Деталлар заготовкаси юзасига ишлов бериш. - Transport - Referatlar

Деталлар заготовкаси юзасига ишлов бериш.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

631 KB

Ko'chirib olish

Деталлар заготовкаси юзасига ишлов бериш. Режа: 1. Усулларни умумий тавсифи. 2. Тиғли асбоблар билан ишлов бериш. 3. Жилвир асбоблар ёрдамида ишлов бериш. 4. Пластик деформация усули билан ишлов бериш.

1.Усулларни умумий тавсифи. Деталнинг берилган шакли , ўлчамлари , юзаларининг жойлашуви ва ғадир - будурлиги , физик - механик хоссалари каби омилларига эришиш учун замонавий машинасозликда турли ишлов усуллари қўлланилади . Булар-тиғли ва жилвир (абразив)асбоблар билан кесиш, юза бўйлаб пластик шакл ўзгартириш, электрофизик, электрокимёвий, иссиқлик ва бошқа усуллардир. Заготовкага ишлов бериш қўйим турли амалларда оз-оздан олинади, у босқичма-босқич камая бориб, пировардида, ишлов берилаётган юзанинг ўлчамлари чизмада кўрсатилаган миқдоррга тенг бўлиб қоладида, ишлов ҳам тугайди. Шу тартиб жиҳатдан заготовкага ишлов бериш бир неча хил бўлади: дағал, (черновой), ярим тоза, тоза, нозик (юпқа), пардоз. Қуйида ушбу хилдаги ишловларнинг тавсифи бажарилиш тартибида келтирилади. Дағал ишлов 16-18 квалитет аниқликдаги болғаланган ва қуйилган йирик заготовкалар учун қўлланилади. У дағал ишланган заготовкадаги шакл хатоларини ва фазовий оғишларни камайтиради. Натижада аниқлик 15-16 квалитетга яқинлашади, юза ғадир-будурлиги R a >100 мкм бўлади. Хомаки ишлов дағал ишловдан чиққан ҳамда 2-3 гуруҳ аниқликдаги штампланган ва 15-квалитет аниқликдаги қуйма заготовкаларга берилади.бу ишловнинг аниқлиги 12-16 квалитет, юза ғадир-будурлиги эса R a қ100-25 мкм оралиқларида бўлади. Ярим тоза ишлов хомаки ишлов жараёнидан қолган қўйимни олиш учун қўлланади. Заготовканинг аниқлигига катта талаблар қўйилган бўлса, ҳар бир амалга берилган қўйимни камайтириб, амаллар сонини кўпайтириш, масалан, ярим тоза ишлов қўшиш керак бўлади. Унинг аниқлиги 11-12 квалитет, юза ғадир-будурлиги R a қ50-12,5мкм. Тоза ишлов катта аниқлик талаб этадиган деталларга қўлланилади ва якунловчи ишлов бўлиб қолиши мумкин. У аниқ усуллар билан (юқори аниқлик билан қуйиш, аниқ штамплаш ва шу кабилар) тайёрланган заготовкаларга бир марта берилади; кейинги-нозик ишлов аниқлиги 8-11 квалитет, юза ғадир-будурлиги R a  12,5-2,5 мкм.

Нозик ишлов заготовка юзаси юқори даражада аниқ бўлишини таъминлайдиган ишлов хилидир. Жуда оз миқдоррда қолган қуйимни жуда ҳам оз-оз миқдоррда олиб ташлайди, шунинг натижасида юқори даражадаги аниқлик таъминланади. Юза ғадир-будурлиги R a  2,5-0,63 мкм. Пардозловчи (финиш) ишлов заготовка аниқлигига (ўлчамига) деярли таъсир этмайди; таъсир этганда ҳам, ўзидан олдинги ишловнинг жоизлиги чегарасида бўлади; юза ғадир-будурлиги R a  0,63- 0,16мкм. Қуйида энг кўп қўлланиладиган ишлов усуллари (асосан, узил-кесил ишлов) ҳақида маълумот берилади. Бу усуллар деталлар заготовкаси юзасининг аниқлиги ва сифатини шакллантиради: тиғли ва жилвир (абразив) асбоблар билан ишлов, юза бўйлаб пластик шакл ўзгартириш, электрофизик ва электрокимёвий ишлов. Тиғли ва жилвир асбоблар билан ишловда заготовка кесилади, қирилади ва булар-ҳозирги замон машинасозлигида энг кўп тарқалган усуллар ҳисобланади. Бу усулларни алоҳида-алоҳида ўрганган маъқул, чунки тиғли асбоблар билан катталиги HRC 45 гача бўлган, қирувчи асбоблар билан эса, яна ҳам каттиқроқ металларга ишлов бериш иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ. Баъзи ҳолларда ўта қаттиқ синтетик материалдан ясалган тиғли асбоблар билан қаттиқлиги HRC 45 дан ортиқ бўлган металларга ишлов бериш мумкин. 2. Тиғли асбоблар билан ишлов бериш. Бу асбоблар билан ишлов беришни кенг тарқалган тоза ва нозик (юпқа) ишлов хилларида: кескич ёрдамида юпқа қириш, юпқа фрезалаш, развёртка ёрдамида юпқа кенгайтириш, юпқа сидириш (протягивание), шевинглаш мисолларида кўриб чиқамиз. Нозик (юпқа) қириш (кенгайтириш ва торайтириш) ишлови берилаётган заготовка юзасини билинар-билинмас ғадир-будурликка олиб келиб, юқори даражадаги аниқликни таъминлайди. Юпқа кенгайтириш ва торайтириш катта кесиш тезлигида бажарилиб, жуда ингичка қириндини юзадан олиб

ташлайди. Юпқа қириш тезлиги заготовка материалига қараб 100-1000 м/мин оралиқда бўлади. Тезлик чўян заготовка учун 100-150 м/мин, учун 150-250 м/ мин, рангли металл қотишмалари учун-1000 м/мин ва ундан юқори. Кескичнинг сурилиши хомаки ўтиш (кесиш) учун 0,15 мм/айл, якунловчи ўтиш (кесиш) учун 0,01 мм/айл. Шуларга мос ҳолда кесиш чуқурлиги 0,2-0,3 ва 0,05-0,01 мм чегараларда олинади. Қиринди жуда ингичка бўлганидан кесиш кучи кам бўлади, заготовка ҳам қаттиқ қизиб кетмайди. Шунинг учун юзада деформацияланган қатлам ҳосил бўлмайди, заготовкани дастгоҳга ўрнатиб қўйишда катта куч талаб қилинмайди. СМАД тизими ҳам кесиш кучларига қаттиқ қаршилик кўрсатмаслиги натижасида детал ишлови аниқ чиқади. Кўрсатилган хусусиятларига кўра нозик (юпқа) қириш 6-8 квалитет аниқликни таъминлайди, рангли металлар ва уларнинг қотишмаларидан тайёрланган заготовкаларга ишлов берганда 5-6 квалитетга эришади. Юза ғадир- будурлиги қора металл заготовкаларда R a  2,5-0,63мкм, рангли металл қотишмаларида R a  0,32-0,16 мкм. Юпқа қирқиб кенгайтириш деб, тешикларга ишлов беришни айтилади. Масалан, думалаш ва сирпаниш подшипниклари тешиги, узатмалар қутиси ва орқа кўприкдаги тешиклар, шатун тешиги, двигателлар ва компрессорлар цилиндри ва шу каби тешиклар қириб кенгайтирилади. Юпқа қириб торайтириш бирмунча камроқ тарқалган; цилиндрсимон юзаларга шундай ишлов берилади. Масалан, турли ўқлар, двигател поршенлари ва шу кабилар. Юпқа (нозик) қириш хонинглаш, суперфиниш, жилолаш каби ишловлардан олдин юқори тезликда (10-15 минг айл/мин) ишлайдиган, юқори аниқлик ва бирликка (шпинделнинг радиус бўйича уриши 0,005 мм дан кам) эга бўлган дастгоҳларда бажарилади. Нозик қириш бир ёки кўп шпинделли, шпинделларнинг жойлашуви бир, -икки ва уч томонлама станокларда бажарилади. Стонокнинг барча гидравлик усулда сурилиши,

кескичларнинг ўзи қаттиқ қотишма, олмос, эльбор ва бошқа–ейилишга чидамли материаллардан тайёрланган бўлиши керак. Юпқа фрезалаш заготовкаларнинг очиқ, текис юзасига ишлов беришда, кўндаланг юзаси билан қирадиган фрезалар ёрдамида бажарилади. Фреза тахминан 0,0001 қиялик билан ўрнатиладики, бундан мақсад-кесишда иштирок этмаётган тишлар ишлов берилган юзага тегмасин. Юпқа фрезалашда юзадан 0,2-0,5 мм қалинликдаги қатлам олиб ташланади. Фрезалаш аниқлиги; 1м узунликда текислик 0,02-0,04 мм оралиқда оғади, юза ғадир-будурлиги R a  2,5-0,63мкм оралиқда бўлади. Развёртка ёрдамида кенгайтириш ҳам тешикларга ишлов беришда қўлланади. Развёртка – таёқсимон асбоб бўлиб, муайян бир ўлчам учун битта тайёрланади. Унинг бутун узунаси бўйлаб битта, айланаси бўйлаб бир неча кескич қирралар чиқарилган бўлиб, хомаки ишланган тешикка бир учи билан киритилади ва айлантирилади, Айни пайтда, тешик ўқи бўйлаб ичкарига киритилади. Шу зайлда тешик развёртканинг диаметри қадар кенгаяди. Развёрткалар ҳар бир ўлчам учун биттадан тайёрланганидан ташқари, нозик ва дағал ишлов учун мўлжалланганлари ҳам бор. Юпқа кенгайтириш учун мўлжаллангани оддий развёрткаларга қараганда юқори даражада аниқлиги ва юза ғадир-будурлигини анча камайтириш билан фарқ қилади. Бироқ, тешикнинг ўқи оғиб кетган бўлса, развёртка тузата олмайди, чунки у бошланғич тешик бўйлаб ҳаракат қилади ва симметрик равишда қириб бораверади. Юпқа развёрткалаш 5-7 квалитет аниқликни таъминлайди, юза ғадир-будурлиги R a қ1,25-0,63мкм бўлади. Бу усул нисбатан қиммат ва ишлаб чиқаришда қийинчилик туғдиради. Юпқа қириш учун развёртка тайёрлаганда диаметр жоизлигини 5-квалитет аниқликдаги жоизликнинг 0,6 улушигача қабул қилинади. Юпқа қўйимни қирадиган развёртканинг тиғларини жуда авайлаш керак, акс ҳолда ундан кейин ғадир-будурлик ошиб кетади, аниқлик пасаяди.

Дағал развёрткалаш тешик пармалаб очилганидан ва зенкерлангандан кейин ёки дағал ва юпқа кесиб кенгайтиргандан кейин бажарилади. Юпқа ва дағал развёрткалаш аниқлиги 8-9 квалитет, ғадир-будурлиги R a  2,5 мкм; тоза развёрткалаш аниқлиги 6-7 квалитет, ғадир-будурлиги R a  1,25мкм; юпқа развёрткалаш аниқлиги 5- квалитет, ғадир-будурлиги R a  0,63мкм. Сидириш (протягивание) заготовканинг ички ва ташқи юзаларига нозик ишлов бериш усулларидан ҳисобланади. Кўндаланг кесими турлича (доира, квадрат, кўпбурчакли, тишли-шлицали, шунингдек, турли ариқча ва чуқурчалар) тешикларни сидириш-ички сидиришга киради. Текисликларни, мураккаб бичимли юзаларни сидириш - ташақи сидириш дейилади. Текис цилиндр тешикларни сидириш 6-9 квалитет аниқликни ва R a  2,5¼0,63мкм ғадир-будурликни таъминлайди. Тешикларни тоза сидиришда асбобнинг кескичлари диаметри 0,02-0,04 мм га ортиб боради. Бир тўпи 100та бўлган заготовкаларнинг тешигига ишлов беришда одатдаги ишлов: пармалаш, зенкерлаш ва развёрткалаш ўрнига сидириб ишлов бериш иқтисодий жиҳатдан ўзини оқлайди. Ташқи юзаларни сидириш 11- квалитет аниқлик беради. Сидириш горизонтал ва вертикал, ҳаммабоп ва махсус автоматлар ва ярим автоматларда бажарилади. Тешикни силлиқлаш сидиришга ўхшаган ишлов тури, лекин у нисбатан калтароқ асбоб ёрдамида бажарилади. У ишлов бериладиган тешик ичидан пресс ёрдамида итариб ўтказилади. Бу усул якуний ишлов бўла олади, 6- квалитет аниқлик ва R a  1,25-0,63мкм ғадир-будурлик беради. 3. Жилвир асбоблар ёрдамида ишлов бериш. Қуйидаги жараёнларни кўриб чиқамиз: силлиқлаш, хонинглаш, ишқалаб мослаш, жилолаш, суперфиниш ва микрофиниш. Силлиқлаш цилиндр, текис ва мураккаб шаклли юзаларга дастлабки ва якунловчи ишлов бериш усули сифатида машинасозликда кенг қўлланади; 5- 7 квалитет аниқлик ва R a қ1,25-0,08 мкм ғадир-будурликни таъминлайди; силлиқловчи станоклар ёрдамида бажарилади.

Детал силлиқлаш қуйма ёки қиздириб штампланган тайёрланган заготовкаларда асос (база) юзасини ҳосил қилиш учун қўлланади. Бундай силлиқлаш билан сезиларли қўйимни (1 мм ва ундан кўпроқ) олиб ташланади, шунинг учун йирик донали (80-125), сегмент чархтошлар ишлатиладики, у қалингина қатламни олади, ғадир-будурликни R a  2,5- 1,25мкм га туширади. Бундан ташқари сегмент чархтош ишлов бериладиган юза билан яхши туташганидан унумдорлик юқори бўлади. Ўлчамга мослаб силлиқлаш серияли ва ялпи ишлаб чиқаришда, олиб ташланадиган қатламга ва юзага қўйилган талабларга қараб, бир ёки икки амалда бажарилади. Бир амаллик ишловда диаметр бўйича 0,2-0,6 мм қатлам (қўйим), икки амалда – 0,6-0,8 мм қатлам олинади. Юзага жуда юқори талаблар қўйилса, юпқа силлиқлаш амали қўлланади, у диаметр бўйича 0,04- 0,08 мм олади. Шундай қилиб, силлиқлашда дастлабки, якунловчи ва зарур бўлганда, юпқа силлиқлаш амаллари бўлади. Амаллар самарали бўлиши учун силлиқловчи чархтошни тўғри танлаш керак. Унинг донадорлиги ишлов берилаётган юзанинг сифатига бўладиган талаблар ва технологик жараённинг самарадорлиги орқали аниқланади. Йирик донали чархтош билан силлиқлашда чархтошнинг иш унуми юқори, солиштирма сарфи эса кам бўлади, бироқ юза сифати пастроқ юради. Силлиқлашнинг турли амаллари учун қўлланадиган чархтошнинг донадорлиги бўйича қўлланиш чегарасини таҳминан аниқлаш мумкин. Дастлабки силлиқлашда донадорлик 40-80 бўлиши керак, шунда юза ғадир- будурлиги R a  1,25¼0,63мкм бўлади. Якунловчи силлиқлашда донадорлик 12-40 (R a  0,63¼0,16мкм) ва юпқа силлиқлашда донадорлик 6-10 (R a  0,08 мкм) бўлади силлиқловчи чархтошнинг бошқа кўрсаткичлари ишлов берилаётган заготовканинг физик-механик хоссаларидан келиб чиқади. Анъанавий қирувчи доналардан ясалган чархтошлар билан бир қаторда металли ва органикали бириктирувчиларга олмос ва эльбор зарралари қўшиб тайёрланган чархтошлар ҳам кенг қўлланади. Бу чархтошларда қирувчи

доналар чархтошнинг доираси юзаси бўйлаб 1,5–2,5 мм қалинликдаги қатламда жойлашади. Металл боғловчили чархтошларни қаттиқ қотишмаларга, шишага, керамика ва шу каби бошқа материалларга ишлов беришда, органик боғловчили чархтошларни– мўрт ва ўта қаттиқ материалларни юпқа силлиқлашда қўллаш тавсия этилади. Юпқа силлиқлаш бошқаларидан жуда юпқа қатламни олиб ташлаш билан фарқланади-дастгоҳ столи бир марта юрганда ёки заготовка бир марта айланганда 0,005 мм гача қатлам шилинади. Буюмнинг ҳаракат тезлиги 10-20 м/мин бўлса кесиш тезлиги 30-40м/с. ишлов жараёнида кўндаланг ҳаракат тугагач, ғилдирак ишлов берилаётган юзадан 5-10 марта ўтказилади. Цилиндр, ясси ва мураккаб юзаларнинг аниқлиги дастлаб 6-8 квалитет бўлса, юпқа силлиқлашдан сўнг 5-6 квалитетга етади. Юпқа силлиқлаш ишлов берилаётган юзанинг хатосини сезиларли даражада тўғрилайди. Масалан, дастлабки хато 30-50 мкм бўлса, ишловдан сўнг 10 мкм гача камаяди; 2,5-5 мкм гача тўғрилаши мумкин; юза ғадир- будурлигини ГОСТ 2789-73 бўйича тахминан уч класс пасайтиради. Ташқи цилиндр юзаларни силлиқлашда 24А40СМ1-С2 русумли жилвир ғилдирак кенг қўлланади, чунки уни иш жараёнида майда донали ғилдиракларга қараганда кам ёғ босиб кетади. Юпқа силлиқлаш кўпгина ташқи юзалар учун қўлланади. Тешикларга юқори аниқлик билан ишлов беришда тежамлироқ усуллар (юпқа қириш, юпқа развёткалаш, хонинглаш ва х.к.) қўлланади. Қирувчи чархтошни вақти- вақти билан мувозанатлашга катта эътибор берилади. Чархтош айланиб турган пайтда (ишлашдаги тезликка яқин) стробоскопик қурилма ёрдамида статик мувозанатлаш яхши натижалар беради. Чархтошни тишлашиши билан унинг ишчи юзаси шакли ва микропрофилли, кесиш қобиляти тикланади. Тишлашиш махсус қисқичга ўрнатилган олмос донаси, олмос қалам, олмос ғўлача ёки олмос пластина ёрдамида амалга оширилади. Йирик серияли ва ялпи ишлаб чиқариш

шароитларида автоматлар ёрдамида амалга оширилади. Чархтошни олмос билан кўндаланг суриш бир мартасига 0,05-0,01 мм бўлади. Юпқа силлиқлаш жараёни совитувчи суюқликни кўп талаб қилади. Бундан ташқари суюқлик яхши фильтрланган бўлиши керак, акс ҳолда чархтош зарраси ёки металл қириндиси ишлов минтақасига тушиб қолиши мумкин. Йирик гуруҳли ва ялпи ишлаб чиқаришда юпқа силлиқлаш яримавтомат ва автомат тарзда бажарилади. Хонинглаш-жилвир қайроқчалар билан тешикларга тоза ишлов бериш жараёнидан иборат; тешик шаклини катта аниқлика етказади, юзаси ғадир- будурлигини сезилар-сезилмас даражага олиб келади ва кам деформацияланган қатлам қолдиради. Бироқ, тешик оғиб кетган бўлса, хонинглаш уни тўғрилай олмайди. Бу ишни олдинги ишловда тўғрилаш лозим бўлади. Хонинглаш цилиндрсимон махсус каллак (хон) ёрдамида бажарилади. Унинг ичига радиус йўналиши бўйича бир текис кенгая оладиган қилиб қайроқчалар ўрнатилган. Каллак қайроқчалари билан бирга тешик ичида бориб келиб ва айни пайтда, айланиб туради. Натижада тешик юзасида ингичка излар тўр ҳосил қилади. Детал ишлаётган пайтда тўр ичини мой қоплаб олганидан ишқаланишни ва ейилишни камайтиради. Автомобил ва трактор двигателларининг цилиндрлари, цилиндрлар блокидаги вкладишлар ўрнатиладиган тешиклар, станокларнинг орқа бабкасидаги пинол тешиги, ҳавони сиқиб ҳайдаб берувчи механизм (компрессор)ларнинг цилиндрлари ва ҳ.к. хонинглаш. Бир томони берк тешикларга ҳам ишлов бериш мумкин, фақат, бунда қайроқчалар ҳаракатини чекламаслик мақсадида халқа ариқча қолдириш керак. Хонинглашнинг ҳозирги замон даражасида диаметри 6 мм дан 500 мм ва ундан каттароқ тешикларга ишлов бериш мумкин. Тешикнинг узунлиги ўз диаметридан кичкина бўлиши ҳам, 1 м ва ундан ортиқроқ бўлиши ҳам мумкин. Диаметри унча катта бўлмаган тешикларга ишлов беришда силлиқлашга қараганда хонинглаш самаралироқ. Хон (каллак)нинг

қайроқчалари кесиш жараёнида яхши иштирок этади-бир вақтнинг ўзида ишлайдиган қирувчи доналар сони силлиқловчи ғилдиракникига қараганда 400 мартагача кўп, бироқ айланиш тезлиги тахминан 60 марта кам. Узун тешикларга хон билан ишлов бериш унча қийин эмас, консол ҳолда ўрнатилагн силлиқловчи ғилдирак эса СМАД тизимининг бикрлигини анча камайтириб юборади, натижада унумдорлик ва аниқлик пасаяди. Бундан ташқари хоннинг қайроқчалари ишлов берилаётган юзага катта босим бермайди: 0,2-1,5 МПа (2-15кг/см 2 ); кесиш минтақасидаги ҳарорат 50-150 0 С оралиқда бўлгани сабабли, деформацияланган қатлам сезмас даражада бўлади. Хоннинг конструкцияси 28 расмда кўрсатилган. Корпус (1)нинг айланаси бўйлаб тўртта (2) жойлашган. Уларга қайроқчалар (3) ёпиштирилган. Тутқичлар - сурувчи деталлар (4) га ўрнатилган. Улар марказий таёқчанииг иккита конус юзасига таяниб туради. Станокнинг гидравлик тизими билан уланган шток (марказий) таёқчани суради. Шунда унинг иккита конусли юзаси сурувчи деталларни ўзи билан бирга ҳаракатга келтиради, натижада қайроқчалар (3) радиус бўйича ташқарига туртиб чиқади ва юза хонингланади. Қайроқчалар тешикка кирадиган ва ундан чиқадиган пайтда ишлов берилаётган юзага бекордан-бекор тегиб кетмаслиги учун хон корпусида йўналтирувчи тўртта планка ўрнатилган. Планкалар доирасининг диаметри Д 1 ишлов берилаётган тешик диаметридан 0,528-расм. Хонингловчи каллак

мм кичик. Қайроқчалар тутқичи (2) ва сурувчи детал (4)иккита спиралсимон пружина (8) ёрдамида конус юзалар (5)га доим тегиб туради. Гидравлик тизимдан келаётган куч қайроқчаларнинг ташқарига ҳаракатини таъминлайди холос. Гидравлик босим тўхтагач, пружина (9) конус юзалар (5)ни юқорига кўтаради. Шу пайтда бошқа пружиналар (8) қайроқчаларни ўз ҳолатига қайтаради. Қайроқчаларнинг узунлиги ишлов берилаётган тешик узунлигининг 0,5- 0,75 улушига бўлиши тавсия этилади. Узунлиги диаметридан кичик бўлган тешикларни (халқа, втулка ва х.к. деталлар) хонинглашда қайроқчалар узунлиги тешик узунлигига тенг ёки ундан 1,4 марта ортиқ бўлгани маъқул. Қайроқчалар сонини бир вақтда ишлаши керак бўлган қирувчи доналар сонига қараб олинади: 2,3,4,5,6 ва ҳ.к. Майда тешиклар учун ҳатто битта қайроқчали хон тайёрланади. Ишлов берилаётган тешик шаклининг ўқ бўйича кесимдаги аниқлиги қайроқчалар ундан ташқарига чиқа олиши ( l ) натижасида таъминланади. Унинг қиймати қайроқча узунлиги (1)нинг 1/3-1/4 қисмича олинади. (29-расм). Хонни станок шпинделлига бикр қилиб ва шарнир ёрдамида ўрнатиш мумкин. Биринчиси, массаси кўп бўлмаган, ўзи барқарор турмайдиган ва кичик ўлчамли деталларни хонинглаш учун қўлланилади. Биринчисида детал станок шпинделлининг ўқига тик текислик бўйича сурилиш имкониятига эга бўлиши керак, иккинчисида-детал станок столига қўзғалмас қилиб ўрнатилади. Детал ва хоннинг бундай ўрнатилиши ишлов аниқлигига ёрдам беради. Хонинглаш махсус бир-ёки кўп шпинделли, вертикал ва горизотал станокларда бажарилади. Баъзи станокларнинг шпинделлига тебранувчи қурилма ўрнатилиб, унинг амплитудаси 0-12 мм, иккиланган тебраниши минутига 350-650 га тенг бўлади. Бу қурилмалар хонга қўшимча тебранма ҳаракатлар беради, натижада ишлов бериладиган юза узунлиги кичкина бўлади ва хоннинг бориб-келиш тезлиги чекланган пайтда ишлов самарадорлигини оширади. Инерция кучлари ошиб кетмаслигини кўзлаб ҳам

хон тезлиги чеклаб қўйилади. Йирик серияли ва ялпи ишлаб чиқаришда, станок яримавтомат ва автомат тарзда ишлайди. Ўлчамлар аниқлиги фаол назорат асбоблари ёрдамида текширилади. Станоклар автомат қаторларга осонгина қўшилиб кетади. Хонинглаш амали қуйидаги тартибда бажарилади: каллак ишлов бериладиган тешикка киритилади; қайтар-илгарилама ва айланма ҳаракат берилади; қайроқчалар ёйилиб, ишлов бериладиган юзага тегади; қайроқчаларга муттасил гидравлик босим таъсир этиб туриши натижасида қатлам сидириб, олиб ташланади. Баъзи ҳолларда, ишлов охирида қайроқчаларга босим камайтирилади, шунда ишлов аниқлиги ва сифати ошади. Хонинглаш учун қўйим берилади. Унинг миқдорри ишловнинг бошланғич хатосидан, заготовка материалининг физик-механик хоссаларидан, ишловга ва ишланаётган юзанинг ўлчамларига қўйилган талаблардан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Хонинглашдан олдин развёрткалаш, сидириш, тоза қириб кенгайтириш, юпқа қириб кенгайтириш, силлиқлаш ва ҳ.к. амаллардан бир нечтаси бажарилиши мумкин., шунинг учун ишлов хатоси ҳар хил бўлади, демак, хонинглаш ҳам турлича ва маълум оралиққа эга бўлади: диаметр бўйича 0,08-0,005 мм. Агар олиб ташланадиган қатлам диаметр бўйича 0,04 мм дан катта бўлса ва юза ғадир-будурлигини R a  0,32 мм дан юқори бўлмаган даражада таъминлаш талаб этилса, ишловни икки-дастлабки ва якунловчи амалларда бажариш тавсия этилади. Дастлабки амалда қўшимча қатламнинг кўп (75- 80%) қисми йирик донаси қайроқчалар билан олинади. Якунловчи амалда майда донали қайроқчалар билан, диаметр бўйича 0,010-0,015 мм қатлам олинади. Электрокорунд (Э9А) ёки кремний карбид (К3)нинг жилвир доналаридан керамика ёки бакелит боғловчилар ёрдамида тайёрланган қайроқчаларни 29-расм.Хоннинг =айро=чалари узунлигини созлаш схемаси

ишлатиш тавсия этилади. Қайроқчаларнинг 8-3 ва М28-М20 ва б. доналилиги танланади. Кесиш шароитини танлаш каллакнинг айланма тезлиги қуйидаги миқдоррларда танланади: чўян заготовкалар учун 60-750м/мин, пўлат учун 45-60 м/мин, рангли қотишмалар учун 70-90 м/мин. Бориб-келиш тезлги 10- 20 м/мин оралиқда олинади. Хонинглаш аниқлаш 4-6 квалитет, ғадир-будурлиги R a  0,16-0,04 мкм. Хонинглаш минтақасига совитувчи суюқлик (керосин, керосин ва парафин аралашмаси, мойловчи ва совитувчи махсус суюқлик) мўл берилади. Саноатда олмос қайроқчалар билан хонинглаш кенг тарқалган, эльборли қайроқчалардан фойдаланиш бошланиб келияпти. Олмосли хонинглаш жилвирли қайроқчалар билан хонинглашга қараганда қатор устунликка эга: жилвир қайроқчаларга қараганда олмос қайроқчалар ейилишга 150-200 марта кўпроқ чидайди; олдинги ишлов хатоларини тузатишда самарали; ишлов тез суръатлар билан бажарилади; тешик шаклининг аниқлиги 10 марта ортади; ғадир-будурлик 2-4 класс пасаяди. Бу устунликлар олмосли хонинглашни каттароқ хатоси бўлган тешикларга қўллаш имконини беради. Олмосли хонинглашда қириладиган ишлов қатлами (қўйим) қуйидаги миқдоррларда қабул қилинади (диаметр бўйича): пўлат заготовкаларда 0,12- 0,005 мм, чўян заготовкаларда 0,2-0,005 мм. Ишловнинг талаблари ва шароитидан келиб чиқиб АСР200/160- синтетик олмос донали қайроқчалар қўлланади. Улар юза ғадир-будурлигини R a  2,5-1,25 мкм миқдорда таъминлайди. Доналар АСМ 28/20 русумли қайроқчалар R a  0,16-0,08 мкм ғадир-будурликни беради. Бошқа русум қайроқчалар ҳам қўлланади. Олмосли каллакнинг айланма тезлиги 70-100м/ мин (юриш узунлиги 150мм ва ундан ортиқ). Олмосли хонинглаш жараён унумини, юза сифати ва аниқлигини оширади. Уни автоматик қаторларда бажариш кўпроқ самара беради. Ишқалаб мослаш аниқ ишлов усулларидан бири бўлиб, 5-квалитетни таъминлайди. Цилиндр юзалари 1 мкм гача, текис параллел плиталарни

маромига нозик етказишда -0,05 мкм аниқликка эришиш мумкин. Юза ғадир- будурлиги R a қ0,1 мкм га тушади. Ишқалаб мослаш пастага аралаштирилган жилвирловчи зарралар (доналар) ёрдамида бажарилади. Паста ишқалайдиган асбоб ёки мосламанинг детал юзасига суртилади. Ишқалаб мослашда детал юзасидан жуда оз миқдоррда қатлам туширилади, шунинг учун унинг юзи 6-квалитет аниқликда тайёрланган ва ғадир-будурлиги R a  1,25-0,32 мкм дан ортиқ бўлмаслиги керак. Ишқалаб мослаш усули билан цилиндр, конусли, текис ва мураккаб бичимли юзаларга ишлов бериш мумкин. Тушириладиган қатламнинг катта- кичиклигига қараб ишқалаб мослаш бир, икки, баъзан уч амалда бажарилади. Дастлабки ишловда икки томонга берилган 0,002-0,005 мм қалинликдаги қатлам, якунловчи ишловда – 0,05 мм камроқ қатлам олиб ташланади. Дастлабкиси йирик жилвир доналар билан, якунловчиси-майда жилвир доналар билан бажарилади. Ишқалаб мослашда илгари йўл қўйилган хатолар тўғрилаб юборилиши мумкин. Жилвир зарралари тўғри танланганда юза ғадир-будурлигини 2-4 класс пастга тушириш мумкин. Ишқалаб мослаш амаллари қўл билан ёки станокда бажарилиши мумкин. Ишқалаш тезлиги биринчисида 2,6 м/мин, иккинчисида –10-30 м/мин ва ундан юқори. Юза сифатига катта талаб қўйилса тезлик камайтирилади. Асбобнинг ишқаланувчи юзага босими дастлабки ишловда 0,2-0,4 МПа (2- 4 кг/см 2 ), якунловчида -0,10-0,15 МПа (1,0-1,5 кг/см 2 ) бўлади. Ишқалаб мослашнинг турли кўринишлари бор: ишқалагичнинг юзасига ботиб, едирилиб кетадиган қаттиқ жилвир доналар билан, ишқалагичнинг юзасига едирилиб кетмайдиган юмшоқ жилвир доналар билан, кимёвий фаол пасталар билан. Қаттиқ жилвир доналарга электрокорунд, наждак, кремний карбиди, бўр карбиди, олмос чанги, шиша чанг ва шу кабилар киради. Бу ҳолда ишқалагич материали ишланаётган юза материалидан юмшоқроқ бўлиши керак. Жилвир доналар ишқалагич билан заготовка юзаси орасига тушиб,

ҳаракат пайтида ишқалагич юзасига едирилиб кетади ва у ерда маҳкам ўрнашиб олиб, заготовка юзасини силлиқлайди. Ўтмаслашиб қолган доналар асбоб юзасидан тушиб қолади, лекин қаттиқ зарраларнинг едирилиши тўхтамай, давом этаверади, шундан ишқалагичнинг кесиш қобиляти сақланиб туради. Маромига етказишнинг дастлабки босқичида 16-10 донали, якунловчи босқичида 8-М14 донали жилвирлар ишлатилади. Юмшоқ живир доналарга крокус, вена оҳаги, трепел, хром оксиди ва бошқалар киради. Бу ҳолда ишқалагич заготовка материалидан қаттиқроқ материалдан тайёрланади. Баъзи ҳолларда қаттиқ ишқалагичлар қўшимча қилиб, хром билан қопланади, натижада уларнинг ейилиши камайиб, ишлов барқарор бўлади. Кимёвий фаол паста ГОИ ёрдамида ишлов бериш ишқалаб мослаш жараёнини тезлатади. ГОИ таркибига юмшоқ жилвир доналар, кислота (стеарин ва олеин) қўшилади. Кислота заготовка юзасидаги микро нотекисликлар қиррасини юмшатади, жилвир доналар уни текислаб юборади, юзанинг асосий металли эса, тирналмайди. Ишқалаб ишлашнинг бу усули билан оз вақт ичида жуда юқори аниқликка ва жуда кам ғадир- будурликка эришиш мумкин. Усул, ўз моҳиятига кўра, кимёвий-механик жараёнга айланиб кетади. Ишқалаб мослаш материалини тайёрлашда ёпиштирувчи модда сифатида минерал мой, парчаланган ёғ, керосин ва шу кабилар қўлланади. Улардан бирини ишлов бериладиган заготовка материали ва талабларга қараб танланади. Қаттиқ жилвир доналар билан ишлов берганда, ишқалагични чўян, бронза, қизил мис, юмшоқ пўлат, қўрғошин, сурьма каби материаллардан тайёрланади. Юмшоқ жилвир доналар билан ишқаланганда ишқалагич тобланган пўлатдан, шиша ва бошқа қаттиқ материаллардан ясалади. Суперфинишлаш жилвирлаб ишлов беришнинг бир тури бўлиб, қайроқчалар ёрдамида бажарилади. Улар ишлов берилаётган юзага кичик

0,05-0,3 МПа (0,5-3,0 кг/см 2 ) куч билан босилади ва тебранма ҳаракатлар қилиб, микро нотекисликларнинг чўққиссини кесиб кетади ва ғадир- будурлик камаяди. Бу жараёнда мойловчи-сотувчи суюқликнинг аҳамияти катта. Суюқлик керосинга 10-20% (веретенное) ёки турбина мойи қўшиб тайёрланади. Қайроқча ишлов бериладиган юза билан туташганда, нотекисликларнинг энг юқори чўққисига тегиб қолади. Қайроқчалар, маълум даражада босим бериб айлантирилганда чўққиларни кесиб ташлайди ва металл ичига кириб борган сари кўпроқ қирралар билан туташади, демак, қайроқчанинг детал билан туташган юзаси кўпаяди, ўз навбатида, қайроқчага босим камаяди. Натижада жилвир доналар мойловчи-совитувчи суюқлик пардасини ёриб ўта олмай қолади-юзани тирнаш тўхтайди. Суперфинишлаш амали учун ишлов қатлами берилмайди ва у олдинги ишловнинг жоизлиги чегарасида бажарилади. Шунинг учун ҳам бу жараён юзанинг аниқлигида ўзгариш ҳосил қилмайди ва якунловчи ишлов сифатида қўлланади. Деталнинг ҳар бир муҳим юзаси учун ўзига тегишли ғадир-будурликка рухсат этилгани сабабли, суперфиниш амалида, берилган ғадир-будурликка эришиш учун, нотекисликларнинг чўққиссини олиб ташлаш билан кифояланишдан бошқа илож қолмайди. Шунинг учун, бу амал бажарилаётганда шароитга қараб ишлов давомийлиги белгилаб қўйилади, вақт тугагач, станог автоматик тарзда тўхтайди. Қайроқчалар ва иш шароити тўғри танланса, юза ғадир-будурлигини R 2  0,2-0,25 мкм қилиш мумкин. Шунда микропрофиллнинг таянч юзаси 15-20% дан 80-90% гача ортади, деформацияланган қатлам 2-3 мкм дан ортиқ бўлмайди. Суперфинишнинг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, у заготовкага бериладиган ҳамма ишловлардан (силлиқлаш, юпқа кириш ва ҳ.к.) кейин бажарилади. Бу ишлов ҳар хил шаклли ва турли материаллардан, хатто пластмассадан ишланган деталларга берилади. Ишлов бир ёки икки амалда бажарилади. Заготовканинг ишлов бериладиган юзаси ғадир-будурлиги

чизмада кўрсатилган даражада 2-3 класс дағалроқлбўлган ҳолда суперфиниш икки амалда бажарилади. Пўлат заготовкалар учун ЭА 9, чўян заготовкалар учун К36 ва К37 қайроқчалар тавсия этилади. Уларнинг донадорлиги 10 дан М14 гача оралиқда бўлиши керак. Дастлабки (биринчи амал) суперфинишлаш йирик донали қайроқчалар билан, якунловчиси-майда донали қайроқчалар (М28- М14)билан бажарилади. 30-расмда цилиндрнинг сиртини суперфинишлаш схемаси берилган. Сирт билан қайроқчалар ҳолати ишлов жараёнидагидек кўрсатилган. Заготовканинг айланма тезлиги ( V ай ) қайроқчаларнинг тебранма ҳаракати тезлиги ( V теб ) га боғлиқ ҳолда тайинланади. Бу боғлиқлик цикл бошида V ай (2¼4) V теб нисбатида, цикл охирида V ай  (8  16) V теб нисбати билан ифодаланади. Тебранма ҳаракат тезлиги 5-7 м/мин оралиқда қабул қилинади. Агар қайроқча узунлиги (  ) ишлов бериладиган юза узунлиги ( L ) дан кичик бўлса, заготовка ўз ўқи бўйлаб, 1-1,5 м/мин тезлик ( V ўқ ) билан ҳаракат қилиб туришига зарурат туғилади. 30-расм Суперфинишлаш схемаси Кейинги йилларда машинасозликда олмосли суперфиниш қўллана бошлади. Металли ва органик боғловчилар асосида тайёрланган олмосли қайроқчалар жараённи жадаллаштиради. Амалнинг унумдорлиги жилвирли суперфинишдагига қараганда 1,5-2 марта ортади. Бу- қайроқчаларнинг юзага босими 30-50 % ошиши ҳисобига бўлади. Микрофинишлаш юқори даражада аниқ тайёрланган юзаларга якунловчи ишлов сифатида қўлланади. Ишлов қатламини тебранувчи қайроқчалар билан 31-расм.Микрофинишлаш учун каллак

суперфинишлашдаги тартиб каби бажарилади (30-расм). Бироқ юқори даражадаги аниқлиги билан ажралиб турадиган жараёндир, ғадир- будурликни жуда ҳам камайтириш билан бир қаторда қўйимни олиб ташлаб, ишлов аниқлигини оширади. Ишлов бир ёки бир неча амалда бажарилиши мумкин. 31-расмда цилиндр сиртини микрофинишлайдиган каллак сихемаси берилган. У учта қайроқча билан детални сиқиб олади ва ишлов аниқлигини микрон даражасигача етказади. Юқоридаги тутқич қайроқча билан бирга гидравлик юритма таъсирида радиус бўйича сурилади, қолган икки тутқич ўз қайроқчалари билан ҳаракатни юқоридаги тутқичдан олади. Улар орасида тишли ғилдирак билан рейка узатмаси бор бўлиб, у каллак корпуси ичига жойлашган. Жараёнда қайроқчалар ишлов юзасига катта босим билан ёпишганидан ва олмосли қайроқчалар қўллаш мумкин бўлганидан олдинги хатолар тўғриланиб кетиши мумкин. Тиленхауз фирмасининг тавсиясига кўра микрофиниш амалини заготовка юзасини кесгич ёрдамида тоза қириб ташланган дан кейин бошлаб юборавериш мумкин. Микрофиниш ишловининг юқори даражадаги аниқлиги ва сифати баъзи ҳолларда йиғув ишида учрайдиган саралаб ишлаш ўрнига тўла ўзаро алмашувини қўллаш имконини беради. Бу ишловни турли шаклдаги заготовкаларга: цилиндр, текис, мураккаб бичимли ва ҳ.к. қўллаш мумкин. Микрофиниш ишлови учун мўлжалланадиган станоклар махсус бўлиши ҳам мумкин, автоматлаштирилган ва агрегатли ҳам бўлиши мумкин. Микрофинишни автомобил заводлари тирсакли вал бўйинларига, сателлитларга ва шу кабиларга қўллайди. Жилолаш эркин жилвир зарралар билан бажарилади ва юзанинг ғадир- будурлигини тайинланган даражага туширади. Ишлов юмшоқ намат, бўз, фетр, қайиш ва бошқа материаллардан ясалган доирачалар билан берилади. Доирача юзига ялтиратувчи паста суркалади ёки жилвирловчи суюқлик оқими берилади. Улар ишлов бериладиган юза билан ўзаро таъсирга кириб,

ундан маълум бир қатламни олади. Жилоловчи юмшоқ доира ишлов қатлами бир текис ололмайди, шунинг учун хам бу ишлов юзанинг геометрик аниқлигини таъминлай олмайди. Юза ғадир-будурлигини берилган даражага олиб келиш учун зарралари турлича бўлган жилвирловчи кукунлар ишлатилади. Жилолаш бир ёки бир неча амалда бажарилиши мумкин, Кейингисида аввал йирикроқ заррали жилвир кукун ишлатилиб, сўнг - майдаси қўлланади. Жилолаш амали силлиқлаш, кескич билан қириш, рандалаш, совуқ холда штамплаш, жўвалаш каби механик ишловлардан кейин бажарилиши мумкин, юза ғадир-будурлигини R а  0,032-0,012 мкм. қилиш, кимёвий фаол пасталардан фойдаланганда детал юзасини кўзгудек қилиб юбориш мумкин. Ишқаловчи материал сифатида электрокорунд, темир оксиди, жилвир, хром оксиди, кремний карбид ва бошқалар ишлатилади. Улар ишлов бериладиган материалга қараб танланади. Жилвир пастанинг таркиби қора металлар учун (%ларда): мум - 25, ёғ - 4, парафин - 25, керосин - 4, темир оксиди - 42. Рангли металлар қотишмаси учун темир оксиди ўрнига хром оксиди олинади. Жилолаш ишлови заготовкаларни қўл кучи ва механик тарзда ушлаб турадиган ва узатадиган станокларда ва автомат станокларда бажарилади. Жилвирли тасмалар билан ишлов якунловчи амал сифатида қўлланади. Бу ишловни берадиган автомат станокларнинг турли-туман конструкциялари мавжуд. Бу жараён асосан ялтиратишга киради, чунки жилвирли тасма ишланувчи юзага ўзининг таранглиги сабабли ёки резинка, чарм, фетр, намат ғўлачалар ёрдамида босиб турилади. Маълум миқдордаги қўйимни олиб ташлаш кафолати йўқ. Бу усул билан аниқ қилиб тайёрланган деталларга ишлов бериш қисқа давом этади ва диаметр бўйича 0,005 мм.дан ортиқ қатлам олинмайди. Олдинги ишловдан қолган ўлчамни бузмаслик учун шундай қилинади. Юза ғадир-будурлигига кам талаб қўйиладиган дағал деталларга ишлов беришда бу амал кўпроқ давом этиши ва каттароқ қатлам олиб ташланиши мумкин. Аниқ юзаларга ишлов берганда ғадир-будурликни

бир классга тушириш (яхшилаши) мумкин. Тасмадаги жилвир доналарини таъминлаш ишлов талабларидан келиб чиқади. Қора металларга жилвир тасмалар билан 20-40 м/с, рангли металларга 40-45 м/с тезлик билан ишлов бериш мумкин. Жилвирли тасмаларни газмол ёки қоғоз асосида тайёрлаш мумкин. Масъулиятли деталлар учун олмосли тасмалар ишлатилади. Жараён унумдорлиги тасманинг таранглик кучига ёки тасмани ишлов берилаётган юзага босиб турадиган роликнинг кучига, шунингдек, жилвирнинг донадорлигига ва тасма билан юзанинг нисбий ҳаракати тезлигига боғлиқ. 4. Пластик деформация усули билан ишлов бериш. Бундай ишлов заготовкадан қиринди олмай бажарилади ва берилган аниқлик билан, берилган ғадир-будурликка эришишга қаратилади. Унинг асосий ва кенг қўлланадиган усуллари: калибрлаш, текислаш ва ёйиш, олмосли текислаш, марказдан қочма-зарб бериш асбоблари ёрдамида парчинлаб зичлаш. Калибрлаш билан заготовканинг турли шаклдаги тешикларига ишлов берилади. Асбоб сифатида калибрловчи мосламалар, зўлдирлар ишлатилади. Зўлдир пресс ёрдамида, белгиланган таранглик билан тешикдан ўтказилади. Тешик узунлиги катта бўлса, сидирувчи станоклар ва сидирувчи калибрлар ёрдамида ишлов берилади. Жараённинг асосий кўрсаткичи калибрловчи асбобнинг ишлов бериладиган тешик диаметридан хиёл катталиги натижасида юзага келадиган тарангликдир. Калибрлаш катта ёки кичик тарангликда бажарилади. Кичик тарангликда пластик деформация чуқурлиги камроқ бўлади, юзанинг ғадир-будурлиги камаяди, шакл хатоси ва тешик ўлчамларининг оғиши 30-35 фоиз пасаяди. Бундай калибрлашни қалин деворли заготовкаларга ишлов беришда қўллаш мақсадга мувофиқ. Девор қалинлигини тешик радиусига нисбати 0,5 дан ортиқ бўлиши керак. катта таранглик билан калибрланганда пластик деформация минтақаси заготовка деворининг бутун қалинлиги бўйича тарқаб

кетиши мумкин. Бундай таранглик билан, девори қалинлигининг тешик радиусига нисбати 0,2 дан ортиқ бўлмаган цилиндр ва втулкалар калибрланади. Бу ҳолда тешик диаметри, деталнинг ташқи диаметри ва узунлиги катталашиб кетади, яъни калибрлаш аниқлиги пасаяди. Таранглик миқдорри тешик диаметри ва детал материалининг физик-механик хусусиятларига қараб белгиланади. Тешик диаметри 10-120 мм чегараларда бўлганида таранглик тахминан қуйидагича бўлади: пўлат заготовкалар учун 0,03-0,088 мм, чўян учун 0,05-0,20 мм, рангли металлар ва уларнинг қотишмаси учун 0,03-0,35 мм. Калибрловчи асбоблар-калибрлар-кўпинча ВК8 ёки ВК15М қотишмаларидан тайёрланади. Пўлат ва рангли металлар қотишмасидан тайёрланган заготовкаларни калибрлашда совитувчи суюқлик мўл берилади ва ишлов тезлиги қуйидагича бўлади: пўлат учун 5-10 м/мин, рангли қотишмалар учун 2-60 м/мин, чўян учун 5-12 м/мин. мойловчи совитувчи сўюқлик сифатида керосин, махсус моддалардан бири ишлов берилаётган материалга қараб танланади. Калибрлаш аниқлиги кўп жиҳатдан заготовканинг қаттиқлигига боғлиқ. Юпқа деворли заготовкалар 8-6 квалитет, қалин деворлилиги 6-5 квалитет аниқлик билан ишланиши мумкин. Кўп ҳолларда калибрловчи асбобнинг диаметрини тажриба йўли билан, амални бажариш шароитини ҳисобга олган ҳолда ўлчамига етказиб тайёрланади. Таранглик ошганда калибрлаш аниқлиги камаяди. Калибрлашдан кейинги юза ғадир-будурлиги бир қанча омилларга боғлиқ: заготовканинг қаттиқлиги ва материали, асбобнинг физик-механик хусусиятлари, мойловчи-совитувчи суюқлик, асбоб ва заготовканинг нисбий ҳаракати. Ғадир-будурликни 2-4 классга пасайтириш мумкин. Масалан, қалин деворли пўлат заготовканинг кескич ёки развёртка билан кенгайтирилган тешиги калибрланганда ғадир-будурлик R а  2,5-1,25 дан R а  1,25-0,16 мкм га ўзгаради.

Калибрлаш амали асбобнинг бир ёки бир неча марта ўтиши ҳисобига бажарилади. Бироқ, тешик юзаси қайта-қайта деформацияланаверса, материалнинг юза қатламида зўриқиш пайдо бўлиб, материал уқаланиб кетиши мумкин. Текислаш ва ёйиш-юзанинг нотекисликларини пластик деформациялаш бўлиб, жуда қаттиқ роликлар ва зўлдирлар ўрнатилган махсус асбоблар ёрдамида бажарилади. Цилиндр деталнинг ташқи сирти текисланганда, унинг ўлчами камаяди, ички сирти (тешик) текисланганда ўлчами кенгаяди. Текислашда юзада пластик деформация ҳосил бўлиб, ғадир-будурлик камаяди, унинг физик-механик хоссалари ўзгаради, чунончи, микро қаттиқлик ошади, сиқувчи қолдиқ кучланиш пайдо бўлади, яъни юза қатлам зичланади. Ишловнинг бу тури юзанинг сифатини анча оширади, бироқ ундан кейин деталга термик ишлов бериб бўлмайди, акс ҳолда юза илгариги ҳолатига келиб қолади. Текислаш жараёни микро нотекисликнинг чўққилари миқёсида ўтади, шунинг учун ишлов аниқлиги бор-йўғи 5-10% ортади. Тажрибалар шуни кўрсатадики, текислаш амалини 6-10 квалитет аниқликда тайёрланган юзаларга қўллаш самарали бўлади. Текислашда юза ғадир-будурлиги ўрта ҳисобда 1-2 класс пасаяди. Масалан, бошланишда ғадир-будурлик R а  2,5-1,25 мкм бўлса, текислашдан сўнг R а  1,25-0,35 мкм бўлиши мумкин. Текислаш тезлиги шароитга қараб 30-150 м/мин оралиқда қабул қилинади. Асбобнинг юзага босимини ўлчамларига ва материалнинг физик-механик хусусиятларига қараб, бир неча кг дан бир неча тоннагача олинади. Асбобнинг сурилиши унинг конструкцияси ва юза ғадир-будурлигига қўйилган талабларга қараб аниқланади. Масалан, роликлар билан ишлов берилганда, сурилиш ролик энининг 0,3 улушига тенг олинади. Асбобнинг таранглиги, бошланғич ва якуний ғадир-будурликка қараб, 0,03-0,30 мм оралиқда бўлади. Совитувчи- мойловчи суюқлик ўрнида машина мойи, машина мойи ва керосининг 50% ли аралашмаси, бошқалар ишлатилади.

Текислаш амалини асбоб битта ўтганда бажарган маъқул, акс ҳолда юза ҳаддан ортиқ зичланиб кетади. Амал ҳаммабоп ва махсус станокларда бажарилади. Олмосли текислаш ишловида асбоб детал юзасида маълум босим билан сирпаниб ўтади, шунда микронотекисликлар эзилади, юзанинг қандайдир қатлами зичланади. Бундай ишлов берилган юзаларнинг ейилишга ва толиқишга бардоши юқори бўлади. Шунинг учун ундан суюқлик ўтказмайдиган зичлагичнинг ишқаланувчи жуфтини тайёрлашда фойдаланилади, уларга анъанавий термик ишлов беришга ҳожат қолмайди. 32-расм. олмос билан силлиқлаш учун тутқич Олмосли асбобда (32-расм) олмос кристали (4) бўлиб, унинг қирраси 0,6-4,0 мм оралиқдаги радиус билан силлиқланган; махсус тутқич (1) билан қотирилган. Тутқичда пружинали қурилма (2) бор, у олмосни детал юзасига босиб туради. Текислаш жараёнида олмосли асбобдаги оғишлар индикатор (3) да кўриниб туради. Олмосли текислаш ишлов аниқлигига суст таъсир этади, юза ғадир-будурлигини 2-3 класс пасайтириб R a нинг қийматини 0,16- 0,025 мкм га етказади. Юза сифатига таъсир этувчи омиллар текислаш кучи ва олмоснинг сурилишидир . Юзанинг микро қаттиқлиги 50-60% га ортади. Олмосли текислаш тезлигини заготовка материалига боғлиқ ҳолда танланади. Рангли металлар қотишмаси ва юмшоқ пўлатлар учун тезлик 10- 80 м/мин, тобланган пўлатлар учун 200-250м/мин оралиқда олинади.

Олмосли текислаш қора ва рангли металлардан тайёрланган ва силлиқлаш, юпқа кириш ва бошқа ишловлардан чиқиб, берилган аниқликка етказилган заготовкаларга берилади; махсус ва ҳаммабоп станокларда бажарилади. Марказдан қочма зарб бериш асбоби ёрдамида парчинлаш юза ғадир- будурлигини 1-2 класс пасайтиради ва қаттиқлигини 30-80 % оширади, юза сиртида 400-800 МПа (40-80 кг/см 2 ) миқдорларда сиқувчи кучланиш ҳосил қилади. 33-расм. юзани зўлдирчалар билан зичлаш. Жараён қуйидагича кечади: лаппак (33-расм) нинг гардишидаги чуқурчаларга роликлар ёки зўлдир эркин ҳолда жойлаштирилган бўлади. Лаппак тез айланганда марказдан қочирма куч таъсирида гўлача ёки зўлдир чуқурчадан отилиб чиқиб, ишлов берилаётган юзага урилади ва орқага қайтади. Бу жараён жуда тез ва кўплаб ғўлача ёки зўлдир томонидан содир бўлганидан ишлов юзасининг маълум қатламини деформациялайди. Бу жараёнда муҳим аҳамиятга эга бўлган омил асбоб таранглиги ( h ) дир. Унинг қиймати катта бўлса, зичланиш самараси ошади, лекин юзанинг ғадир-будурлиги ҳам ортиб кетиши мумкин. Бу ишловни ҳар қандай шаклли ва ҳар қандай металл ва қотишмалардан ясалган деталларга бериш мумкин. Ундан олдинги ишлов силлиқлаш, кескич билан қириш ва шу кабилар бўлиши мумкин, улар ғадир-будурликни R а  5,0- 0,63 мкм қилиб таъминлаши керак. Марказдан қочма зарб бериш асбоб ёрдамида парчинлаш тезлигини заготовка материали ва унинг физик-механик хусусиятларига боғлиқ ҳолда

танланади. Дискнинг айланма тезлиги 8-40 м/с; заготовканики 0,5-1,5 м/с; асбоб таранглиги 0,01-0,025 мм, сурилиши 0,02-0,20 мм/айл оралиқларида белгиланади. Мойловчи- сотувчи суюқлик сифатида керосин ва машина мойининг аралашмаси ишлатилади.

Адабиётлар: 1. Ф.П. Гурин, В.Д. Клепиков, В.В. Рейн. Автомобилсозлик технологияси. I - II китоб. Тошкент, 2001. 2. Т.Абдусатторов, О.В.Лебедев, В.Ш.Ахмедов. «Транспорт машинасозлиги технологияси», ТошТЙМИ, Тошкент, 2003. 3. Ф.П.Гурин, М.Ф.Гурин, «Технология автомобилестроения», 1986, 246 стр. 4. С.М.Қодиров, О.В.Лебедев, А.М.Хакимов, под общей редакцией К.М.Сиддикназарова, «Восстановление деталей автомобиля», Тошкент, Ўқитувчи, 1995, 272 стр.

O'xshashlar

Ишлов бериш аниқлиги.

Кесиб ишлов бериш мосламалари.

Пахтага дастлабки ишлов бериш машиналарини лойихалаш хусусиятлари

Лойихаланадиган янги назорат-диагностика жихозларига куйиладиган асосий талаблар.

Диск типидаги деталларни тайёрлаш.