Nazorat-o’lchov asboblari va yordamchi jixozlar - Transport - Referatlar

Nazorat-o’lchov asboblari va yordamchi jixozlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

699 KB

Ko'chirib olish

Nazorat-o’lchov asboblari va yordamchi jixozlar Reja: 1. Yonilgi satxini ulchash asboblari 2. Akkumulyatorning zaryad rejimini nazorat kiluvchi asboblar 3. Avtomobil va traktor xarakat tezligini va dvigatel valining aylanish chastotasini nazorat kiluvchi asboblar 4. Ulchov-nazorat asboblarning rivojlanish istikbollari 5. Yordamchi elektr jixozlar

Yonilgi satxini ulchash asboblari. Yonilgi satxini ulchash asboblari avtomobil bakidagi yonilgi xajmini va u kancha masofaga yetishini baxolash imkonini beradi. Xozirgi zamon avtomobillarida yonilgi satxini ulchash uchun elektr asboblar ishla- tiladi. Bu asboblarning datchigi yonilgi bakiga, kursatkich esa, xaydovchi kabinasidagi asboblar paneliga joylashtiriladi. Kursatkich shkalasi bak xajmi ulushida darajalanadi: O, 1/4, 1/2, 3/4, P (yoki F). Kursatkich sifatida ikki turdagi asboblar joriy topgan: elektromagnitli va logometrik. Xar ikkala kursatkich bilan, yonilgi satxi uzgarganda karshiligi uzgaradigan bir xil reostatli datchiklar ishlatiladi. Ba’zi datchiklarga kushimcha kontaktlar urnatilib, ular bakdagi yonilgi ma’lum minimal kiymatgacha kamayganda (taxminan 50 - 100 km masofaga yetadigan darajagacha) tutashadi va asboblar panelidagi lampa yonadi. - 116-rasm. Yonilgi satxini ulchash asbobining reostatli datchigi Reostatli datchikning (116-rasm) sezuvchi elementi sifatida kaprondan tayyorlangan silindrik kalki 1 ishlatilib, u pishang 7 bilan birga uk 2 atrofida buralishi mumkin. Shu ukning uziga reostatning bronzali sudralgichi 9 maxkamlangan va u xarakatlanganda reostat chulgami 12 ustida sirgaladi. Reostat

chulgami 0,2 mm li nixrom simdan tekstolit taxtacha 10 ga uralgan. Rux kotishmasidan tayyorlangan datchik korpusi ikki bulakdan (3 va 4) iborat bulib, ular bir-biriga murvat 6 yordamida biriktirilgan. Korpusning ustki bulagi 4 dagi chikish kiskichi 5 ga reostat chulgamining bir uchi 11 ulangan. Reostat sudralgichi sim xalka 8 yordamida datchik korpusiga ulangan. Yonilgi satxi kamaysa datchik kalkisi pastga tushadi va u bilan birga sudralgich xam buralib reostat karshiligini kamaytiradi. KamAZ avtomobillariga urnatilgan BM158-A belgili datchik boshkacharok tuzilgan bulib, ularga kushimcha juft kontaktlar 9 urnatilgan. Bu kontaktlar tutashganda, asboblar panelida (odatda yonilgi satxi kursatkichining ichida) signal lampa yonadi va xaydovchini yonilgi tugayotganligidan ogox kiladi. VAZ avtomobillariga urnatilgan BM 150 datchiklari xam shunga uxshash tuzilishga ega. Elektromagnitli kursatkich (117- rasm) asos 4 ga maxkamlangan yumshok pulat uzakli, bir-biriga nisbatan 90 0 burchak ostida joylashtirilgan ikki galtak 5 va 7 dan iborat bulib, ularni usti kutb poynaklari 6 va 8 bilan koplangan. Gal- 117-rasm. Elektromagnitli yonilgi satxi kursatkichi

taklarning uklari kesishgan nuktada joylashgan ukda, kursatkich strelkasi 2, jez posongi 1 va pulat yakorcha 10 maxkamlangan. Ut oldirish kaliti 5 ulanganda tok akkumulyator batareyadan ampermetr va kursatkichning B kiskichi orkali galtak 5 dan utadi, keyin ikki zanjirga bulinadi: galtak 7 orkali korpusga va datchik reostati 9 orkali korpusga. Galtaklar 5 va 7 dan tok utganda, ular atrofida magnit maydoni xosil buladi. Bu ikkala magnit maydonlarning uz aro ta’sirida xosil bulgan natijaviy magnit maydoni pulat yakorchani va u bilan birga strelkani uz magnit kuch chiziklari buylab yunaltiradi. Yonilgi satxi uzgarganda datchik reostatining karshiligi xam uzgaradi. Natijada 5 va 7 galtaklardan utayotgan tok va ularda xosil bulayotgan magnit maydonlarning uz aro ta’siri uzgaradi. Bu, natijaviy magnit maydon va unga mos ravishda strel- kaning xolati uzgarishiga olib keladi. Asbob tok manbaidan ajratilganda, posongi 1 strelkani dastlabki xolatiga kaytaradi. Yonilgi satxini ulchash asboblaridagi logometrik kursatkichlar tuzilishi, temperatura va bosim ulchash asboblarining logometrik kursatkichlari(107-rasm) bilan bir xil bulib, bir-biridan galtaklardagi uramlar soni va rezistorlar kattaligi bilan fark kiladi. Logometrik kursatkichlarning ulchash anikligi elektromagnitli kursatkichlarga nisbatan ancha yukori, chunki ularda temperatura uzgarishi bilan uzining magnit utkazuvchanligini uzgartirib turuvchi ancha salmokli magnit utkazgichlar yuk. Bunday tashkari, logometrik kursatkichlarda strelkani burilish burchagi nisbatan katta. Strelka va yakorchaga posangi kerak emas, chunki ular dastlabki xolatiga kursatkich kobigiga joylashtirilgan kichkina doimiy magnit yordamida kaytariladi. Akkumulyator batareyasini zaryad rejimini nazorat kilish asboblari. Akkumulyator batareyasini zaryadlash rejimini nazorat kilish bir vaktning uzida generator va rele-rostlagichning texnik xolatini xam nazorat kilish imkoniyatini beradi. Zaryad-lash rejimini nazorat kilish ampermetr, voltmetr yoki signal lampa yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ampermetr zaryadlash zanjiriga ketma-ket, ya’ni akkumu-lyator va generatorning musbat kutblari orasiga ulanadi. Avtomobil ampermetrlari

elektromexanik asboblar turkumiga mansub bulib ularning elektromagnitli yoki magnitoelektr turlari mavjud. 118-rasm. Elektromagnitli tizimdagi ampermetr Elektromagnitli yoki kuzgalmas magnitli ampermetrlar sodda tuzilishiga ega bulganligi sababli kengrok tatbik topgan. Ampermetr (118-rasm) asos 4, doimiy magnit 3, jezdan tayyorlangan utkazgich 1, yakorcha 5 va strelka 2 dan iborat. Asbob zanjirida tok bulmaganda yakorcha 5 doimiy magnit yunalishi buylab gorizontal xolda buladi va strelka kursatkich shkalasining urtasida, ya’ni 0 belgisi ruparasida turadi. Asos 4 va jez utkazgich 1 orkali tok uta boshlasa, uning atrofida xosil bulgan magnit maydoni ta’sirida yakorcha 6 va u bilan birga strelka 1 tok yunalishiga kura u yoki bu tomonga oga boshlaydi. Agar strelka ung tomonga ogsa zaryadlanish, chap tomonga ogsa razryadlanish jarayonini kursatadi. Utayotgan tokning kiymati kanchalik katta bulsa, strelkaning burilish burchagi shunchalik kup buladi. Generator kurilmasi xaydovchi kabinasidan uzokrok joylashgan bulsa (masalan LAZ avtobuslari) yoki generatorlarning kuvvati va ulchanadigan tok kiymati katta

bulgan xollarda, kesim yuzasi katta bulgan simlarni kamrok ishlatish maksadida magnitoelektr tizimga mansub, kuzgaluvchi magnitli ampermetrlar kullaniladi. Bu turdagi ampermetrlarning tuzilishi logometrik kursatkichlarning (107-rasm) tuzilishiga juda uxshash. Avtomobil tezligini va dvigatel valining aylanish chastotasini nazorat kilish asboblari. Xarakat tezligi, bosib utilgan yul va dvigatel tirsakli vali-ning aylanishlar chastotasini nazorat kilish uchun avtomobillar spidometr va taxo-metrlar bilan jixozlanadi. Spidometrlar ishlash prinsipi buyicha magnitoinduksiyali va elektrli turlariga bulinadi. Spidometr xarakatni egiluvchan val (pulat tros) yordamida uzatmalar kutisiga urnatilgan reduktordan yoki uzatmalar kutisiga joylashtirilgan generatorda xosil bulgan EYUK ta’sirida aylantiriladigan elektrodvigateldan oladi. Spidometr tezlik ulchash va xisoblash mexanizmlaridan iborat. Tezlik ulchash mexanizmi, spidometrning kirish validagi aylanma xarakatni kursatkich-strelkaning shkalaga nisbatan xarakatiga aylantirib beradi. Xisoblash mexanizmi, spidometrning kirish validagi aylanma xarakatni, sirtiga bosib utilgan yulni kursatuvchi rakamlar yozilgan, xisoblash barabanchalarini aylanma xarakatiga uzgartirib beradi Tezlik ulchash mexanizmi. Tezlik ulchash mexanizmi (119-rasm) kuyidagi kismlardan iborat: kirish vali 1 va unga maxkam biriktirilgan doimiy magnit 5 va shunt 4, kopkoksimon kartushka 6, magnit ekrani 7, uk 8, strelka 12, kil-prujina 11, pishangcha 9 va km/soat larda darajalangan shkala. Kil-prujinaning bir uchi uk 8 ga ikkinchi uchi pishangcha 9 ga maxkamlangan. Kirish vali aylanma xarakatni uzatma kutisidagi reduktorga ulangan egiluvchan valdan oladi.

Avtomobil xarakatlanganda, doimiy magnit aylanadi va uning magnit maydo-ni ta’sirida alyumin kartushka tanasida uyurma toklar induksiyalanadi.Uyurma toklar kartushkani uzida xam magnit maydonini xosil kiladi. Magnit va kar- tushka magnit maydonlarining uz aro ta’siri natijasida kartushkani va u bi-lan birga uk 8 va avtomobil tezligini kursatuvchi strelka 12 ni magnit ayla- nishi yunalishida buraydigan moment xosil buladi. Doimiy magnitning aylanish chastotasi kanchalik katta bulsa, kartushka va demak, strelka shunchalik katta burchakka buraladi. Kil-prujina 10 karama-karshi moment xosil kiladi. Strelka 12 ni aylanishlar chastotasiga boglik ravishda buralishi, fakat doimiy magnit xosil kilgan moment va kil- prujina karshilik momentlarining uz aro ta’siri bilan belgilanadi. Bu kartushka va strelkani buralish burcha- gini aylanishlar chastotasiga tugri pro- porsional uzgarishini, ya’ni chizikli boglanishni ta’minlaydi. 119-rasm.Spidometrning tezlik ulchash mexanizmi

Yumshok pulatdan (odatda, St10 dan) yasalgan xalkasimon magnit ekran 7, kar-tushka orkali utayotgan magnit okimini kuchaytirish xisobiga asbobni sezuvchan-ligini oshirish uchun xizmat kiladi. At- 120-rasm. Tashki ilashishli xisoblash mexanizmi rof muxit xarorati kutarilishi bilan kartushkaning karshiligi ortadi va uyurma toklar kuchi pasayib, kartushka bilan strelka kamrok burchakka buriladi. Tempera-tura uzgarishi asbobning ulchash anikligiga ta’sirini kamaytirish maksadida doimiy

magnit tagiga shunt 4 urnatilgan. Doimiy magnit xosil kilgan magnit okimining katta kismi kartushka orkali utsa, kichik kismi magnit shunt orkali utadi. Atrof muxit xarorati kutarilishi bilan magnit shunt kiziydi va uning magnit karshiligi ortadi. Shunt orkali utayotgan (ya’ni past tomonga) magnit oki-mi kamayadi, kartushka orkali utayotgan magnit okimi esa, aksincha oshadi. Shu tarika, temperatura uzgarganda kartushka karshiligi uzgarishiga mos ravishda unda xosil bulayotgan uyurma tok kuchini oshishi yoki kamayishi xisobiga, atrof muxit xaroratining asbobning kursatish anikligiga ta’siri bartaraf kilinadi. Yukorida keltirilgan kopkoksimon kartushkali tezlik ulchash mexanizmlari kupchilik avtomobillarning spidometrlarida tatbik topgan. Lekin ba’zi avtomo- billarning (ZIL, Moskvich, ZAZ) spidometrlarining tezlik ulchash mexanizmlarida yassi kurinishdagi kartushkalar ishlatilgan. Bu turdagi tezlik ulchash mexanizm- larining ishlash prinsipi kopkoksimon kartushkali mexanizmlarning ishlash prinsipidan fark kilmaydi. Spidometrlarning xisoblash mexanizmi. Xisoblash mexanizmi yuritmani 14,13 valchalar orkali kuchkarokli(chervyakli) shesternyadan oladi. Oralik valchalarning uzi xam kuchkarokli juftlarga ega. Xisoblash mexanizmi umumiy ukka erkin joylashtirilgan silindr barabanchalar 6 tuplamidan iborat (120-rasm). Xar bir barabanchaning gardishiga 0 dan 9 gacha bulgan rakamlar tushirilgan. Barabanchalar spidometr shkalasining orkasiga joylashtirilgan bulib, ulardagi kursatkichlarni ukish uchun maxsus darcha koldirilgan. Spidometr xisoblash mexanizmlarining barabanchalari tashki yoki ichki ilashishli bulishi mumkin. Xisoblash mexanizmi tuzilishini va ishlashini barabanchalari tashki ilashishli bulgan mexanizm misolida kurib chikamiz. Ung tomondagi birinchi barabancha (agar xisoblash mexanizmiga oldi tomonidan karalsa) oralik valcha 13 (119-rasm) bilan doimo ilashgan xolda bulganligi sababli, avtomobil xarakatlanganda u aylanadi. Xisoblash mexanizmining xar bir barabanchasi

(birinchisidan tashkari) ung tomonining chekka sirtida yigirmatadan tishchaga 4 (120-rasm), chap tomonida esa ikkita tishchaga 7 ega. Xarakat bir barabanchadan keyingi barabanchaga bir ukka joylashtirilgan maxsus kichik modulli shesternyalar (tribkalar) yordamida uzatiladi. Tribka 8 ning barabanchalar bilan ilashishga kirishadigan oltita tishchasi bulib, uning uchtasi (bitta oralib) kaltalashtirilgan. Birinchi barabancha aylanganda uning ikki tishchali tomoni tribkaning kaltalashtirilgan tishi bilan ilashib uni aylananing 1/3 kismiga buradi va uz xarakatini davom etiradi. Uz navbatida tribka uzining uzun tishlari bilan keyingi barabanchani ikki tishchaga, ya’ni aylananing 1/10 kismiga buradi. Boshlangich barabanchaning ikki tishchali tomoni bir marta tula aylanmaguncha, tribka aylana olmaydi, chunki uning ikkita uzun tishchasi barabanchaning silindr kismi buylab sirganadi. Bu, xar bir barabancha 1/10 kismga buralishi uchun oldingi barabancha albatta bir marta tula aylanishini ta’minlaydi. Olti barabanchali spidometrlarda boshlangich barabancha 100000 marta aylanganda kolganlari dastlabki xolatiga kaytadi va xisoblash mexanizmining shkalasidagi kursatkichlar yana noldan boshlanadi. Spidometrlarning tezlik va xisoblash mexanizmlarini aylantirish uchun egiluvchan val juda keng tatbik topgan. Ularning tuzilishi sodda, ishonchlik darajasi yukori. Shu bilan birga egiluvchan vallar bir kator kamchiliklarga ega: tez yeyilishi, aylanishining notekisligi, ishlatish mumkin bulgan uzunligining cheklanganligi (3500 mm gacha) va uni avtomobilda joylashtirlishini ancha murakkabligi. Dvigateli orka tomonida joylashgan (LAZ) yoki kabinasi kutariladigan (MAZ,KRAZ) avtomobillarda elektr yuritmali spidometrlar ishlatiladi. Elektr yuritmali spidometrlarda xam mexanik yuritmali spidometrlarda ishlatiladigan tezlik ulchash va xisoblash mexanizmlari kulla-nadi. Elektr yuritma - uzatmalar kutisiga urnatilgan datchik, tezlik ulchash mexanizmining kirish valini aylantiruvchi uch fazali sinxron elektrodvigatel va elektrodvigatelni boshkaruvchi

elektron sxemadan iborat. Elektrodvigatel rotori tutashgan doimiy magnit kurinishida tayyorlangan. Elektordvigatel va boshkarish sxemasi spidometrning tezlik ulchash mexanizmi bilan birga bitta kobikkga joylashtirilgan. Datchik sifatida uch fazali uzgaruvchan tok generatori ishlatilib, unda rotor vazifasini turt kutbli doimiy magnit bajaradi. Egiluvchan val singari datchik rotori xam xarakatni uzatmalar kutisining yetaklanuvchi validan oladi. Elektrodvigatel va generator statorlarini uchtadan galtagi bulib, ular bir-biriga nisbatan 120 0 burchak ostida joylashtirilgan va «yulduz» sxemasi buyicha ulangan (4.20-rasm). 120-rasm. Elektr yuritmali spidometr sxemasi Generator (datchik) rotori aylanganda statorning L1 * , L2 * va L3 * chulgamlarida faza buyicha bir-biriga nisbatan 120 0 ga surilgan sinusoidal E.Y.K induksiyalanadi. E.Y.K impulslari chastotasi rotorning aylanishlar chastotasiga proporsional buladi. E.Y.K ning musbat yarim davri biron tranzistorning bazasiga uzatilsa, ushbu

tranzistorda boshkarish toki paydo buladi. Natijada, bu tranzistor ochiladi va elektrodvigatel statorining L1, L2 va L3 galtaklarining biriga tok manbaidan tok utadi (120-rasmda punktir strelkalar bilan tokning L1 galtakga borish yuli kursatilgan). Generator rotori 120 0 ga burilganda, uning statoridagi boshka galtakda xosil bulgan E.Y.K impulsi ta’sirida keyingi tranzistor ochiladi. Bu xolda tok manbaidan kelayotgan tok elektrodvigatel statorining xam keyingi galtagidan utadi. Shunday kilib, elektrodvigatel statori chulgamlaridan tok manbaidan kelayotgan impulsli tok utadi va datchik rotorini aylanish chastotasiga sinxron bulgan aylanuvchi magnit maydoni vujudga keladi. Bu aylanuvchi magnit maydon elektrodvigatel rotorining magnitlari bilan uz aro ta’sirlanib, rotorni aylantira boshlaydi. Rotor esa, uz navbatida, spidometrning tezlik ulchash va xisoblash mexanizmlarini xarakatga keltiradi. Elektrodvigatel rotorining aylanish chastotasi generator (datchik) rotorining aylanish chastotasi, demak avtomobilning xarakatlanish tezligiga proporsional ravishda uzgaradi. R1 - R6 rezistorlar tranzistorlarni ochilib-yopilish sharoitlarini yaxshilash uchun xizmat kiladi. Dvigatel tirsakli valining aylanish chastotasini uch xil usul bilan ulchash mumkin: 1) aylanish chastotasini kayd kiluvchi maxsus datchiklar yordamida ; 2) ut oldirish tizimidagi uzgich kontaktlarining uzilish chastotasini kayd kilish orkali ; 3) generator fazalarining birida kuchlanish impulslarining chastotasini kayd kilish yuli bilan. Aylanish chastotasini kayd kiluvchi datchik bilan ishlaydigan taxometrning tuzilishi va ishlashi, elektr yuritmali spidometrlarnikiga uxshash bulib, ular datchikni urnatilish joyi va shkalani darajalanishi bilan fark kiladi. Bundan tashkari, taxometrlarda xisoblash mexanizmiga extiyoj yuk. Karbyuratorli dvigatellar tirsakli valining aylanishlar chastotasini nazorat kilish uchun kup xollarda elektron taxometrlar ishlatiladi. Elektron taxometrlarning

ishlash prinsipi uzgich kontaktlari uzilishi dakikasida ut oldirish tizimining birlamchi zanjirida vujudga keladigan impulslarni zarur shaklga keltirish va uni magnitoelektr asboblar yordamida ulchashga asoslangan. 121-rasm. Elektron taxometr sxemasi Elektron taxometr sxemasi (121-rasm) kuyidagi asosiy kismlardan iborat: ishga tushirish impulslarini shakllantiruvchi blok, ulchov impulslarini shakllantiruvchi blok (multivibirotor) va kursatkichli magnitoelektr asbob. Taxometrning kirish joyiga ut oldirish tizimining birlamchi zanjiridan kirish signali 1 uzatiladi. R1, R2 karshiliklar, S1, S2, S3, S4 kondensatorlar va VD1 stabilitrondan iborat bulgan ishga tushirish impulslarini shakllantiruvchi blok, sunuvchi sinusoida kurinishdagi signal 1 dan, musbat ishorali yarimsinusoida shakliga ega bulgan impuls 2 ni ajratib beradi. Bu impuls , ulchov impulslarini shakllantiruvchi blok tranzistori VT1

ning bazasiga uzatiladi. Boshlangich xolda VT2 tranzistor ochik, chunki unda baza toki mavjud va u R11, R10 va R5 zanjir orkali utadi. VT2 tranzistor ochik xolda bulganda kondensator S5 tula zaryadlanadi. Bu vaktda VT1 tranzistor yopik buladi, chunki R5 karshilikda kuchlanish ancha pasayishi xisobiga undagi emittorning potensiali baza potensialidan yukori buladi. Musbat ishorali ishga tushirish impulsi 2 VT1 tranzistorning bazasiga uzatiladi va u ochiladi. Kondensator S5 VT1 tranzistor orkali zaryadsizlanib, VT2 tranzistorning bazasida manfiy potetsial xosil kiladi va VT2 tranzistor yopiladi. VT1 tranzistor R11, R9, R8 va R5 karshiliklar orkali utayotgan baza toki xisobiga ochik xolda ushlab turiladi. Tranzistor VT1 ochik bulganda, R11, R7, R3 va R5 zanjir va ulchov asbobi 4 orkali tok utishi ta’minlanadi. Ulchov asbobidan utayotgan tok impulsi 3 ning davomiyligi kondensator S5 ning zaryadsizlanish vaktiga boglik. Kondensator S5 zaryadsizlanib bulgandan keyin VT2 tranzistor ochiladi (uning bazasidagi manfiy potensial yukoladi ), VT1 tranzistor esa yopiladi. Tok impulsi 3 ning chastotasi ut oldirish tizimi birlamchi tok zanjirining uzilish chastotasiga teng buldi. Ulchov asbobi 4 tok impulslarining chastotasiga proporsional bulgan effektiv tok I ef kiymatini kursatadi. Uzgaruvchan karshilik R7 yordamida tok impulsining amplitudasi rostlanadi. Asbobning ulchash anikligiga, atrof muxit xaroratining ta’siri termorezistor R3 xisobiga kompensatsiya kilinadi. Diod VD2 tranzistor VT1 ni ximoya kilish vazifasini bajaradi. Avtomobilning elektr ta’minot tizimidagi kuchlanish kiymati uzgarishini taxometrning ulchash anikligiga ta’sirini kamaytirish va uni barkaror ishlashini ta’minlash uchun sxemaga VD3 stabilitron kiritilgan. Ut oldirish tizimi bulmagan dizel dvigatelli ba’zi avtomobillarda generotorning bir fazasidagi kuchlanish impulslari chastotasini kayd kilishga asoslangan taxometrlar ishlatiladi. Bu taxometrlarning ishlash prinsipi yukorida keltirilgan

taxometrning ishlashiga uxshash bulib, fakat ularda boshkaruvchi impuls sifatida generatorning bitta fazasidan olinadigan kuchlanish signali ishlatiladi. Nazorat-o‘lchov asboblarining rivojlanish istikbolari. Nazorat-o‘lchov asbobla-ri rivojlanishining keyingi boskichlari avtomobilsozlikka elektronika va mikro- protsessor texnikasi keng ko‘lamda joriy kilina boshlanganligi bilan boglik. Nazorat-o‘lchov asboblarining yangi avlodi - elektron indikatorlar (vakuum- lyumi-nessentli, yoruglik tarkatuvchi diodli va suyuklik kristalli) ishlab chikilishi va avtomobillarga urnatilishi xaydovchiga zarur ma’lumotni nafakat analogli (ya’ni strelkali kursatkichlar) kurinishda, balki rakamli, grafikli va matn shaklida yetkazish imkonini beradi. Xozirgi zamon avtomobillarida nazorat-ulchov asboblari xar xil kushimcha nazo- rat va diagnostik tizimlar (bortdagi nazorat tizimi, doimiy urnatilgan datchiklar tizimi, marshrut kompyuterlari, navigatsiya tizimi va xokazo) bilan birga axborot- diagnostika tizimini tashkil kiladi. Bortdagi nazorat tizimi (BNT) avtomobilning agregat va tizimlaridagi bir kator parametrlar xakida xabar berib, ularga texnik xizmat kursatish zarurligi xakida xaydovchini ogoxlantiradi. BNT yordamida ishlatiladigan suyukliklar satxini, tormoz ustkuymalar xolatini, yoritish tizimidagi lampalar sozligini, filtrlar xolatini avtomatik ravishda nazorat kilish mumkin. Diagnostikaga ketadigan vakt va mexnat xajmini kamaytirish maksadida avtomobillar doimiy urnatilgan datchiklar tizimi bilan jixozlanmokda. Datchiklardan kelgan simlar shtekkerli bulinma orkali diagnostik asboblarga ulanadi. Bu juda kiska vakt davomida avtomobilning texnik xolatini aniklash imkonini beradi. Bunga misol tarikasida NEKSIA avtomobillarining texnik xolatini diagnostika kilish uchun ishlatiladigan skanerlash moslamasi SCANNER-11 ni keltirish mumkin. Bu asbob ixcham, kulda olib yuriladigan kilib ishlangan bulib,

unga juda kichik ulchamlarga ega bulgan kompyuter joylashtirilgan. SCANNER-11 yordamida NEKSIA avtomobillarining yonilgi purkash, dvigatel toksinligini kamaytirish va boshka elektron tizimlardagi nosozliklarni juda tez aniklash mumkin. Oxirgi vaktda avtomobillar uchun marshrut kompyuteri nomi bilan yuritiladigan moslama ishlab chikilib, u xaydovchiga xarakat tezligi, yonilgi sarfi, bosib utilgan yul va vakt bilan boglik bulgan kushimcha axborotlarni beradi. Xarakat xavfsizligini ta’minlashda avtomobilning xarakatlanish rejimi, aloxida tizim va agregatlarining texnik xolati xakidagi ma’lumot bilan birga tashkaridan olinadigan, xususan, yulning xolati (muz bilan koplanganligi, ta’mirlanayotganligi va xokazo), obi-xavo sharoiti, yullar xaritasi, manzilga yetib borishning eng kulay marshruti kabi kushimcha ma’lumotlar xam katta axamiyatiga ega. Bu ma’lumotlar avtomobilning axborot - diagnostika tizimiga yul buylab joylashtirilgan datchiklardan, maxsus radio uzatish stansiyalaridan, yerning sun’iy yuldoshlaridan kelish mumkin. Bu moslamalar avtomobil axborot-diagnostika tizimining eng yangi yunalishlariga oid bulgan navigatsiya tizimga kiradi. Avtomobillarda nutk sintezatorlari paydo bulishi axborot-diagnostika tizim imkoniyatlarini yanada kengaytirib, kuz bilan kuriladigan ma’lumotlarni akustik axborotlar bilan tuldirdi (masalan, «To‘xtang va moy satxini tekshiring» , «To‘xtang va sovutish tizimini tekshiring», va xokazo) Yordamchi elektr jixozlar. Avtomobil agregatlarining elektryuritmalari. Xozirgi zamon avtomobil-larida xarakat xavfsizligini ta’minlash, xaydovchi va yulovchilarga kulaylik yara-tish, yonilgini tejash bilan boglik bulgan mexanizmlarni xarakatga keltiradigan elektryuritmalar keng kulamda ishlatilmokda. Elektrodvigatel, uzatish mexanizmi va boshkarish asboblaridan iborat bulgan elektromexanik tizimga elektryuritma

deb ataladi. Elektryuritmalar avtomobilning kuyidagi moslamalarida ishlatiladi: isitkichlar va ventilyatorlar, avtomobilning oldi-orka oynalari va faralarni tozalagichlar, yon oynalar va radioantennani kutarish-tushirish mexanizmlari, urindiklarni xarakatlantiruvchi mexanizmlar va xokazo. Avtomobillarda kollektorli uzgarmas tok elektrodvigatellari kullanadi. Mexanik energiyani uzatish uchun tishli va kuchkarokli uzatmalar, krivoship-shatun mexanizmlari ishlatiladi. Elektrodvigatelni boshkarish tizimi turli xil relelar, elektron moslamalar, datchiklar, uzgich va almashlab ulagichlardan iborat. Elektrodvigatel, mexanik energiyani uzatish moslamasi, bajaruvchi mexanizm va boshkarish sxemasining elementlari konstruktiv jixatidan bitta umumiy kurilmaga birlashtirilgan bulishi mumkin. Masalan, elektrodvigatel oynatozalagich reduktori bilan birikib motoreduktorni xosil kiladi. Elektr oynatozalagich va oynayuvgichlar xam elektrodvigatel va bajaruvchi mexanizmning birikishidan xosil bulgan moslamalardir. Ishlatish joyi va sharoitiga karab elektrodvigatellar uzok, kiska vakt davomida yoki kiska vakt takroriy rejimlarda ishlashi mumkin. Avtomobillarning elektryuritmalarida fakat uzgarmas tok elektrodvigatellari ishlatilib, ularning elektromagnit va doimiy magnitlardan uygotiladigan turlari mavjud. Avtomobillarda ketma-ket, paralel va aralash uygotish tizimiga ega bulgan elektromagnitli uygotish tizimli elektrodvigatellar ishlatiladi. Ketma-ket uygotish tizimili elektrodvigatellar ishga tushirish momenti katta bulishini talab kilinadigan mexanizmlarda (oynakutargich, antenani chikarib-tushirish mosla-

122-rasm. Doimiy magnitli elektrodvigatel: 1 va 7- podshipniklar, 2-doimiy magnit, 3-chutkatutkich, 4-chutka, 5-traversa, 6-kollektor, 8 va 14-kopkoklar, 9-drossel, 10-maxkamlash plastinasi, 11- magnitni maxkamlash prujinasi, 12-yakor, 13-korpus, 15-yakorning chekka izolyatsiya plastinasi malari), paralel va aralash uygotish tizimli elektrodvigatellar esa, tavsifnomasi barkaror va aylanish chastotasi yuklama ortish bilan uzgarmaydigan mexanizmlarda (oyna-fara tozalagichlar va xokazo) ishlatiladi. Reversiv elektrodvigatellarning ikkitadan uygotish chulgami bulib, ular zanjirga galma-gal ulanadi. Xozirgi zamon avtomobillarida elektromagnitli uygotish tizimli elektrodvigatellar urniga doimiy magnitlar ta’sirida uygotiladigan elektrodvigatellar urnatilmokda.

Elektrodvigatelning uygotish tizimida doimiy magnit ishlatilishi, uning texnik- iktisodiy kursatkichlarini sezilarli darajada yaxshilash, xususan massasi va ulchamlarini kamaytirish, foydali ish koefitsiyentini 1,5 baravar oshirish imkonini beradi. Elektrodvigatelda ichki ulanishlarning soddaligi, ularning ishonchliligini oshiradi. Bundan tashkari, mustakil uygotish tizimi barcha doimiy magnitli elektrodvigatellar reversiv bulishini ta’minlaydi. Doimiy magnitli elektrodvigatelning tuzilishi 122-rasmda keltirilgan. Doimiy magnitlar 2 kobik 13 ning ichki sirtiga ikkita yassi pulat prujinalar 11 yordamida maxkamlanadi. Elektrodvigatel yakori 12 ikkita uzi urnashadigan sirganuvchi podshipniklar 1 va 7 da aylanadi. Grafit chutkalar 4 kollektor 6 ga prujinalar yordamida bosib turiladi. Doimiy magnitli elektrodvigatelning ishlash prinsipi yakor va stator magnit maydonlarining uz aro ta’siriga asoslangan. Xozirgi kunda avtomobil elektyuryuritmalari uchun kontaktsiz uzgarmas tok elektrodvigatellarini yaratish yunalishida izchil ish olib borilmokda. Oynatozalagichlar. Oynatozalagichlar avtomobilning oldi tomonidagi (ba’zi avtomobillarda orka tomonidagini xam) oynasini atmosfera yoginlaridan (kor, yomgir), xar-xil ifloslardan tozalash uchun xizmat kiladi. Oyna tozalagich aralash uygotish tizimiga ega bulgan doimiy magnitli elektrodvigatel, almashlab ulagich, kuchkarokli reduktor, krivoship, pishang va tortkilar, chutkalar, termobimetall plastinali saklagichdan iborat. Yakor 1 ning (123-rasm) aylanma xarakati uning ukidagi kuchkarok 13 orkali reduktorning plastmassadan tayyorlangan shesternyasi 12

123-rasm. Oynatozalagich: a - chutkalar yuritmasi; b - elektr sxemasi; 1-yakor, 2- almashlab ulagich, 3-chutkalar yuritmasining reduktori va chegaraviy uzgich, 4-krivoship, 5-tortki, 6-pishanglar, 7-chutka pishanglarining tayanchi, 8-chutkalar, 9-almashlab ulagichning kontakt lappagi, 10-rezistor, 11-chegaraviy uzgichning kontakt lappagi, 12- shesternya, 13-reduktor kuchkarogi, 14-ut oldirish kaliti,15-termobimetall saklagich, 16-chegaraviy uzgichning kontakt plastinasi, 17 va 18-uygotish chulgami galtaklari; YA va SH - utkazgichlarni ulash kiskichlari ga uzatiladi. Krivoship 4, shesternya valiga kattik maxkamlangan bulib, uning aylanishi rezina-tozalovchi chutka pishanglari 8 ni uz tayanchlari 7 ga nisbatan

tebranishga olib keladi. Krivoship xarakati chutkalarga tortkilar 5 va pishanglar 6 orkali uzatiladi. Elektrodvigatelni tok manbaiga ulash va uzish, uning yakorini tezligini uzgartirish almashlab ulagich 2 yordamida amalga oshiriladi. Oynatozalagich chutkalari kichik tezlikda ishlashini ta’minlash uchun almashlab ulagich 2 ning kontakt lappagi 9, tok elektrodvigatel uygotish chulgamining paralel ulangan galtaklariga, karshilik 10 dan utmasdan boradigan I xolatga keltiriladi. Tozalovchi chutkalar tezligini oshirish uchun almashlab ulagichning kontakt lappagi boshka xolatga keltiriladi (II xolat), Bu xolda elektrodvigatel uygotish chulgamining paralel galtagi zanjiriga karshilik 10 ulanadi. Uygotish zanjirida tok kuchi susayishi, uygotish magnit okimini kamaytiradi, natijada yakor aylanishlar chastotasi ortadi. Almashlab ulagich uchirilgandan keyin xam (0 xolat), plastina 16, kontakt lappak 11 ning kesilgan joyiga urnashguncha elektrodvigatel ishlab turadi. Bu dakikada chegaraviy uzgich zanjirni uzadi va elektrodvigatel tuxtaydi. Bunda, chutkalar avtomobil oldi tomonidagi oynasining eng chekka past kismida, xaydovchiga xalakit bermaydigan joyda tuxtaydi. Yuklama ortishi va kiska tutashuv natijasida yuzaga kelishi mumkin bulgan katta tok kuchidan elektrodvigatel chulgamlarini ximoya kilish uchun, uning zanjiriga takroriy ishlaydigan termobimetall plastinali saklagich 15 ulangan.

124-rasm. SL136 belgili oynatozalagich elektryuritmasining umumiy sxemasi 124-rasmda doimiy magnitli elektrodvigatelga ega bulgan SL-136 belgili oynatozalagich elektryuritmasining sxemasi keltirilgan. Bu turdagi oynatozala- gichlarning uziga xos tomoni shundan iboratki, ularda tozalovchi chutkalarni kichik va katta tezlikda xarakatlanishi bilan birga tuxtab-tuxtab xarakatlanish rejimida ishlash xam kuzda tutilgan. Oynatozalagichni tuxtab-tuxtab xarakatlanish rejimi almashlab ulagich 1 ni III xolatga kuyilishi bilan amalga oshiriladi. Bu xolda elektrodvigatelning yakor zanjiriga rele 7 ulanadi. Releda kizdiruvchi spiral 8 bulib, u termobimetall plastina 9 ni kizdiradi. Bimetall plastina kizishi davomida yukori tomonga egiladi va kontaktlar 10 ni uzadi. Bu, uz navbatida, rele 11 ning ta’minot zanjiri toksizlanishiga va uning kontaklari 12 elektrodvigatelning yakori zanjirini uzishga olib keladi. Bimetall plastina 9 soviganidan keyin dastlabki xolatiga kaytib, kontaktlar 10 ni tutashtiradi, rele 11 ga tok keladi va uning kontaklari 12 tutashib

yana elektrodvigatelni tok manbaiga ulaydi. Oynatozalagichdagi bu jarayon bir minutda 7...19 marta kaytariladi. Oynatozalagich chutkalari kichik tezlikda xarakatlanishini ta’minlash uchun almashib ulagich II xolatiga keltiriladi. Bu xolatda tok elektrodvigatel yakori 4 ga asosiy chutkalarga nisbatan burchak ostida joylashtirilgan kushimcha chutkalar 3 orkali uzatiladi. Bu rejimda tok yakor chulgamlarining fakat ma’lum bir kismidan utganligi tufayli, uning aylanish chastotasi va aylantiruvchi momenti kamayadi. Oynatozalagich chutkalarini katta tezlikda xarakatlantirish uchun almashlab ulagich I xolatga utkaziladi. Bunda elektrodvigatel ta’minoti asosiy chutkalar orkali amalga oshiriladi va tok yakorning xamma chulgamlaridan utadi. Almashlab ulagich-ning IV xolatida tok birdaniga oynatozalagich va oynayuvgich elektrodvigatel-larining yakorlari 4 va 2 ga uzatiladi va ular birgalikda ishlaydi. Oynatozalagich uchirilgandan keyin xam (almashlab ulagichning 0 xolati) kulachok 6 aylanib, kuzgaluvchi kontakt 5 ni uzguncha elektrodvigatel ishlab turadi. Kontakt 5 uzilgandan keyin elektrodvigatel tuxtaydi. Elektrodvigatelning tok zanjiri belgilangan dakikada uzilishi, oynatozalagich chutkalarini dastlabki xolatida tuxtashini ta’minlash bilan boglik. Elektrodvigatelning yakor zanjirlarini ortikcha yuklama va kiska tutashuv toklaridan xalos kilish uchun termobimetall saklagich 13 urnatilgan. Yomgir tomchilab yokkanda yoki kor uchkunlab turganda avtomobil oldi oynasi kam namlanib, oynatozalagich chutkalarini ishkalanishini va ularni yeyilishini kuchaytiradi. Ishkalanish kuchining ortishi energiya sarfini oshiradi va yuritma elektrodvigateli kizib ketishi mumkin. Oynatozalagichni bir-ikki taktga, kul bilan ishga tushirish nokulay va xavfli, chunki bu bir necha dakikaga bulsa xam xaydovchi dikkatini jalb kiladi. Xozirgi zamon avtomobillarida oynatozalagich kiska vakt davomida ishlashini ta’minlash uchun elektrodvigatelning boshkarish tizimiga

maxsus elektron sxema kiritilib, u ma’lum vakt oraligida (2....30 s) oynatozalagich elektrodvigatelini bir-ikki takt ishlashi uchun ulab turadi. Tovush signallari. Tovush signallari avtomobillarni xarakat xavfsizligini ta’minlash va yulovchi xamda boshka xaydovchilarni transport vositasi yakinlashayot-ganligi xakida ogoxlantirish uchun xizmat kiladi. Oxirgi vaktda tovush signallari avtomobillarning ulchov-nazorat asboblari bilan xam ishlatilib, xaydovchiga agre-gatlarni xolati tugrisida xabar beradi. Shuning-dek tovush signallari «avtomobil kurikchisi» tizimida xam ishlatiladi. Avtomobillarda asosan elektr va pnevmatik tovush signallari ishlatiladi. Elektr tovush signallarining oxangli va shovkinli turlari mavjud. Oxangli tovush signallari karnayli shovkinli signallar esa disk rezonatorli kilib ishlangan. Kupchilik avtomobillarga ikkita tovush signali urnatilib, biri past oxangli bulsa ikkinchisi baland oxangli buladi. Yukori klassli yengil avtomobillarda uchta tovush signali bulib, ularning biri past oxangli, ikkitasi baland oxangli buladi. Bu signallar tuplami xamoxang kilib bir-biriga moslanadi va baravariga sadolanadi. Elektr tovush signali (125-rasm) koliplangan pulat korpus 1 ga maxkamlangan uzak 4, kuzgalmas kontakt plastinasi 3, kuzgaluvchi kontakt urnatilgan prujinasimon plastina 7 lardan iborat. Korpus 1 va

125-rasm. Elektr tovush signali rezanator 12 orasiga legirlangan va toblangan pulatdan tayyorlangan membrana 11 kistirib kuyilgan. Membranaga shtift 5 urnashtirilgan yakor 10 maxkamlangan. Elektromagnit chulgami 9 uzgich kontaktlar 6 ga ketma-ket ulangan. Kontaktlar orasidagi tirkish gaykalar 2 bilan rostlanadi. Kontaktlar orasidagi xosil buladigan uchkun kuchini pasaytirish uchun ularga paralel ravishda rezistor 5 (ba’zi xollarda kondensator )ulangan. Volfram kontaktlar 6 plastinalarga payvandlangan va normal xolda tutashgan buladi. Elektromagnit chulgami 9 tok manbaiga ulanganda, uzak 4 magnitlanadi va yakor 10 ni uziga tortadi. Bu esa yakor maxkamlangan membranani egilishga olib keladi. Shu dakikani uzida yakorga urnatilgan shtift yukoriga xarakat kilib prujinasimon plastinaga ta’sir kiladi va kontaktlar 6 ni uzadi. Kontaktlarning uzilishi natijasida elektromagnit chulgamining tok zanjiri xam uziladi, uzak 4 magnit-sizlanadi membrana 11 uzining elastikligi xisobiga daslabki xolatiga kaytadi. Kontaktlar 6 yana tutashadi va signalni ishi takrorlanadi. Membrana xarakati 126-rasm. Signallar relesining ulanish sxemasi

ta’sirida vujudga kelgan xavoni tebra- nishi ma’lum chastotaga (200...400 Gs) ega bulgan tovush xosil bulishini ta’min-laydi. Signalning zarur oxangi membra-nani kalinligi va karnayning shaklini tanlash yuli bilan ta’minlanadi. Kar-nay kanchalik kalta va membrana kancha-lik kalin bulsa signal oxangi shunchalik yukori buladi. Avtomobillarga ikki yoki undan ortik karnayli tovush signali urnatilganda, signalni ulaydigan tugma kontaktlari orkali utadigan tok kiymati 20...25A gacha yetib, uni kuydirishi mumkin. Signal tugmasi kontaklarini saklash va uni ishlash muddatini uzaytirish uchun signallar relesi (126-rasm) ishlatiladi. Tovush signalining tugmasi 5 bosilganda rele chulgami 4 dan tok utadi, uning uzagi magnitlanadi va yakorcha 3 ni tortib kontaktlar 2 ni tutashtiradi. Rele kontaktlarining ulanishi tovush signallari 1 ni tok manbaiga ulanishini ta’minlaydi. Signalni ulovchi tugma 5 kontaktlaridan utadigan tok, rele 127-rasm. Shovkinli(karnaysiz) tovush signali: 1-kopkok, 2-rostlash shlitsasi, 3-ki- suvchi shayba, 4-shponka chikigi, 5- uzgich prujinasi, 6-rostlash murvatining prujinasi, 7-rostlash murvati, 8-kobik, 9-uzgich kontaktlari, 10-markazlashtiruvchi prujina, 11-sterjen tayanchi, 12- sterjen, 13- elektromagnit uzagi,

uzagini magnitlash uchun yetarli bulib, uni kiymati katta bulmaydi. Shovkinli (karnaysiz) tovush signali (127-rasm) kosasimon disk kurini- shidagi rezonator 19 ega bulib, u mem-brana 18 bilan birga tebranadi. Shov-kinli signallarda kontaktlar 9 orasi-dagi tirkish murvat 7 yordamida tashkari-dan rostlanadi. Yakorcha 17 va uzak 13 orasidagi tirkish esa sterjen 12 ni burash yuli bilan rostlanadi. Uni bu-rash rostlash shlitsasi 2 yordamida amalga oshirilib, dastlab gayka bushatilishi ke-rak. Rostlash jarayoni tugatilgandan ke-yin, gaykani yana yaxshilab burab kuyish zarur. 14-kondensator, 15-chulgam, 16- prujinali osma, 17-yakorcha, 18- membrana, 19-rezonator ADABIYOTLAR

1. Ютт В.Е. "Электрооборудование автомобилей". М., Транспорт, 1995. -304с. 2. Теория, конструкция и расчет автотракторного электрооборудованиЙ. Л.В.Копилов, В.И.Коротков, В.Е. Красилников и др. Под редаксией М.Н. Фесенко. М., Машиностроение, 1979. - 344с. 2. Банников С.П. "Электрооборудование автомобилей". М., Транспорт, 1977. - 288с. 3. Галкин Й.М. "Электрооборудование автомобилей и тракторов". М., Машиностроение. 1968. - 280с. 4. Резник А.М. "Электрооборудование автомобилей". М., Транспорт, 1990. - 256с. 5. Илин Н.М., Ваняев В.Й., Тимофеев Й.Л. "Электрооборудование авто- мобилей". М.Транспорт, 1982. - 262с. 6. Акимов С.В., Боровских Й.И., Чижков Й.П. Электрическое и элек-тронное оборудование автомобилей. М., Машиностроение, 1988. - 280с. 7. Васильевский В.И., Купеев Й.А. Автомобилние генератори.М., Транс порт, 1978. - 160с. 7. Боровских Й.И., Мелников А.Ф., Прудников И.П. Автомобилние контролно- измерителние прибори.М,. « Транспорт » 1976 . - 168с.

O'xshashlar

Avtomobil va traktor elektr jixozlarining rivojlanish boskichlari

Tonnellarni asrash

Avtomobillarni texnik diagnozlash asoslari

Transport vositalari harakat xavfsizligini ta’minlovchi uzel va tizimlarni texnik diagnozlash vositalari

Avtomobil elektr va elektron jihozlarini diagnozlash