 3 сп 5 markali po’lat, payvand birikmalar bo’lmaganda esa ВСт 3 сп 4 markali po’lat ishlatishga ruxsat beriladi. Odatdagi sharoitlarda trotuarlarning to’suvchi elementlari va ko’rik moslamalari uchun ВСт 3 сп 2, qatnov to’shamasi uchun Ст 3 сп 2, panjaralar to’ldiruvchilari va ishlamaydigan prokladkalar uchun Ст 3 кп 2 markali po’latlar ishlatiladi. Po’lat sortamenti. Ko’prik konstruksiyalari zavodlarda ishlab chiqariladigan, Davlat standartlari va Qurilish meyorlari va qoidalari talablariga javob beradigan taxtali va fasonli issiqlayin jo’valangan po’latlardan tayyorlanadi. Qalin listli (tolstolistovaya) po’latlarning qalinligi 4-60 mm, kengligi 1250- 2600 mm va uzunligi 4200 mm gacha bo’lishi mumkin. Universal (shirokopolosnaya) po’latning qalinligi 6-60 mm, kengligi 200-1050 mm va uzunligi 5-12 metr o’lchamlarida chiqariladi. Universal po’lat bo’ylama qirqishni va yo’nishni talab qilmaydi, bu esa konstruksiyalarni tayyorlash qiymatini pasaytiradi. Teng polkali burchakli po’lat 20-250 mm kenglikdagi, 3-30 mm qalinlikdagi polkalarga ega, uning uzunligi 4-13 metrdir. Polkalari teng bo’lmagan burchakli po’lat 25-250 mm turli kenglikdagi va 3-20 mm qalinlikdagi polkalarga ega. Ko’rsatib o’tilganlardan tashqari ikki tavrli, shvellerli, tasmali, dumaloq va boshqa fasondagi po’latlar ishlatiladi (rasm 14). 4. Po’lat elementlarning birikmalari Zamonaviy ko’prik konstruksiyalarining po’lat elementlari ularni tayyorlash va montaj jarayonida elektr payvandlash, mustahkamligi yuqori boltlar, ayrim hollarda esa oddiy boltlar bilan biriktiriladi. Temir yo’l va aralash ko’priklarda payvandlangan va bolt va payvandlashdan kombinatsiya qilingan montaj birikmalari faqat “O’zbekiston temir yo’llari OAJ” bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Mixparchinli birikmalar po’lat ko’priklarda taxminan o’tgan asrning 70- yillaridan beri qo’llanilmaydi. Payvand birikmalar. Ko’prik konstruksiyalarining po’lat detallari birbiri bilan ulanma (rasm 15, a) va burchak (rasm 15,b) choklari bilan biriktiriladi. Bu choklar avtomatik, yarim avtomatik yoki qo’lda payvandlash orqali amalga oshiriladi. Qalinligi 30 mm dan ortiq bo’lgan po’lat taxtalar vertikal yoki qiya holatda elektroshlak usuli bilan payvandlanadi. Rasm 15. Po ’ lat elementlarning birikma turlari : 1- metall choki bo ’ yicha kesim ; 2- erish chegarasi bo ’ yicha kesim ; 3- kontakt tekisligi ; 4- ezilish yuzasi ; 5- boltning kesilish kesimi . Qo ’ lda payvandlashda qalin qoplamali ( surtilgan ) elektrodlar ishlatiladi va bu usul etib borish qiyin bo ’ lgan joylarda , tepadagi choklarni payvandlashda qo ’ llaniladi . Elektr payvandlashni qo ’ llash po ’ lat sarfini va ko ’ priklar konstruksiyalarini tayyorlash mashaqqatini kamaytiradi . Payvandlash vaqtida hosil bo ’ ladigan yuqori haroratdan biriktirilayotgan elementlarning notekis qizishi qo ’ shimcha kuchlanishlarni keltirib chiqaradi , choklar zonasidagi po ’ latning strukturaviy o ’ zgarishi va elementlarning buralib ketishi hollari kuzatilishi mumkin . Bular montaj payvand choklarini qo ’ llashni murakkablashtiradi . Markaziy cho ’ zilishda yoki siqilishda payvand ulanma birikmalarining mustahkamlikka hisobi quyidagi formula orqali amalga oshiriladi : bu erda : N - hisobiy zo ’ riqish ; t w va l w - kesimning hisobiy balandligi payvand chokning uzunligi ; R w у - ulanma payvand birikmasining hisobiy qarshiligi ; m 1 - ekspluatatsion yuklarga hisoblarda ish sharoiti koeffitsienti (0,9 ga teng ). Mustahkamligi yuqori boltlardagi friksion birikmalar. Bu birikmalar zo’riqishlarni mustahkamligi yuqori boltlar tortilganda biriktirilayotgan detallarning kontakt yuzalarida hosil bo’lgan ishqalanish kuchlari hisobiga uzatadi (rasm 9,c). Friksion birikmalar oddiy konstruksiyaga, o’rnatish uchun nisbatan kam mehnat sarfiga, kuchlanishlarning kichik konsentratsiyasiga, ko’p marta qaytariladigan yuklarga yaxshi ishlashiga, yuqori ishonchlilikka ega. Shu sababdan friksion birikmalar po’lat ko’priklar konstruksiyalari montaj birikmalarining asosiy turidir. Po’lat ko’priklarda normal aniqlikka ega, diametri 18-27 mm, mustahkamligi yuqori bo’lgan va termik mustahkamlangan 40X, 38XC markali po’latlardan tayyorlangan boltlar gaykasi bilan birgalikda qo’llaniladi. Bir dona mustahkamligi yuqori bolt bilan tortilib biriktirilayotgan detallarning har bir ishqalanish yuzasi qabul qila olishi mumkin bo’lgan hisobiy zo’riqish Q bh quyidagi formula orqali aniqlanadi: Bu formulada: - kontakt yuzalarini tozalash usuliga bog’liq bo’lgan, qiymati 0,35 - 0,58 ga teng ishqalanish koeffitsienti; λ bh kontakt yuzalarini tozalash usuliga va birikmadagi mustahkamligi yuqori boltlar soniga bog’liq bo’lgan, qiymati 1,18 - 2,51 ga teng ishonchlilik koeffitsienti; formula bilan aniqlanadigan, mustahkamligi yuqori boltni tortish zo’riqishi. Bu formulada: mustahkamligi yuqori boltni cho’zilishga bo’lgan hisobiy qarshiligi; A bn - boltning kesim yuzasi, netto; Rbun - mustahkamligi yuqori boltning uzilishga bo’lgan eng kichik vaqtinchalik qarshiligi (40X “selekt”markali po’latdan tayyorlangan, diametri 16-27 mm bo’lgan boltlar uchun 1100 MPa ga teng); mbh - mustahkamligi yuqori boltlar tortilishga ishlaganda ish sharoiti koeffitsienti (0,95 ga teng). Oddiy boltlardagi birikmalar. Oraliq qurilma va tayanchlarning ko’prik polotnosi, trotuarlar, panjaralar, ko’rik moslamalari va shularga o’xshash boshqa elementlarini biriktirish, shuningdek tayanch qismlarini mahkamlash uchun aniqligi yuqori (d 0 – d =0,4 - 0,6 mm), normal va taxminiy aniqlikka ega (d 0 – d =2 - 5 mm) oddiy boltlar ishlatiladi. Bu erda d 0 – teshik diametri; d – bolt sterjenining diametri (rasm 9, d). Bu birikmalarda zo’riqishlar bolt sterjenlari orqali uzatilishi sababli sterjenlar kesilishga va ezilishga ishlaydi. Bir dona oddiy boltning chegaraviy (qabul qila olishi mumkin bo’lgan) hisobiy zo’riqishi N b quyidagi formula orqali aniqlanadi: kesilishda ezilishda cho’zilishda Bu formulalarda: R bs , R bp , R bt - bolt po’latining kesilishga, ezilishga va cho’zilishga bo’lgan hisobiy qarshiligi (ShNQ 2.05.03-12 bo’yicha qabul qilinadi); d - bolt sterjeni diametri; A , A bn - bolt sterjenining kesim yuzasi (brutto, neto); n s - bir boltning kesilish tekisliklari soni; ∑ t - bir yo’nalishda ezilayotgan detallar qalinligi yig’indisining eng kichik miqdori; m b 1 - birikmaning ish sharoiti koeffitsienti (aniqligi yuqori boltlar uchun 1,0 ga, normal va taxminiy aniqlikka ega boltlar uchun 0,9 ga teng). Boltlarning joylashishi. Mustahkamligi yuqori va oddiy boltlar birikmada iloji boricha g’uj qilib joylashtiriladi. Bunda teshikli detallardagi kuchlanishlar konsentratsiyasini pasaytirish va siqilgan taxtali detallarning bukilib ketishining, kontakt zonasiga suv kirishining va korroziya bo’lishining oldini olish uchun boltlar markazlari orasidagi masofalar quyidagicha bo’lishi kerak: a) mustahkamligi yuqori boltlar uchun ixtiyoriy yo’nalishdagi eng kichik masofa – 2,5d, oddiy boltlar uchun - 3d; b) cho’zilishga va siqilishga ishlaydigan po’lat taxtalar uchun engchetki qatordagi boltlar orasidagi ixtiyoriy yo’nalishda maksimal masofa – 7 d yoki 16t, burchaklar uchun – 160 mm; v) o’rta qatorlardagi maksimal masofa: cho’zilishda va siqilishda zo’riqishga ko’ndalang – 24t, cho’zilishda zo’riqish bo’yicha -24t va siqilishda -16t. Bolt markazidan element chetigacha bo’lgan masofalar: a) zo’riqish bo’ylab va dioganal bo’yicha eng kichik masofa – 1,5d; b) xuddi shunday, zo’riqishga ko’ndalang – mexanik ishlov berilganqirralar uchun - 1,5d, prokat qirralar uchun yoki gaz – kislorod bilan qirqilgandan so’ng – 1,3d; v) eng katta masofa – 8t yoki 120 mm. Bu erda: d – boltning nominal diametri; t – paket tashqarisida joylashgan eng yupqa detalning qalinligi. 5. Po’lat oraliq qurilmalarning asosiy sistemalari va turlari Oraliq qurilmalarning asosiy sistemalari. Oraliq qurilmaning eng oddiy sistemasi ikki tayanch ustiga o’rnatilgan qirqilgan to’sindir (rasm 10, a). Statik ishining aniqligi, eguvchi momentlar epyurasining bir ishoraligi, tipovoylashtirishning va ta’mirlashda almashtirishning qulayligi bu sistemaning temir yo’l ko’priklarida keng tarqalishiga sabab bo’ldi. Faqat metalldan tuzilgan, yaxlit devorli, qatnovi ustidan bo’lgan to’sinlar oraliq uzunligi l = 45-50 metr bo’lgan oraliqlar uchun eng ratsional hisoblanadi. Qirqilgan to’sinning balandligi h ning kattaligi (1/15 ... 1/20) l miqdorida qabul qilinadi. Ko’rsatib o’tilgan oraliqlardan katta oraliqlarni berkitish uchun qirqilgan to’sinli panjarali, qatnovi ustidan yoki ostidan (rasm 10, b) bo’lgan fermalar yaxlit devorli to’sinlarga qaraganda ratsional bo’lib chiqadi. Bunda bosh fermalarning balandligi H ferma panellarining soni va uzunligi b bilan moslashtiriladi va H = (1/6...1/10) l miqdorida qabul qilinadi. Ko’priklarning qirqilgan panjarali fermalar bilan berkitilgan eng katta oraliq qurilmalari sifatida AQSh da qurilgan Metropolise temir yo’l ko’prigini (219,5 metr; 1917 yil), Paduka-Brukpore avtomobil ko’prigini (218,3 metr; 1929 yil), Chestere temir yo’l ko’prigini (227,1 metr; 1976 yil) ko’rsatish mumkin. Ko’priklarda qirqilmagan fermalarni qo’llash (rasm 10, c) qirqilgan fermalarga qaraganda kattaroq oraliqlarni berkitishga imkon yaratadi. Qirqilmagan fermalar qo’llanilganda oraliq o’rtasidagi hisobiy musbat moment qiymati kamayadi, bikirlik ortadi, egilish chizig’i tekislanadi, tashqi ko’rinish yaxshilanadi, tayanchlarning ishlash sharoitlari yaxshilanadi, oraliq qurilmalarni osma usulda montaj qilish va bo’ylama surish uchun yaxshi sharoitlar yaratiladi. Rasm 16. Metall oraliq qurilmalarning asosiy sistemalari Bunday fermalardan AQSh da qurilgan Frensis Skott Key temir yo’l ko’prigi (365,9 metr; 1977 yil), Astoriya avtomobil ko’prigi (375 metr; 1966 yil), Yaponiyada qurilgan Tenmon-Kio avtomobil ko’prigi (300 metr; 1966 yil) eng katta oraliqli ko’priklar hisoblanadi. Bunda fermalarning balandligi h= (1/30...1/40) l kattaligida qabul qilinadi, oraliq uzunliklari esa taxminan l 1 =(0,3...1,0) l ga tengdir. Yaxlit devorli qirqilmagan to’sinlarni avtomobil ko’priklarida qo’llash konstruktiv sabablarga ko’ra 150 metr bilan chegaralanadi. Shuning uchun kattaroq oraliqlarni berkitishda balandligi o’zgaruvchan to’sinlarni qo’llash maqsadga muvofiqdir (rasm 10, d). Tayyorlash va montaj qiymatining oshib ketishiga qaramasdan bunday konstruksiya yaxshi tashqi ko’rinishga ega va doimiy balandlikka ega bo’lgan to’sinlarga qaraganda iqtisodiy jihatdan samaraliroqdir. Bunda, qirqilmagan to’sinlarning parametrlari quyidagicha bo’lishi kerak: l 1 ’ =(0,6...0,8) l ’ ; h ’ = (1/35...1/50) l ’ va N = (1,5 …3) h ’ . Yaxlit devorli qirqilmagan to’sinli oraliq qurilmalar bilan berkitilgan eng katta oraliqlar Yugoslaviyada Savu daryosi ustidan qurilgan (261 metr; 1956 yil), Germaniyada Zoobryuke (259,1 metr; 1966 yil), AQSh da San-Mateo-Xeyuord (228,7 metr; 1967 yil) avtomobil ko’priklarini ko’rsatib o’tish mumkin. Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, XX asr oxirlarida to’sinli-konsolli sistemali ko’priklar ko’p sonda qurilgan bo’lib, ularning eng mashhurlari sifatida Shotlandiyadagi Fort qo’ltig’i ustidan qurilgan ko’prikni (521,24 metr; 1890 yil), Kanadadagi Kvebek ko’prigini (549 metr; 1917 yil) ko’rsatish mumkin. Yaqin o’tmishda bunday ko’priklar dunyoning eng taraqqiy etgan davlatlarida, ya’ni Yaponiyada Minato ko’prigi (510 metr; 1974 yil), AQSh da Komodor-Djon-Berri ko’prigi (501,2 metr; 1974 yil), Buyuk Yangi Orlean ko’prigi (480 metr; 1958 va 1988 yil) ham qurilgan. Ushbu ko’priklarning barchasi avtomobil ko’priklaridir. Rasm 10, e da ko’rsatilgan to’sinli-konsolli ko’prikning markaziy oralig’idagi osmaning uzunligi a = (1/2,5...1/3) l miqdorida qabul qilinadi, boshqa parametrlari esa qirqilmagan to’sinlar parametrlariga to’g’ri keladi. Arkali sistemalarni metall ko’priklarda qo’llash oraliq uzunligi 200 metrdan ortiq bo’lganda maqsadga muvofiqdir. Hozirgacha qurilgan ko’priklarda arka strelasi f keng qiymatlarda o’zgaradi. Uning eng maqsadga muvofiq qiymatlari temir yo’l ko’priklarida f = (1/6...1/8) l , avtomobil va shahar ko’priklarida f = (1/8...1/10) l ga teng qabul qilinadi. Arkalar, odatda, ikki sharnirli, qatnovi ustidan (rasm 10, f), ostidan (rasm 10, g) yoki o’rtasidan (rasm 10, h), yaxlit devorli (rasm 10, i) yoki panjarali (rasm 10, j) bo’ladi. Metall ko’priklarda arkali sistema bilan berkitilgan eng katta oraliqlar AQSh dagi Godj daryosi ustidan (518,3 metr; 1977 yil), Kill van Kull qo’ltig’i ustidan (510,5 metr; 1931 yil), Avstraliyadagi (Sidney, 502,9 metr; 1932 yil) qurilgan avtomobil va temir yo’l ko’priklariga tegishlidir. To’sinli sistemali oraliq qurilmalarga (rasm 10, a-e) alternativa sifatida oddiy sistemalar (odatda to’sinli va arkali) qo’shilishidan tashkil topgan kombinatsiyalangan sistemalarni (rasm 10, i-o) ko’rsatish mumkin. Yaxlit devorli elementlar qo’llanilgan kombinatsiyalangan sistemalar turli - tumandir. Ularning birisi – oraliq tayanchlar zonalarida ustunlari bor yarim arkalar ko’rinishidagi podprugalar bilan (rasm 10, i ga qarang) yoki panjarali fermalar bilan (rasm 10, k ga qarang) kuchaytirilgan uch oraliqli qirqilmagan to’sindir. Oraliq uzunligi 150 ... 200 metr diapazonida ushbu sistemada po’lat sarfi to’sinli panjarali fermalarga qaraganda ko’proq bo’lsa ham, bunda tayanchlar hajmi kichikroqdir. Bu holat, ushbu sistemaning arxitektura ko’rinishi tomonidan afzalliklarini hisobga olganda, shahar ko’priklari uchun maqsadga muvofiqdir. Sistemaning tahminiy parametrlari quyidagicha qabul qilinishi mumkin: l 1 =0,55 l ; h = (1/50...1/60) l va N = 5 h . Arkalar bilan butun uzunligi bo’yicha kuchaytirilgan to’sinli sistemalar yaxshi arxitektura ko’rinishiga ega va ular qatnovi ustidan (rasm 10, l) yoki o’rtasidan (rasm 10, m) bo’lishi mumkin. Bu holatlarda chetki oraliqlar uzunligi l 1 =(0,4...0,5) l , arka strelasining qiymati esa (1/3...1/5) l ga teng chegaralarida qabul qilinadi. Kombinatsiyalangan sistemaning boshqa bir namunasi – bikir ostki belbog’li shaparak fermadir (rasm 10, n). Bunday sistema temir yo’l ko’priklarida eng ko’p tarqalgan bo’lib, ularning parametrlari quyidagicha qabul qilinadi: l =66...110 metr; h = 1,5...1,8 metr; N = 1/7 l. Oraliq uzunligi 150...200 metr bo’lgan avtomobil va shahar ko’priklarida yana bir kombinatsiyalangan sistema – bikir tortqichli egiluvchan arka (rasm 10, o) qo’llaniladi. Bu sistemada qirqilgan to’sin (ba’zida Langer to’sini deb ham nomlanadi) arka tarafidan hosil qilingan rasporni qabul qiladi va tashqaridan olib qaraganda rasporsiz sistema hisoblanadi. Arka bikirlik to’sini bilan vertikal ustunlar yoki panjaralar orqali biriktiriladi. Bunda arka strelasining qiymati f = (1/6...1/7) l ga teng. Bikirlik to’sinining balandligini esa 3,6 metrdan ortiq qabul qilinmasligiga harakat qilinadi. Bunday sistema fermalarga qaraganda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas, ularni tayyorlash va montaj qilish qiyin, lekin yaxshi estetik sifatlarga ega va ular yordamida katta oraliqlarni berkitish mumkin. Yaxlit devorli rigeli bo’lgan romli po’lat ko’priklar “chiroyli” sistema bo’lib (masalan, “chopayotgan ohu”, rasm 10, p), 250 metrgacha bo’lgan oraliqlarni berkitishga imkon yaratadi. Ushbu romli sistemada panjarali bosh fermalar ham qo’llanilishi mumkin (rasm 10, r). Lekin montaj qilish texnologiyasining anchagina murakkabligi, tayanchlardagi rasporning kattaligi va podkoslarni korroziyadan alohida himoya qilish kerakligi uchun, romli metall ko’priklar temir yo’llarda juda kam hollarda insho etiladi. Oraliq qurilmalarning asosiy qismlari. Po’lat oraliq qurilmalar quyidagi qismlardan iborat: 1) qatnov qismi (ko’prik polotnosi, bo’ylama va ko’ndalang to’sinlar); 2) bosh ko’taruvchi elementlar (to’sinlar, arkalar, fermalar va boshq.); 3) bosh ko’taruvchi elementlar orasidagi bo’ylama va ko’ndalang bog’lamalar; 4) ko’rik moslamalari (rasm 17). Rasm 17. Po’lat oraliq qurilmalarning ko’ndalang kesimlari: 1-qurilmalarning yaqinlashuv gabariti; 2-ko’prik polotnosi; 3-panjarali trotuar; 4-yaxlit devorli bosh to’sin; 5-tayanch qismi; 6-ostki bo’ylama bog’lamalar; 7-ko’ndalang bog’lamalar; 8-ustki bo’ylama bog’lamalar; 9- bo’ylama to’sinlar; 10-ko’ndalang to’sin; 11-bosh ferma Ko’prik polotnosi transport vositalari va yo’lovchilar qatnovi uchun mo’ljallangan. Temir yo’l ko’prik polotnosi ballastsiz va ballastli bo’lishi mumkin. Ballastsiz polotno yo’l relslari va yog’och yoki metall ko’ndalang to’sinlarga, temirbeton yoki po’lat plitalarga mahkamlangan kontrburchaklar yoki konstrrelslardan iborat. Panjarali trotuarlar odatda metall kronshteynlarga o’rnatiladi (rasm 17, a). Ballastli ko’prik polotnosi relslardan, kontrburchaklardan, shpalalardan va trotuarlari, panjaralari bo’lgan temirbeton yoki metall koritoga joylashtirilgan ballastdan iborat. Ko’prik polotnosi bosh ko’taruvchi elementlar (rasm 17, a ga qarang) yoki qatnov qismining bo’ylama to’sinlari ustiga joylashtiriladi (rasm 17, b). Qatnov qismining bo’ylama va ko’ndalang to’sinlari qatnovi ostidan bo’lgan oraliq qurilmalarida (rasm 11, b ga qarang), shuningdek qatnovi ustidan bo’lgan oraliq qurilmalarida bosh ko’taruvchi elementlar o’qlari orasidagi masofa katta (2,5 metrdan ortiq) bo’lganda o’rnatiladi. Bo’ylama to’sinlar ko’ndalang to’sinlarga, ko’ndalang to’sinlar esa oraliq qurilmalarning bosh ko’taruvchi elementlariga mahkamlanadi. SHunday qilib, qatnov qismining to’sinlari vaqtinchalik harakatchan yukni ko’prik polotnosidan qabul qilib olib uni bosh ko’taruvchi elementlarga uzatadi. Oraliq qurilmalarning bosh ko’taruvchi elementlari to’sinlardan, fermalardan, romlardan, arkalardan va boshqa turli statik tizimlar konstruksiyalaridan iborat bo’lishi mumkin. Bosh ko’taruvchi elementlar ko’prik tayanchlari orasidagi bo’shliqni berkitadi, qatnov qismi orqali tushgan vaqtinchalik harakatchan va doimiy yukni qabul qilib ularni tayanchlarga uzatadi. Bo’ylama va ko’ndalang bog’lamalar bosh ko’taruvchi elementlar orasiga o’rnatiladi. Bo’ylama bog’lamalar odatda bosh elementlarning ustki va ostki belbog’lari tekisligida joylashadi (rasm 17 ga qarang). Bog’lamalar oraliq qurilmalarning fazoviy o’zgarmasligini, bikrligini va turg’unligini ta’minlaydi. Ko’rik moslamalari zinalar, panjaralari bo’lgan traplar, katokli telejkalar, ko’taruvchi osma kajavalar va po’lat oraliq qurilmaning har qanday qismini ko’rikdan o’tkazish, tozalash, bo’yash va ta’mirlash uchun kerak bo’lgan boshqa qurilmalardan iborat. Oraliq qurilmalarning asosiy turlari. Ko’priklarning po’lat oraliq qurilmalari turli statik tizimga va konstruksiyaga, elementlarni biriktirish usullariga, ko’prik polotnosiga va boshqa o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin. Bosh ko’taruvchi elementlarning statik xossalariga ko’ra po’lat oraliq qurilmalar to’sinli (qirqilgan, konsol, qirqilmagan), romli (qirqilmagan, qiya ustunli va boshq.), arkali (uch sharnirli va sharnirsiz), osma (egiluvchan kabelli, sharnir zanjirli va boshq.) va kombinatsiyalangan (arkali to’sin, kabelli to’sin, vantli va boshq.) tizimlarga bo’linadi. Konstruksiyasi bo’yicha po’lat oraliq qurilmalar yaxlit devorli va chiziqli sterjenlardan tashkil topgan shaparak turlarga bo’linadi. Qo’llanilgan metalli bo’yicha oraliq qurilmalar uglerodli yoki kam legirlangan po’latlardan tayyorlangan, oddiy yoki shimol sharoitlari uchun mo’ljallangan, bo’lishi mumkin. Elementlarni birlashtirish usuliga ko’ra po’lat oraliq qurilmalar mixparchinli, payvandlangan va boltli, shuningdek, elementlar zavodda payvandli tayyorlanib montaj birikmalari parchinmixli yoki boltli bo’lganda payvandli - parchinmixli, payvandli – boltli turlariga bo’linadi. Qatnov qismining joylashishiga ko’ra oraliq qurilmalar qatnovi ustidan (rasm 11, a ga qarang), ostidan (rasm 11,b ga qarang) va o’rtasidan bo’lishi, shuningdek qatnov qismi ikki yarusda joylashtirilishi mumkin. Ko’prik polotnosining turiga ko’ra oraliq qurilmalar yog’och bruslar, metall ko’ndalang to’sinlar, temirbeton plita, ballast, po’lat ortotrop plita va boshqalar ustidan bo’lishi mumkin. 6. Metall ko’priklarni loyihalash va hisoblashning asosiy qoidalari Po’lat ko’priklar konstruksiyalarining hisobi yog’och va temirbeton ko’priklarning hisobiga solishtirilganda bu hisob o’ziga hos hususiyatlarga ega. Oraliq qurilmaning ishchi xujjatlarini ishlab chiqish jarayonida loyihachi avval konstruktiv mo’ljalni belgilaydi, taxminiy hisoblarni amalga oshiradi, keyin bu hisoblarni analitik hisoblar bilan tekshirib chiqadi, kerak bo’lgan taqdirda esa loyihaga lozim bo’lgan o’zgartirishlarni kirgizadi. Umuman olganda ko’prik konstruksiyalari elementlarini loyihalash va hisoblash quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi: 1.Ko’priksozlik tarixiga va tajribasiga tayanib loyihalanayotgan ko’prik konstruksiyasi hisoblanayotgan elementining asosiy geometrik o’lchamlari belgilanadi; 2.Hisoblanayotgan elementning hisobiy sxemasi tanlab olinadi. Bunda hisobiy elementning boshqa ko’prik elementlariga tayanishi, ular bilan birikishi va boshqa hususiyatlari inobatga olinadi; 3.Hisoblanayotgan elementga ta’sir etuvchi doimiy va vaqtinchalik yuklarning miqdori, yuklanish shakli, bu yuklarning miqdoriga ta’sir ko’rsatuvchi yuk bo’yicha ishonchlilik koeffitsienti, ish sharoiti koeffitsienti, dinamik koeffitsient va bir vaqtda ta’sir etuvchi yuklarning birikmalari (sochetaniya nagruzok) va boshqalar aniqlanadi; 4.Qurilish mexanikasi uslublari yordamida hisoblanayotgan elementning xarakterli kesimlaridagi zo’riqishlar (eguvchi moment, kesuvchi kuch, bo’ylama kuch) aniqlanadi; 5.Elementning xarakterli kesimlari chegaraviy holatlar uslubiga binoan mustahkamlikka, chidamlilikka, mahalliy va umumiy deformatsiyalarga hisoblanadi. O’tgan asrning 50-yillariga qadar ko’priklarning yuk ko’taruvchanligi ruxsat etilgan kuchlanishlar usuli bo’yicha tekshirilgan. Bu usulda hisoblar natijasida aniqlangan kuchlanishlar ruxsat etilgan kuchlanishlar bilan taqqoslangan. Ruxsat etilgan kuchlanishlar chegaraviy kuchlanishlar ga nisbatan zaxira koeffitsientini kiritish yo’li bilan aniqlangan. Bu erda σТ - metallning uzilishga bo’lgan vaqtinchalik qarshiligi yoki oqish chegarasi. Bu qiymat ruxsat etilmagan katta deformatsiyalarning paydo bo’lishiga kafolat beradi. Zaxira koeffitsienti kz umumiy qamrovchi xarakteristikaga ega. Uning qiymatiga inshootning faqatgina ishonchliligina emas, balki uning iqtisodiy sifatlari ham bog’liq bo’ladi. Zaxira koeffitsientining asosiy kamchiligi – u turli ko’rinishdagi yuklar o’zgaruvchanligi qiymatlarini baholashga imkon bermaydi va konstruksiyaning, uning elementlarining yoki qo’llanilayotgan materiallarning ishlash hususiyatlariga bog’liq bo’lgan alohida olingan faktorlarga aniqlik kiritish imkoniyatlarini hisobga olmaydi. Bu kamchilik rus olimlari V.A. Badlin, A.A. Gvozdev, N.S. Streletskiy va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan va hozirgi paytda amalda bo’lgan chegaraviy holatlar uslubida asosan bartaraf qilingan. Ushbu uslubning bosh g’oyasi – konstruksiyaning ekspluatatsion talablarga javob bermay qoladigan konkret fizik yoki geometrik holatlarini (ya’ni – chegaraviy holatlarini) hisoblarda ko’rib chiqishdir. Hozirgi paytda barcha chegaraviy holatlar ikki guruhga birlashtirilgan. Birinchi guruh chegaraviy holat yuz berganda konstruksiya ekspluatatsiyaga (yoki qurishga) umuman yaramay qoladi. Bu quyidagi avariya holatlariga to’g’ri keladi: konstruksiya (yoki element) mo’rtlikdan, qayishqoqlikdan yoki charchashdan buzilishi (sinib ketishi) oqibatida yuk ko’taruvchilik qobiliyatini to’la yo’qotadi; bo’ylama egilish, umumiy yoki mahalliy turg’unlikni yo’qotish, yoki fazoda holati o’zgarishi (ag’darilib ketishi yoki siljishi) oqibatida shakliy turg’unligini yo’qotadi; konstruksiya o’zgaruvchan sistema holatiga o’tadi; havfli rezonans tebranishlar oqibatida konstruksiya to’la buzilib ketadi. Ikkinchi guruh chegaraviy holatning ro’y berishi ko’prikni normal ekspluatatsiya qilishda qiyinchiliklar tug’diradi. Bu qiyinchiliklar konstruksiya elementlarida katta deformatsiyalar, siljishlar, egilishlar, burilishlar, cho’kishlar, tebranishlar hosil bo’lganligi, shuningdek navbatdan tashqari ta’mirlash ishlarini o’tkazish, betonda darzlar paydo bo’lib ularning kengligi ruxsat etilgan kattaliklardan oshib ketishi oqibatida inshoot ishlash davrining kamayishi tufayli transport harakat tezligini chegaralash bilan bog’liqdir. Yaxlit konstruksiyalar hisobi yoki konstruksiyaning alohida olingan elementining hisobi inshootning barcha ishlash bosqichlarida yuqorida ko’rsatib o’tilgan chegaraviy holatlardan har qanday birining hisobiy konstruksiya yoki elementda ro’y bermasligiga kafolat berishi kerak. Birinchi guruh chegaraviy holatlar bo’yicha hisoblarning fizik ma’nosi quyidagidan iborat: element kesimidagi bo’lishi mumkin bo’lgan maksimal zo’riqish F bu kesimning minimal ko’tarish qobiliyati F dan ortib ketmasligi kerak, ya’ni F ¿ F bo’lishi lozim. Ikkinchi guruh chegaraviy holatlar bo’yicha hisoblar ham chegaralash shakliga ega, masalan, egiluvchi to’sinlarning salqiligi f ¿ f lim shartini qanoatlantirishi kerak. Chegaraviy holatlar uslubining afzalligi - differensiyalangan zahira koeffitsientlari sistemasi yordamida turli faktorlarni ayri-ayri hisobga olish imkoniyatining borligidir. Bu esa hisoblash natijalarini inshootning real yuklar ta’siri ostida ishlash sharoitlariga katta darajada yaqinlashtirishga imkon yaratadi. Unda mustahkamlikka hisoblardagi tengsizlik kengaytirilgan holda quyidagicha ifodalanishi mumkin: F ( pi , vi , 1+ μ P, γ fpi, γ fvi , η )≤ Ф ( A,Rn, γ m , γ n ,mj ) (1) Bu ifodada pi , vi – doimiy va vaqtinchalik vertikal yuk i ning intensivligi; 1+ μ - dinamik koeffitsient; γ fpi , γ fvi – doimiy va vaqtinchalik yuklarning yuk bo’yicha ishonchlilik koeffitsientlari; η - yuklar birikmalari (sochetaniya) koeffitsienti; A – element ko’ndalang kesimining geometrik parametri, masalan, yuzasi; Rn - konstruksiya materialining kuch ta’siriga bo’lgan normativ qarshiligi; γ m , γ n – konstruksiya materiali va vazifasi bo’yicha ishonchlilik koeffitsienti; mj – inshootning ish sharoiti koeffitsienti. Ko’prik ustida bir necha yo’l izlari (yoki harakat polosasi) bo’lganda vaqtinchalik yukka har bir izning (polosaning) bir vaqtda maksimal yuklanish ehtimolini hisobga oladigan, qiymatlari s 1 ¿ 1 bo’lgan qo’shimcha koeffitsientlar kirgizish kerak bo’ladi. Doimiy va vaqtinchalik yuklar bo’yicha ishonchlilik koeffitsientlari γ fpi va γ fvi haqiqiy yuklar qiymatlarining tasodifan ular uchun belgilangan normativ qiymatlardan noqulay tomonga o’zgarishi mumkinligini hisobga oladi. Konstruksiyalarning hisobi vaqtinchalik yuklar v i ning eng qulay bo’lmagan birikmalari (sochetaniya) uchun amalga oshirilishi kerak. Ammo bunda yuklar qiymatining ayni bir paytda o’zlarining maksimal qiymatlariga erishish ehtimoli kichikdir. Shuning uchun hisoblarga birikmalar koeffitsientlari η ¿ 1 kiritiladi. Konstruksiya materialining normativ qarshiligi R n nazorat namunalarining (ta’minlanganligi 0,95 dan kam bo’lmagan) mustahkamligi bo’yicha normalar orqali belgilanadi. Material bo’yicha ishonchlilik koeffitsienti γ m mexanik qarshilikning bo’lishi mumkin bo’lgan harhilliligini, shuningdek real elementlar materiali qarshiligi bilan tajriba uchun tayyorlangan namunalar qarshiligi o’rtasidagi farqni hisobga oladi. Vazifasi bo’yicha ishonchlilik koeffitsientlari γ n turli vazifaga va ahamiyatga ega bo’lgan inshootlarning mas’uliyat darajasini, kapitalligini va chegaraviy holat ro’y berishi oqibatining ahamiyatlarini hisobga oladi. Inshootning ish sharoiti koeffitsientlari m j konstruksiyaning alohida olingan elementlarining hisoblarda to’g’ridan-to’g’ri inobatga olinmaydigan ish sharoitlarini, hisobiy sxemaning, hisob uslubining shartliligini va boshqa faktorlarni hisobga oladi. Loyihachilar tomonidan, odatda, normativ qarshilik R n emas, materialning hisobiy qarshiligi ishlatiladi. Har bir chegaraviy holat ro’y berishining oqibatlari turlidir. Shuning uchun har bir hisob turi o’z koeffitsientlari sistemasi bilan amalga oshiriladi (1 – jadvalga qarang). 1-jadval. Chegaraviy holatlar uslubining koeffitsientlari sistemasi Chegara viy holatlar guruhi Hisob-kitob turi Ichki zo’riqishlar N Teksh iris h shakliDoim iy yuklarda n Vaqtinchalik yuklardan I Mustahkam likk a Σγfpi piΩ (1+μP)γ fv η v (α, λ)ω N≤ m i RA Shakl turg’unligiga -----« «----- -----« «----- N≤m j ϕRARA Chidamlilik ka Σp i Ω (1+2/3μP)εηv (α,λ) ω σ≤ miRf Holat turg’unligiga Σγfpi piΩ γ fv η v (α,λ)ω M u ≤m M z / γ n Seysmikani hisobga olganda -----« «----- γ fv η v (α,λ)ω Tegis hli normativ xujjatga binoan II Egilishlar va burilish burchaklari Σp i Ω ηεv(α,λ)ω f ≤ mj flim Darzlar hosil bo’lishi -----« «----- ηv(α,λ)ω σ≤m i R f Darzlarning ochilishi -----« «----- -----« «----- acr≤Δ cr Yuqoridagi keltirilgan jadvalda Ω , ω - N zo’riqish uchun qurilgan ta’sir chizig’ining to’la yuzasi va bu yuzaning bir qismi; ε – tarkibida transporterlar inobatga olinmaygan temir yo’l yuk ta’siriga amalga oshiriladigan hisoblarda kirgiziladigan koeffitsient; φ – bo’ylama egilish koeffitsienti; M u , M z – ag’daradigan va ushlab turadigan kuchlardan hosil bo’lgan momentlar; a cr va Δ cr – darzlarning hisobiy va chegaraviy ruxsat etilgan kengliklari; Yuk ko’tarish qobiliyatini yo’qotishga olib keladigan chegaraviy holatlar har doim kuch kriteriyalariga – chegaraviy oquvchanlik kriteriyasiga va sharnir oquvchanlik kriteriyasiga ega bo’ladi. Ular ekspluatatsiya qilishni yo’qotish ma’nosiga olib keladigan chegaraviy holatlar uchun ham qo’llanilgan. Chegaraviy holatlar uslubini ishlab chiqishning birinchi yillaridan boshlab N.S. Streletskiy kuch kriteriyalarini deformatsiya kriteriyalariga almashtirishni taklif qilgan. Ammo, plastik deformatsiyalarning juda ham rivojlanb ketmasligiga kafolat beradigan yangi kriteriyalarning mantiqliligiga qaramasdan, ushbu taklifni amalga oshirishga 30 yildan ortiq vaqt talab qilindi. Metal konstruksiyalarni birinchi guruh chegaraviy holatlarda cheklangan plastik deformatsiyalar bo’yicha hisoblash ko’priklarni loyihalash normalariga 1984 yili kiritildi (ShNQ 2.05.03-12 ga qarang). Shunday qilib, metall ko’priklar hisobining boshqa materiallardan qilingan inshootlar hisobiga nisbatan muhim hususiyati (farqi) shundan iboratki, unda I – guruh chegaraviy holatlar (mustahkamlik shartiga ko’ra) kriteriyasi sifatida elementlar kesimlarida hisobiy yuklardan hosil bo’ladigan plastik deformatsiyalarning cheklangan tarzda qabul qilinishidir. Bunda II-guruh chegaraviy holatlarning kriteriyasi sifatida elementlar kesimlarida normativ yuklardan hosil bo’lishi mumkin bo’lgan plastik deformatsiyalarning ruxsat etilmasligi, ya’ni konstruksiyaning elastik bosqichda ishlashining ta’minlanishi qabul qilingan. Real inshootlarda elementlarning ideal mustahkamligi bilan emas, konstruktiv mustahkamligi bilan (deformatsiyalar konsentratsiyasi, qoldiq kuchlanishlar va shunga o’xshashlar) ish ko’riladi. Shuning uchun bunday sharoitlarda material va birikmalarning faqat cheklangan shikastlanishlariga ruxsat beriladi (masalan, plastik deformatsiyalar kuzatiladigan payvand choklari). Chegaraviy holatning kriteriyasini belgilash uchun konstruksiya ishlashining yuk ko’taruvchanlik qobiliyatini yo’qotishiga qadar bo’lgan diagrammasini, masalan Prandtl diagrammasini (rasm 18, a), ko’rib chiqish kerak bo’ladi. Mustahkamlik bo’yicha chegaraviy holat sifatida shunday holat qabul qilinishi mumkinki, bunda chegaralangan plastik deformatsiyalar konstruksiyaning eng katta kuchlanishlari bo’lgan qismlarida hosil bo’ladi. Lekin barcha hollarda elastik deformatsiyalar sohalari saqlanib qoladi. Plastik deformatsiyaning maksimal qiymati 0,0025 ga yaqin qilib belgilangan. Rasm 18. P( Δ ) – Δ diagrammasi (a) va elastik plastik stadiyada konstruksiya deformatsiyalarining rivojlanish sxemasi (b) Hisobiy yuklardan hosil bo’ladigan chegaraviy holatga rasm 18, a da keltirilgan egri chiziqdagi koordinatlari (P 2 , Δ 2 ) bo’lgan elastik plastik stadiyada ishlash nuqtasi to’g’ri keladi. Bunda to’sindagi maksimal eguvchi momentlar ta’sir qiladigan joylarida, to’sin kesimining eng chetki, eng kuchlangan qirralaridan boshlab neytral o’q tarafi yo’nalishida plastik (qaytmaydigan) deformatsiyalar rivojlanishiga boshlaydi (rasm 18, b). Bu esa konstruksiya yuki diagrammadagi (P 2 , Δ 2 ) nuqtasidan to’la ozod qilinganda to’sinda qoldiq deformatsiyalar Δ qold hosil bo’lishini bildiradi. Ushbu holat turli faktorlarning – yuk bo’yicha ishonchlilik koeffitsienti va dinamik koeffitsientning maksimal qiymati, turli kuchlar maksimal qiymatlarining bir vaqtdagi ta’siri, material mustahkamlik hossalarining minimal qiymatlarining ayni paytdagi eng noqulay birikmalari (sochetaniya) ta’siri oqibatida yuzaga kelishi mumkin. Normativ harakatchan yuklarning ko’prikni normal ekspluatatsiya qilish uchun zarur bo’lgan qiymatlari diagrammadagi koordinatlari (P 1 , Δ 1 ) bo’lgan nuqta bo’yicha belgilanadi, ya’ni bunda konstruksiyaning elastik stadiyada ishlashi kerak bo’ladi. Mustahkamlikka bo’lgan hisoblarda metall konstruksiyaning elastik plastik stadiyadagi ishi ko’priklarning amalda bo’lgan loyihalash normalaridagi mustahkamlik sharti σ ≤ Δ R ning chap tomoni maxrajiga kiritiladigan, qiymatlari 1 dan katta bo’lgan, koeffitsientlar sistemasi bilan inobatga olinadi. Metall oraliq qurilmalarni hisoblash uslubiga yuqorida ko’rsatilgan aniqlikni kiritish eng muhim muammolarni – po’latni tejash muammolarini echishga hizmat qiladi. Nazorat savollari Qanday ko’priklar metall ko’priklar deb ataladi? Metall oraliq qurilmalar bilan qanday uzunlikkacha bo’lgan oraliqlarni berkitish mumkin? Po’lat oraliq qurilmalarning temirbeton oraliq qurilmalarga nisbatan qanday afzalliklari bor? Po’lat oraliq qurilmalarning temirbeton oraliq qurilmalarga nisbatan qanday kamchiliklari bor? Po’lat oraliq qurilmalar qanday uzunlikdagi oraliqlar uchun iqtisodiy jixatdan samarali bo’ladi? Po’lat ko’priklar qurilishi sohasida qaysi bosh masalalar echilishi lozim? Birinchi metall ko’priklar qachon va qaerda qurilgan? Metall qo’priklarning yalpi qurilishi qachon va qaerda boshlangan? Mashhur rus ko’priksozi Belelyubskiy tomonidan qanday ko’priklar qachon va qaerda loyihalangan va qurilgan? Statik sxemasi bo’yicha metall ko’priklar qanday bo’lishi mumkin? Metall ko’priklar uchun qanday po’latlar qo’llaniladi? Kam legirlangan po’lat deganda qanday po’lat tushuniladi? Kam legirlangan po’latlarning qanday markalari bor? Po’latlarning qanday sinflarini bilasiz? Po’lat sortamentining qanday asosiy turlarini bilasiz ? Po’lat birikmalarining qanday turlari bor ? Payvand birikmalarining qanday turlari bor ? Mustahkamligi yuqori bo’lgan boltli birikmalarning ishlash prinsipi qanday ? Oddiy boltli birikmalarning ishlash prinsipi qanday ? Metall oraliq qurilmalarning qanday sistemalari bo’lishi mumkin ? Foydalanilgan adabiyotlar 1. Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Fundamentals. © 2014 by Taylor & Francis Group, LLC CRC Press is an imprint of Taylor & Francis Group, an Informa business. ISBN-13: 978-1-4398-5234-7. - 574 pp. 2. Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Superstructure Design. Edited by Wai-Fah Chen and Lian Duan. © 2014 by Taylor & Francis Group, LLC CRC Press is an imprint of Taylor & Francis Group, an Informa business. International Standard Book Number-13: 978-1-43985229-3 (eBook - PDF). – 734 pp. 3. Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Construction and Maintenance. Edited by Wai-Fah Chen and Lian Duan. © 2014 by Taylor & Francis Group, LLC CRC Press is an imprint of Taylor & Francis Group, an Informa business. International Standard Book Number-13: 978-1-4398-5233-0 (eBook - PDF). – 646 pp. 4. Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Seismic Design. Edited by Wai-Fah Chen and Lian Duan. © 2014 by Taylor & Francis Group, LLC CRC Press is an imprint of Taylor & Francis Group, an Informa business. International Standard Book Number-13: 978-1-4398-5232-3 (eBook - PDF). Visit the Taylor & Francis 722 pp. 5. Salixanov S.S., Raupov Ch.S. Transport inshootlarini loyihalash va qurish. 3-qism. Temir yollardagi metall ko’priklar. O’quv qo’llanma. – Toshkent, TashIIT, 2016. – 168 b. 6. Salixanov S.S., Raupov Ch.S. Transport inshootlarini loyihalash va qurish. 1-qism. Temir yollardagi tonnellar va quvurlar. O’quv qo’llanma. – Toshkent, TashIIT, 2014. – 137 b. 7. Salixanov S.S., Raupov Ch.S. Transport inshootlarini loyihalash va qurish. 2-qism. Temir yollardagi temirbeton ko’priklar. O’quv qo’llanma. – Toshkent, ToshTYMI, 2015. – 160 b.

O'xshashlar

Temir beton ko’priklar haqida umumiy ma’lumotlar
Metall ko’priklar xaqida umumiy ma’lumotlar
Ferma va komplekslar haqida umumiy ma’lumotlar
Tonnellar haqida umumiy ma’lumotlar va ularni loyihalash
Po’lat ko’priklarni hisoblash