logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Transport
  4. Диск типидаги деталларни тайёрлаш.

Диск типидаги деталларни тайёрлаш.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1522.5 KB
Ko'chirib olish
Диск типидаги деталларни тайёрлаш. Режа: 1. Деталларнинг конструктив ва технологик хусусиятлари. 2. Трактордаги қувват олиш вали механизмининг гардишли цилиндрсимон ғилдирагини тайёрлаш. 3. Цилиндр тишли ғилдиракларни тайёрлаш. 4. Конуссимон ғилдиракларни доираси юзасида тишлар очиш. 5. В алларда шлица очиш . 1. Деталларнинг конструктив ва технологик хусусиятлари. Дисксимон деталлар автомобил ва тракторсозликда кенг қўлланади. Бу турга залвор ғилдирак маховиклар, тормоз барабанлари, илашма дисклари, цилиндрсимон ва конуссимон ва шу каби қатор деталлар киради. Уларнинг конструктив хусусияти шулардан иборатки, ҳаммаси айланиб ишлайди ва диаметри қалинлигидан анча катта. Бу деталларнинг баъзиларида марказий тешик (цилиндрсимон, конуссимон ёки шлицали) бор; бошқаларининг доираси бўйлаб, марказий тешик билан концентрик ҳолда маҳкамлаш учун мўлжалланадиган тешикчалар бўлади. Кўрилаётган турдаги кесиб ишлов бериш технологик схемаси бир хил бўлиб, асосий амаллар заготовка айланаётган ҳолда берилади, қолган амалларнинг технологик схемаси муайян деталнинг конструктив кўринишидан келиб чиқади. Масалан, тишли ғилдираклар тайёрлашда тишлар кесиш (ёки думалатиб чиқариш) ва уларни пардозлаш. Тоза ва пардозловчи технологик амалларнинг миқдорри заготовка олинган усулга ва детал тайёрлашнинг техник шартларига боғлиқ. Дисксимон деталларнинг заготовкаси болғалаш усули билан, чўян, пўлат ва рангли қотишмалардан қуйиб, тунукани совуқ ҳолда штамплаб тайёрланади. Айрим ҳолларда қувур ва чивиқ прокатдан ҳам тайёрланади. Дисксимон деталларни кесиб ишлаш технологик схемаси ичи бўш цилиндрларни ишлаш схемасига кўп жиҳати билан ўхшаб кетади. Фарқи шундаки, дисксимонларнинг узунлиги (яъни, эни) қисқа, асосан кўндаланг юзасига, қисқагина цилиндрсимон ва конуссимон юзаси олинади, кейинги амалларда эса-олдинги амалда ишловдан чиққан юза асос бўлади. Агар заготовкани бурчак бўйича ҳам ўрнатиш ёки мўлжалга олиш зарур бўлса, туртиб чиққан биронта бўртмага асосланади, буниси умуман йўқ бўлса, олдинги амалларда ишловдан чиққан тешикка асосланилади. Дисксимон деталларнинг кенг тарқалгани-тишли ғилдираклардир. Автомобиллар ва тракторларнинг ишончлилигига ва узоқ муддат ишлашига бўлган талаблар ошиб боргани сайин тишли ғилдиракларга ҳам катта талаблар қўйилади. Уларнинг бир қатор геометрик параметрлари юқори аниқлик (6-5 даража)билан бажарилиши, тишли юзасининг ғадир-будурлиги R ɸ  мкм бўлиши керак. Шунингдек тишлар бир-бири билан илашганда шовқин бўлмаслиги ва туташган юзалар мустаҳкам бўлиши керак. Автомобил ва тракторларнинг тишли ғилдираклари 45 селект, 18 ХГТ, 12х2Н4А, 38ХС русумли пўлатлардан тайёрланади. Автомобил ва тракторларнинг дисксимон деталларидан муҳимлари қандай тайёрланишини батафсил кўриб чиқамиз. 2.Трактордаги қувват олиш вали механизмининг гардишли цилиндрсимон ғилдирагини тайёрлаш. Заготовка олиш. Аксарият тишли ғилдиракларнинг заготовкаси кривошипли прессларда «КШП-Исс», кўп вазиятли, қиздирилган ҳолида штамплайдиган автоматларда, горизонтал-болғалаш машиналари ва болғаловчи ускуналарда тайёрланади. Биринчи технологик ўтишда, одатда, дастлабки заготовка чўктирилади, кейингиларида ёпиқ қолиплар ичида штампланади. Заготовка юмшатилгач ёки нормаллаштирилгач, асосий ўлчамлари, ташқи юзаларининг марказий тешикка нисбатан ҳолати ва қаттиқлиги текширилади. Заготовкалар 45 селект русумли, 0,42-0,47% углеродли (ГОСТ 1050-74) пўлатдан «КШП-Исс»да штамплаб олинади. Бу ускуна қиздирилган чивиқсимон прокатдан пресс-қайчи ёрдамида қирқиб олинган заготовка доналарини тахлайдиган ва уни иш жойидан олиб кетадиган манипулятор билан жиҳозланган. Пресс-қайчининг босими Р  16000 т, унумдорлиги соатига 180 та заготовка, КШП-Исс нинг босими Р  6300 т, унумдорлиги- икки сменада ишланганда, йилига 9,5 минг тонна заготовка олинади. Тишли ғилдирак заготовкасини штамплашдаги ва нотекисликларни кесишдаги ўтишлар акс эттирилган. «КШП-Исс»да штамплашдан олдин дастлабки заготовка болғалаш ҳароратигача қиздирилади. Заготовкани штамплаш 3 ўтишда бажарилади; ғудирларни кесиб ташлаш 2 ўтишда бажарилади: аввал фланецдаги ғудур қирқилади, кейин тешик уриб очилади. Тешикли ғилдирак заготовкасининг массаси Р т  44.6 кг, детал массаси эса Р д  21.61 кг. Демак, металлдан фойдаланиш коэффициенти 0.48. Ҳосил бўлган боғланма қуйидаги техник шартларга жавоб бериши керак: 1) ГОСТ 8479-70 нинг «П» серияга биноан НВ*156-197; 2) юкка аниқлик- ГОСТ 7505-74 бўйича биринчи класс; 3) пўлат серияли М1 (ГОСТ 7505-74); 4) боғланманинг мураккаблик даражаси-С 3 (ГОСТ 7505-74); 5) штампни ажратиш юзаси-текис; 6) ғудурлар-қирқиб ташланган; 7) кўрсатилмаган штамплаш қияликлари-7 о ; 8) юза ўқининг ташқи юза ўқига нисбатан оғиши  1.4 мм; 9) уриб очиладиган тешик ўқнинг оғиши  1.6 мм; 10) фланецнинг буралиб кетганлиги  0.8 мм; 11) юзанинг радиус бўйича уриши  0.8 мм; 12) уриб очилган тешикдаги қайрилган қиров (заусенец)  10 мм; 13) фланеснинг кўндаланг юзасидаги қиров  8 мм; 14) қолган техник шартлар-ГОСТ 8479- 70га биноан. Қўйим 7-8 оралиқда; баъзи кўндаланг юзаларга 5 мм. ва 7 мм. берилади. (40,41,42-расм) Кесиб ишлаш автоматлаштирилган қаторда бажарилади. У кўп шпинделли токарлик, агрегатли ва махсус ярим автоматлар билан жиҳозланган. Кўп шпинделли вертикал ярим автоматларда токарлик ишлов беришда заготовкалар станокдан станокка конвейер орқали узатилади. Ҳар бир станокнинг калта конвейери бор, зарур ўринларда заготовкани тўсиб қўйиш учун стрелка билан ҳам жиҳозланади. Икки- уч станок ўртасида транспорт вазифасини битта заготовкага мўлжалланган кран-балка бажариши мумкин. У ҳар бир ишчи учун ўрнатилади. Бир ёки бир неча амалларни бажарадиган бир турли станоклар орасида заготовкаларни ташиш ёпиш осма конвейер ёрдамида бажарилади.Бу конвейерларнинг тушириб-илиб қўйадиган тагликлари бор. Заготовка қўйилган тагликлар мослама ёрдамида илиб-тушириб турилади. Станокларни юклаш ва юксизлантиришда кўтаргичлардан фойдаланилади. Охирги участкада амаллараро транспорт воситаси-монорельсдир. У битта заготовкани ушлай оладиган тельфер билан жиҳозланган. Амаллар орасида заҳирани тўплаш учун стол-стеллажлар қўйилган назорат столлари ҳам илиб- туширувчи қурилма, кўтаргич билан жиҳозланган. Улар конвейердан заготовкалар ва тайёр деталларни туширади, назорат столига узатади ва идишга жойлайди. Қатордаги станокларда кесиш минтақасидан қириндиларни чиқариб ташлашга мўлжалланган қурилма бор. Қириндини станоклардан узоқлаштиришда шнекли транспортёр ишлайди. У кесиб ишлаш қатори бўйлаб ўрнатилган. Шнекли транспортёр қириндини пластинкали магистрал транспортёрга беради, у орқали цехдан чиқариб юборилади. Кесиб ишлов беришда қаттиқ қотишмалардан ясалган кўпқиррали, чархланмайдиган пластинкалар билан ясалган асбоблар (токарлик амаллари) ва тез қирқувчи пўлатдан ясалган кескичлар (тиш сидириш, тиш ўйиш, тишларни шевинглаш, фланесда маҳкамлаш учун мўлжалланган тешиклар очиш) ишлатилади. Заготовкалар ва тайёр деталлар ювиш машиналарида суюқликни куч билан пуркаб ювилади. Заготовкалар ва деталлар бир томондан кириб, иккинчи томондан чиқиб кетади. Ювадиган суюқлик (4-5% эмульсол, 10% 40-расм. Тракторларнинг қ увват олиб тишлайдиган механизмидаги гардиш тишли ғ илдирак: 1-12-кесиб ишланадиган юзалар гача сода, 0,1-0,2% натрий нитрит, 0,003% фурацилин) нинг ҳарорати 80 0 С дан ортиқ бўмаслиги керак. Гардишли тишли ғилдиракни кесиб ишлашга техник талаблар қуйидагилардан иборат. 7 ва 12 юзаларнинг оваллиги ва конуслиги  0,023 мм. 1. 7 ва 12 юзаларнинг ўзаро уриши  0,08 мм. 2. 7 ва 12 юзаларнинг умумий ўқига тегишли: а) 4 юзанинг радиус бўйича уриши  0,16 мм; 9 ва 10 юзаларнинг радиус бўйича уриши  0,3 мм; б) Б кўндаланг юзанинг уриши  0,1 мм; в) 8 ва 11 кўндаланг юзаларнинг уриши  0,06 мм. 3. В тешикчалар ўқининг номинал ҳолатдан силжиши  0,25 мм. База-4 юза. 4. Эталон тишли ғилдирак билан илаштириб текширишда 7 ва 12 юзалар бўйича ўрнатилади. 5. 7 ва 12 юзаларда ўйгичнинг чиқиш изи (  0,1 мм) рухсат этилади, фақат излар айлана бўйлаб бир текис жойланган бўлиши шарт. 6. Гардишли-тишли ғилдиракни икки бўлакдан ясаб, пайвандлаш мумкин. Бунда чок зич ва мустаҳкам бўлиши керак, дарзлар, бўшлиқлар ва бошқа нуқсонлар рухсат этилмайди.41-расм. Гардиш тишли \илдирак загатовкаси 42-расм. Гардиш тишли ғ илдирак загатовкасини штамплашда ва о қ аваларни кесишда ў тишлар: а-чыктириш; б-дастлабки штамплаш; в-узил-кесил штамплаш; г-загатовкани фланесдаги о қ авани кесиш; 7. Чизиқли ўлчамларда оғиш чегаралари кўрсатилмаган бўлса, 15- квалитет аниқликда бажарилади. 8. Пайвандлаб тайёрланган детал тишларини ЮЧТ билан тоблангандан сўнг тиш қиррасидан 5 мм (ва ундан ортиқроқ) пастдаги 3 мм дан кам бўлмаган участкасининг қаттиқлиги Н RC 50 бўлиши керак. 8 ва 11 кўндаланг юзалардан 10 мм (бундан ортиқ бўлмасин) масофада ўтиш минтақаси рухсат этилади. 9. Икки тиш орасидаги ўқлараро масофанинг оғиши 0,095 мм гача рухсат этилади. 3. Цилиндр тишли ғилдиракларни тайёрлаш. Цилиндрсимон тишли ғилдирак - дисклар 18 ХГТ , 12 Х 12 Н 4 А , 38 ХС русумли ва бошқа легирланган пўлатлардан тайёрланади . Заготовка олиш. Автомобил заводларида цилиндрсимон тишли ғилдираклар заготовкасини материални қизиган ҳолда ҳажмли штамплаш усули билан, механик-болғаловчи прессларда ва горизонтал-болғалаш механизмларидан тайёрланади. Тайёрлаш тартиби қуйидагича: бошланғич заготовка кўндаланг юзасида чўктирилади, ҳажман штампланади, тешик уриб очилади, ғадир-ғудур кесиб ташланади. Заготовка ичида ҳосил бўлган кучланишлар нормаллаштириш ва қиздириб бўшатишда йўқотилади. Заготовкани назорат қилганда қаттиқлиги, асосий ўлчамлари ва ташқи юзаларининг марказий тешикка нисбатан жойлашуви аниқланади. Ана шу омиллар кесиб ишлаш технологик жараёнини, унинг қийинлигини кўп жиҳатдан белгилайди. Автомат қаторларда ишлов берилганда ишлов қатламига ва унинг рухсат этилган энг чекка оғишларига қаттиқ талаблар қўйилади. Цилиндрсимон ғилдиракларда тишларини эзиб чиқариш усули. Бу усул билан ЗИЛ-130 автомобили орқа кўпригидаги ғилдираклардан тишлар ясаш хомаки фрезалашга нисбатан битта деталга металл сарфини 4,5 кг камайтиради. ЗПС-350 моделли станокда цилиндр-диск тишларини эзиб чиқариш тартиби қуйидагича: механик болғалаш прессида олинган болғаланма қисқич мосламага ўрнатилиб, иккита стакан-юқориги ва пастки билан қотирилади. (43-расм). Индуктор яқинлаштирилиб, уланганда заготовка ЮЧТ таъсирида болғалаш ҳароратигача қизийди. Тишларни эзиб чиқариш икки босқичда бажарилади аввал четида ҳалқаси бор текис роликлар штампланган заготовкани ташқи диаметри ва тишли гардишнинг эни бўйича калибрлайди ва тиш эзиб чиқариш учун зарурий ўлчамга етмагунча калибрлайверади. Тишларни, айниқса уларнинг учларини эзиб чиқариш жараёнида қолип яхши тўлиши мақсадида, заготовканинг ташқи юзаси калибрланганда ботиқ шаклга келтирилади ва роликларнинг юзаси шунга мослаштирилган. Заготовка қотирилган ҳолда индуктор билан бирга гидроюритгич ёрдамида тишларни эзиб чиқарадиган ҳолатга келтирилади. Заготовкани иккинчи марта қиздириб белгиланган ҳароратга етказилгач эзиш жараёни бошланади. Бунда бошқа иккита ролик ишга тушади. Улар втулкалардаги каллакка ўрнатилган. Каллаклар механик тўсиққа урилганда жараён тўхтайди. Узоқлаштириш ҳақидаги буйруққа биноан тишли ролик дастлабки ҳолатга қайтади. Заготовка бўшатилади ва ечилади. Текис ва тишли роликлар втулкага ягона узел кўринишида йиғилган ва гайка билан жипслаштирил-ган. Ҳалқаларнинг диаметри роликлар диаметридан катта, шунинг учун заготовка металли ўқи йўналишида оқиб чиқмайди. Тишли роликларнинг ҳалқалари ҳам худди шундай тузилган ва шундай вазифа бажаради. Заготовканинг ўлчамлари ва шакли ҳисоблаб чиқилади, кейин амалдаги маълумотларга қараб тузатиш киритилади. Тузатиш шундай киритиладики, тишларни шакллантираётганда ариқчалардан эзиб чиқарилаётган металл 43-расм. ЗПС-350 русумли станокда цилиндр ғ илдирак ҳажми тишларнинг юқори қисмини тўлдириш учун зарур бўлган металл ҳажмига тенг бўлсин. Амалиётда аниқланишича, эзиб ишланаётган заготовканинг диаметри тайёр тишли ғилдирак диаметридан тахминан икки модул кичик бўлиши керак. Станок юқорида баён этилган циклда соатига 25-30 заготовкани ишловдан ўтказади. Агар уни, станокни қиздирадиган қурилма ва манипулятор билан жиҳозланса, унумдорлик яна ҳам ошади. Кесиб ишлаш тавсифи. Тишлари эзиб чиқарилган ғилдирак-заготовка қиздирилиб юмшатилгач механика цехига ташиб келтирилади. Бу ерда токарлик станоги билан унинг контури бўйлаб ишлов берилади. Ишлов тишларини тоза фрезалаш ва шевинглаш учун зарур. Юк автомобили узатмалар қутисининг дисксимон тишли ғилдирагини тайёрлаш амаллари кетма-кетлиги берилган. Цилиндрсимон тишли ғилдирак-дискларга токарлик ишлови беришнинг илғор усули бир ва икки шпинделли токарлик яримавтоматларни крестли ва гидронусха олувчи, 2-4 та кесувчи асбобга мўлжалланган револвер суппортлар билан жиҳозлаб туриб ишлов беришдир. Бундай яримавтомат юқори бикрликка эга бўлса, цилиндрсимон тишли ғилдираклар заготовкасига комплекс ишлов бериш ва кетидан тешикни хонинглаш мумкин. Бунда тиш кесиладиган асос сирти кўндаланг юзининг уриши 50 мкм дан ошмаслиги керак. Юза ғадир-будурлиги R ф  4-2.5 мкм. Цилиндрсимон ғилдиракларда тишлар кесиш ва уларга ишлов бериш усуллари. Тиш кесиш муҳим ва энг қийин амал бўлиб, ғилдиракнинг аниқ ва сифатли чиқиши кўп жиҳатдан шунга боғлиқ. Дисксимон ва бармоқсимон модулли фрезалар билан тиш кесиш нусха кўчириш (жим-жимали фрезалаш) усули билан амалга оширилади. Битта ариқ кесиб бўлингач заготовка тақсимлаш механизми ёрдамида битта тишга буралади ва фреза кейинги ариқни қирқади. Бу усулнинг унумдорлиги камроқ, аниқлиги ҳам юқори даражада эмас, шунинг учун уни қўллаш чекланган. Хар бир модулга диск фрезалар тўплами ишлатилади. Ярим автоматларда ишлов аниқлигини ва меҳнат унумдорлигини ошириш мақсадида модулли диск фрезалардан кўп шпинделли тақсимлаш каллакларидан фойдаланилади. Червякли фрезаларни ишлатиш иқтисодий талабга жавоб бермаса, шунингдек, йирик модулли ва шеврон ғилдиракларда тиш кесиш лозим бўлганида бармоқсимон, модулли фрезалар қўлланади. Улар махсус станокларга ўрнатилади. Червякли фрезалар билан тиш кесиш ғилдиратиш усули билан бажарилади. Бу усул нафақат автомобил саноатида, балки машинасозликнинг бошқа тармоқларида ҳам кенг қўлланади. Бунда кесиш узлуксиз бажарилганидан аниқлик ҳам, унумдорлик ҳам юқори бўлади. Тиш фрезалаш . Червякли фрезалар билан тиш кесиш бундай ишларда муҳим ўрин тутади. Бу усул тиш кесиладиган заготовкага, айниқса, унинг база юзаларига катта талаблар қўяди. Узунлиги 25 мм бўлган ҳамма заготовкалар тешигининг конуслиги 5-8 мкм орасида рухсат этилади. Берилган қўйимлар (мкм) технологик жараёнда таъминланади. Заготовка диаметри, мм Кўндаланг юзанинг уриши Шаклдан оғиш Радиус бўйича уриш <25 8-13 5-8 80 25-100 10-20 8-13 130 100-200 15-30 10-15 130 200-300 25-50 13-18 130 Заготовканинг гир айланаси бўйлаб токарлик ишлови берилгач, тешикни 10-20 мкм қўйим билан хонинглаш керак. Бу тешик заготовканинг ташқи базасига ва иккала кўндаланг юзасига ишлов беришда база сифатида ишлатилади. Ишлов махсус токарлик станогида, заготовка оправкага ўрнатилган ҳолда берилади. Тиш кесиш, одатда, бир тўп заготовкада бир йўлда бажарилгани учун, кўндаланг юзалар параллеллигини оғиши 10-25 мкм дан ошмаслиги лозим. Ўқ бўйича суриб тиш фрезалаш червякли фреза билан бажарилади. Червяк тишнинг бутун баландлигига мослаб қўйилади ва заготовка ўқи йўналишида ҳаракат қилади. Оддий тиш фрезалаш станокларида қўлланадиган бу универсал усулнинг жиддий камчилиги бор: катта масофа (  ) га сурилади (тишнинг бор баландлиги қадар). Масофа, заготовка диаметри ошса ва тиш чизиғининг ғилдирак ўқига нисбатан оғиши кўп бўлса, ортади. Радиус ва ўқ бўйича суриб тиш фрезалаш. Червякли фреза тишнинг бутун баландлиги қадар заготовкани кесиб кирган пайтда заготовка ўқига радиус йўналишида сурилади. Тиш баландлиги тўла олинган, уринма ҳаракат билан ўқ бўйлаб суриш автомат тарзда уланади ёки узилади. Тиш махсус станокларда оддий червякли фрезалардан фойдаланиб кесилади. Асбобнинг бундай ҳаракатида, ўқ бўйлаб сурилишга қараганда заготовкани кесиб қирқиш вақти қисқаради. Червякли фрезанинг кўп ейилишини ҳисобга олган ҳолда суриш 0,7-0,9 мм/айл қийматлари билан чекланади. Бу усул ғилдиракларни фрезалаб тиш очишда, масалан, тиш чизиғи катта қияликка эга бўлганда, катта диаметрли червяк фрезалардан фойдаланганда, икки ўтишли тиш фрезалашда, мақсадга мувофиқ. Диагонал бўйича суриб тиш фрезалаш ўқ бўйлаб ҳаракат уринма ҳаракат билан бирга бажарилади. Натижада, червякли фреза параллеллограмм диагонали бўйлаб сурилади. Шунда фреза силлиқ ишлайди, унинг тишлари бутун узунликда бир текис ейилади, бу эса, ўз навбатида, асбобнинг ейилишга чидамлилигини оширади. Бу усул тишли гардиши кенг ғилдиракларга ишлов берганда, бир нечта ғилдиракка бир йўла ишлов берганда ёки кесилаётган материал ўта қаттиқлигидан фрезанинг ейилишига чидамлилигини талаб қилинганда қўлланилади. Бундай ҳолларда узун (160- 180 мм) ва аниқ червякли фрезаларни ишлатиш керак. Тиш фрезалашнинг икки ўтишли усулида заготовка бир марта ўрнатилиб биринчи (хомаки) ва иккинчи (тоза) ўтиш тиш қирқилади. Иккинчи ўтишда кесиш чуқурлиги 0,5-1,0 мм бўлади. Биринчи ва иккинчи ўтишда кесиш режими тарзида ўзгартирилади. Биринчи ўтишда сурилиш ва кесиш тезлиги фрезанинг турғунлигини, тиш фрезаловчи станок ва сиқиб турувчи мосламанинг бикрлигини ҳисобга олган ҳолда аниқланади. Биринчи ўтиш тиш фрезалаш билан йўл-йўлакай, иккинчиси-унга қарши йўналишда бажарилади. Иккинчи ўтишда бош ҳаракат тезлиги ва ўқ бўйлаб силжиш, биринчи ўтишдагига нисбатан юқори. Бу усул билан модули 4 мм дан кўп бўлган ғилдиракларга ишлов берилади, унумдорлиги юқори, автоматлаштириш енгил, тиш ўлчамлари аниқ ва турғун. Икки ўтишли тиш фрезалашда червякли фрезанинг ўқ бўйича ҳаракати икки усулда бўлади. Биринчи усулда фреза хомаки ишловда ҳам, тоза ишловда ҳам бир ҳолатда туради, демак, фрезанинг муайян тиши иккала ўтишда иштирок қилади. Иккинчи усулда хомаки ишловдан кейин фреза ўқ бўйлаб ҳаракат қилади ва тоза фрезалашда, биринчи ўтишда иштирок этмаган тишлар иштирок этади. Бу-тишли ғилдираклар аниқ тайёрланишига, тишларнинг ён томонлари сифатли бўлишига кўмаклашади. Бу усул катта ўлчамли ғилдиракларда тиш фрезалашда, насосларнинг ғилдиракларида тўғри тишлар кесишда кўпроқ самара беради. Насос ғилдиракларининг бу усулда ишлаш бир ўтишли ишловга қараганда 2-марта унумлироқдир. Тиш фрезалашда меҳнат унумдорлигини турли йўллар билан ошириш мумкин. Манипуляторлардан фойдаланиш, червякли фрезанинг ўқ бўйлаб ҳаракатини автоматлаштириш энг самарали йўллар ҳисобланади. Ялпи ишлаб чиқаришда тиш фрезаловчи станокларни манипулятор билан жиҳозлаш (ёки автомат-станок ишлатиш) меҳнат унумдорлигини 20% дан ортиқ кўпайтиради. Манипуляторлар ва бир неча соат мўлжалланган заҳира тўплагичлардан фойдаланиш бундай автоматлар узлуксиз ишлашини ташкил этиш имконини беради. Автомобил заводларининг тажрибасидан маълум бўлишича, червякли фрезаларнинг ўқ бўйлаб ҳаракатини автоматлаштириш қайта чархлашлар ўртасида ейилишга чидамлилигини 20-40% га кўпайтиради, фрезани қўл кучи билан суриб қўйиб, созлаш вақтини битта чархлашга ҳисоблаганда, 10- 15 мин камайтириш мумкин. Червякли фрезанинг тўлиқ сурилиши механизмнинг чеккадаги узиб-улагичга таъсир ўтказади. Ҳисоблагичга киритиб қўйилган зарур заготовкалар миқдорри ишловдан ўтгач, станокни автомат тарзда ўчириш буйруғи берилади. Фрезани станокдан ечиб, чархлашга узатилади. Червяк ғилдираги тишини кесиш. Бу жараён ғилдиратиш усули билан бажарилади. Червяк вазифасини бажараётган червякли фреза ва червяк ғилдираги заготовкаси тиш кесиш жараёнида узлуксиз айланиб турадилар ва червякли узатмаларга хос кинематик илашмани ҳосил қиладилар. Тиш фрезалаш қуйидаги усуллардан бири билан бажарилади: радиус бўйлаб, уринма бўйлаб ва иккаласи (радиус, уринма) бўйлаб суриш. Қуйида шуларнинг ҳар бирини кўриб чиқамиз. Радиус бўйлаб сурилиб тиш фрезалаш. Червякли фрезанинг ўқи горизонтал ва ғилдирак заготовкаси ўқига нисбатан симметрик ўрнатилади. Заготовканинг радиус бўйича ҳаракати червякли ғилдирак тишлари бор бўйи билан кесилмагунча давом этаверади. Кейин радиус бўйича ҳаракат тўхтаб, тишларни заготовканинг бутун айланаси бўйлаб якуний профилллаш бошланади. Бу пайт заготовка камида бир марта тўла айланади. Фрезанинг узунлиги ишлашган юзаларни тўлиқ қоплаши керак. /илдирак билан илашишга кирадиган томондаги масофа тишларни хомаки ишлаш учун керак. Уринма бўйлаб суриб тиш фрезалаш сидирувчи суппортли станокларда бажарилади. Суппорт червякли фрезани ўқ бўйлаб суради. Ишловнинг бошида фреза тишнинг бор баландлиги бўйича кесадиган қилиб ўрнатилади ва ўз ўқи бўйлаб ғилдиракнинг ажратувчи доирасига уринма бўлиб сурилади. Шунинг учун тиш кесиш жараёнида фреза ўқи билан ғилдирак заготовкасининг ўқи орасидаги масофа ўзгармай туради. Фреза тишларининг заготовкага босқичма-босқич кириб боришини олинадиган конус таъминлайди. Бу конуснинг узунлиги кесувчи тишлари  0 бурчак билан қирқилган. Фрезанинг калибрловчи қисми узунлиги битта тўлиқ ўрами билан ғилдирак тишларини узил-кесил шакллантиради. Бу усул унумдорлик жиҳатидан радиус бўйича сурилиб тиш кесиш усулига қараганда пастроқ, бироқ аниқлик жиҳатидан-устун. Червяк ғилдиракларини икки амалда кесиш учун (аввал радиус бўйича, кейин урунма бўйича суриб кесиш) тоза кесишга 0,5-1,0 мм. ишлов қатлами (тишнинг бир томонига) қолдирилади. Радиус ва урунма бўйича суриб тиш фрезалаш червяк ғилдираги тишларини радиус бўйича суриб (фрезанинг олувчи қисми) хомаки ишлаш билан уринма бўйича суриб (фрезанинг цилиндр қисми) тоза ишлашни бирга олиб боради. Демак, бирлаштирилган усул уринма ҳаракатдагига қараганда, радиус бўйича сурилиш туфайли юқори унумдорликни таъминласа, уринма бўйича сурилиш туфайли тоза ишловнинг аниқлигини таъминлайди. Шу билан бирга фрезанинг уринма бўйлаб кириши қисқаради. Ишлаб чиқаришнинг кўлами ва тишли ғилдиракларга қўйиладиган талабларга қараб червякли фрезаларнинг аниқлик даражаси танланади. Энг кўп қўлланиладиган конструкциялар қуйидаги червякли фрезалар ҳисобланади: бир киримли эвольвента профиллли; йиғма, ўрнатилган айланма рейкали; юқори даража аниқликдаги эвольвента профиллли. Эвольвента профилли яхлит червяк фрезалар катта аниқликдаги тўғри ва қия тишли цилиндр ғилдиракларни, червякли ғилдиракларни, валлардаги шлицаларни кесиб ишлашда ишлатилади. Одатда яхлит фрезалар бир киримли бўлади ва турли аниқликлар билан ясалади. ГОСТ 9324-80 да аниқлик даражаси, А, В,С, D , ва АА билан белгиланган тоза кесувчи бир киримли червяк фрезаларни тайёрлаш кўзда тутилган. Энг аниқ даражали червякли фреза - АА тури бўлиб, ундаги юксак аниқ фрезалар модули 1-10 мм. бўлади. 11-14 мм. модулли фрезаларнинг аниқлик даражаси исталганча, 16-20 модулларида эса - АА ва А турлари бўлади. Ҳомаки ишлов берадиган червякли фрезалар камроқ аниқлик билан, кўпинча профиллни силлиқламасдан тайёрланади. АА ва А аниқликдаги червякли фрезалар билан кесилган ўрта модулли тишли ғилдиракларда тишларнинг ён томони ғадир-будурлиги R 2  2,5  2,0 мкм. Оралиқда бўлади. Айланувчи йиғма рейкали червякли фрезалар асосан ялпи ишлаб чиқаришда қўлланилади. Бу фрезаларнинг рейкаси узун (тахминан 200 мм.), 2-3 киримли, қаттиқлиги HRC 66-68, рейкалар сони 10-17 та. Улар ейилишга жуда чидамли ва юқори аниқлик ва меҳнат унумдорлигини таъминлайди. Юқори аниқликка эга бўлган эвольвента профилли червяк фрезаларнинг афзалликлари бор. Масалан, йиғма фрезаларга қараганда ташқи диаметри кичик, тишлар сони кўп, юқори меҳнат унумини таъминлайди; тишлар қаттиқлигининг пасайиш ҳавфи йўқ (силлиқлаганда шундай бўлиб қолиши мумкин). Бундай червякли фрезаларнинг камчилиги сифатида ишлов аниқлиги бир даража паст юришини кўрсатиш мумкин. Эвольвента профиллли червяк фрезаларни тозалаб тиш фрезалашда ва силлиқлашда фойдаланилади. Тиш фрезалашда иш унумини ошириш усулларидан бири-кўп киримли червякли фрезалардан фойдаланишдир. Битта киримли фреза фақат битта винтга эга, шунинг учун у бир марта тўлиқ айланганда ишланаётган тишли ғилдирак битта тишга буралади. Демак, червякли фрезанинг кирими қанча кўп бўлса, ғилдирак заготовкаси шунча кўпроқ тиш қадар бурилади. Бу-кўп киримли чевяк фрезаларнинг асосий афзаллигидир. Бир киримли фрезалардан икки киримли фрезаларга ўтилганда меҳнат унуми w-50 % га, уч киримлига ўтилганда 60-70% га ортади. Кўп киримли фрезалар асосан шевинглаш ёки силлиқлашдан олидин хомаки кесишда ишлатилади. Уларни тозалаб тиш кесишда ҳам ишлатса бўлади, фақат юқори даражадаги аниқлик талаб қилинмаслиги керак. Масалан, юлдузча шаклли тишли ғилдиракларни, двигателнинг залвор ғилдирагидаги тишли гардишни тайёрлашда ишлатиш мумкин. Цилиндрсимон ғилдиракларда тишларни ўйиб очиш. Бу усул автомобилсозликда кенг қўлланади; тишлар эвольвента шаклида чиқади; махсус тиш ўйиш станокларида бажарилади. Тиш ўйишда ғилдиратиш ва нусха олиш усуллари қўланади. Думалоқ ўйгичлар билан тиш очишда асосан ғилдиратиш усули қўлланади. Бунда тишли ғилдираклар жуфти илашган, деб фараз қилинади. Жуфтлардан бири тиш очилаётган ғилдирак заготовкаси бўлса, иккинчиси-кесувчи асбобдир. Бу асбоб-думалоқ ўйгич бўлиб, шакли эвольвента профиллли тишларга эга бўлган корритирланган ғилдирак кўринишида. Ишланаётган ғилдиракда айнан шундай тишлар ўйиб очилади. Ўйгичлар тўғри ва қия (винт)тишларини ғилдиракнинг ташқи ёки ички юзасида оча олади. Тўғри тишларни ўйишда худи шундай тишли ўйгич, қия тишларни ўйишда эса, худди шундай қияликка эга бўлган ўйгич ишлатилади. Кейинги ҳолда ўйгич махсус нусха олувчи ёрдамида қўшимча равишда буралади. Бу буралиш ишланаётган ғилдирак тишларининг қиялик бурчагига тўғри келади. Нусҳа олувчи эса, станок шпинделлининг юқори қисмига ўрнатилади. Автомобилсозликда 8-даража аниқликдаги ўрта модулли тишли ғилдираклар икки амалда кесилади: Тиш ўювчи бир станокда хомаки кесиш ва иккинчисида-тоза очиш. Серияли ишлаб чиқариш шароитида худди шундай ғилдираклар бир амал ва икки ўтишда (хомаки ва тозалаб ўйиш) тайёрланади. Ўтишлар махсус кулачоклар ёрдамида автомат тарзда бажарилади. Швенгланмайдиган 7-даража аниқликдаги ғилдираклар ҳам икки амалда ишланади, лекин тозалаб тиш ўйиш икки ўтишда бажарилади. Цилиндрсимон ғилдираклардаги тиш қирраларини юмалоқлаш ва тишларнинг кўндаланг юзасида рах олиш. Юриб кетаётганда алмашлаб уланадиган узатмаларнинг хизмати муддатини ошириш ва тишли ғилдираклар бир-бири билан енгил илашиши мақсадида тишларнинг кўндаланг юзаси юмалоқланади. Юмалоқлик шакли ишлаш шароитлари, технологик имкониятлар ва тишли ғилдирак ўлчамларига боғлиқ. Юмалоқлаш усули универсал бўлиши, юқори унумдорликни ва сифатни таъминлаш керак. Бу амал тиш юмалоқ-лайдиган станокда бажарилади. Цилиндрсимон ғилдираклар тишига тоза ишлов бериш. Катта кучларни катта тезликда узатадиган тишли цилиндрсимон ғилдираклар шовқинсиз ва равон ишлаши керак. Шунинг учун уларни жуда аниқ ва кам ғадир-будурлик билан тайёрлаш керакки, бунинг учун тоза ишлов берилади. Тобланмаган тишларга тоза ишлов бериш усуллари - шевинглаш ва калибрлаш, тобланганларига эса - силлиқлаш ва хонинглаш, ҳисобланади. /илдирак тишларини шевинглаш тоза ишловнинг самарали усули бўлиб, тиш фрезалаб ёки ўйиб очилгандан кейин, қаттиқлиги HRC  32 бўлган цилиндр ғилдираклар учун қўлланилади. энг кўп тарқалган асбоб- дискли шевер бўлади. У ҳам уч хил тайёрланади: мос равишда 6,7,8 даража аниқликдаги ғилдиракларга мўлжалланган. Шевер ҳам тишли ғилдирак кўринишида бўлиб, корригирланган ва тобланган, тишининг ён томонларида кескич қирралари бор. Шевер тишларининг қиялик бурчаги шевер ўқи билан заготовка ўқи қандай бурчак билан кесишувига қараб ясалади. Тўғри тишли ғилдираклар учун кесишув бурчаги 5-15 0 , қия тишлилар учун - 5-12 0 . Агар ғилдиракдаги тишнинг қиялиги 5-18 0 бўлса, шевернинг тишлари тўғри жойлашган бўлиши керак. Шевер диаметри станокнинг имкониятига қараб иложи борича катта қилиб тайёрланади. Шевернинг тақсимлаш диаметри ГОСТ га биноан тайинланади. Унинг ташқи диаметри қанча катта бўлса, ишлов аниқлиги шунча юқори ва асбоб турғун бўлади. Шевер тишлари сонининг ишланаётган ғилдирак тишлари сонига нисбати каррали (бутун) сон бўлмаганда ишлов аниқ чиқади. Шевер ва ғилдирак заготовкаси бир-бири билан ҳеч қандай тирқиш қолдирмаган ҳолда илашиб туради ва иккови ўқлари бир нуқтада кесишадиган винтли узатма ҳосил қилади. Ўқларнинг кесишуви тишларнинг профилллари бир-бирининг устида сирпанишига ва шевер қирралари ғадир- ғудурларни кесиб кетишига олиб келади. Сирпаниш тишнинг узунлиги йўналишида содир бўлади, тезлиги - кесиш тезлиги ҳисобланади. Ғадир- ғудурларни тушириш кесишнинг натижавий ҳаракати тезлигида содир бўлади. Заготовка тишларининг ён томонидан тушириладиган қиринди ингичка кўринишида бўлади. /илдирак тишларини фрезалаб ёки ўйиб очган пайтда йўл қўйилган хатоларнинг 60-80 % шевинглаш жараёнида йўқолиб кетади. Тишларнинг профилли ва қадамидаги хатолар сезиларли йўқолади, аммо тишларнинг йўналиши, радиус бўйича уриши ва нормалнинг умумий узунлигидаги хатолар кам даражада тузалади. Ўрта модулли тишли ғилдиракларни шевинглаш билан қуйидаги аниқликка эришиш мумкин: ўқлараро ўлчанадиган масофа оғишининг ғилдирак бир марта айлангандаги қиймати 0,02-0,04 мм., битта тишда 0,010- 0,015 мм. Тиш йўналишининг 25 мм. узунликдаги оғиши 0,005-0,040 мм.дан ошмайди, асосий қадамнинг оғиши 0,005-0,010 мм., умумий нормал узунлигининг оғиши 0,02-0,04 мм. оралиғида, тишли гардишнинг радиус бўйича уриши 0,010-0,025 мм., тишларнинг ён томони ғадир-будурлиги R 2  2,5  0,63мкм. Тиш шевинглашнинг асосий усуллари - параллел, диагонал, уринма ва кесиб қириш усулларидир. Параллел шевинглашда шевингнинг сурилиши - ишлов берилаётган заготовка ўқига параллел кечади. Бу усул универсал, кенг ғилдиракларга энсиз шевер билан ишлов бериш мумкин. Усулнинг камчилиги - бошқаларига нисбатан кам унумлигидадир. Ғ илдираклар тишини силлиқлаш - кам унумли ва қиммат жараён, бироқ тобланган ғилдиракларга ишлов беришнинг ягона ҳамда юқори аниқликни таъминловчи усулдир. Унинг бир қанча афзалликлари бор: силлиқлашдан чиққан тишларнинг аниқлиги бошқа усулларникидан анча юқори, олдинги ишловнинг аниқлик даражасига боғлиқ эмас. Цилиндрсимон ғилдираклар тишини силлиқлашнинг амалдаги ҳамма усуллари эвольвента ва тиш профилли хатосини йўқотади, шундан, тишли ғилдиракларнинг хизмат муддати узаяди. Амалда кўп қўлланиладиган силлиқлаш усуллари учта: нусха олиш, даврий равишда бўлиб-бўлиб чиниқтириш, чиниқтира туриб, узлуксиз силлиқлаш. Нусха олиб тиш силлиқлашнинг унумдорлиги юқори, лекин аниқлиги пастроқ, чунки силлиқловчи доира бир текис ейилмайди. Унинг профилли ғилдирак тишлари тубига мос тушади. Бу усул кўплаб ва йирик серияли ишлаб чиқаришда тўғри тишларга бериш учун қўлланади. Гардишга ўрнатилган силлиқланувчи ғилдирак силлиқловчи доиранинг хар қайси қўш ҳаракатидан кейин автомат тарзда тишларнинг бир ёки бир неча қадамича бурилади ва цикл қайтарилади. Бир томонга берилган қўйим - 0,10-0,12 мм. доиранинг ариқча бўйлаб 3-4 марта ўтишида олинади. Бу усул 6-даражада аниқликни ва тишларнинг ён томонлари ғадир-будурлигини R 2  1,25  0,63 мкм. миқдоррда таъминлайди. Силлиқловчи доирани эквовальента профиллига мослаб чархлаш пантографлар ва нусха олувчилар ёрдамида бажарилади. Ўрта катталикдаги модулга эга бўлган битта тишни силлиқлашга 6-12 вақт кетади. Ариқчанинг бор профилли битта доира билан силлиқланади. Силлиқловчи доирада тишнинг эвольвента ёки ўзгартирилган шаклни ҳосил қилиш учун, у махсус мослама билан тишлашади. Қия тишларга ишлов берадиган силлиқловчи доирани профилллаш катта қийинчилик билан боғлиқ, чунки ғилдиракнинг ўлчамлари ўзгарса (тишлар сони, уларнинг қиялиги, модули ва ҳ.к), доиранинг профиллини яна ўзгартириш зарур бўлади. Даврий равишда бўлиб-бўлиб чиниқтириш усулида тишларни силлиқлаш иккита ликопча шаклидаги доира ёрдамида бажарилади. Ликопчалар бир-бирига нисбатан шундай жойлашадики, уларнинг текисликлари тасаввурдаги рейка тишлари профиллини ҳосил қилади. Заготовка гўё шу рейка бўйича тебраниб туради. Бунда заготовка обкаткаловчи сектор ва обкаткаловчи пўлат тасмалардан чиниқтирувчи ҳаракатлар олади. Тасмалар ўлчамлари эвольвента ўлчамларига мос келади. Силлиқловчи доираларнинг ейилиши автомат тарзда чархлаш билан компенсация қилинади. Кичик ва ўрта модулли ғилдираклар ишлов беришда иккита доира битта ариқчага, қўшни тишларнинг турли томонларини силлиқлайдиган қилиб ўрнатилади. Бу усул эвольвентанинг ва тишлар йўналишининг юқори аниқлигини таъминлайди, бироқ нусха олиш усулига қараганда кам унумли: столнинг иккиланган юришидан кейин заготовка автомат тарзда битта тишга бурилади. Бундан ташқари технологик жиҳозлари қиммат туради (ҳар бир тишли ғилдирак учун ўзининг обкаткаловчи сектори бўлиши керак). тишларни силлиқлашдан олдин «мўйловли» червяк фреза билан ишланади. Бундай червяк жуда қимматга тушади. Чиниқтириш усули билан силлиқланган ғилдираклар 5-даража аниқликка ва тишлар ён томонининг R а  0,63 мкм ғадир-будурлигига эга бўлади. Тишнинг иккала томони учун силлиқлаш қатлами 0,10-0,12 мм. бўлади ва икки ва ундан кўпроқ ўтишда олинади. Жилвир червяк билан узлуксиз чиниқтириб силлиқлаш кинематика жиҳатидан тиш фрезалашга ўхшайди, бироқ бунда червякли фреза ўрнига бир ёки икки киримли жилвир червяк ишлатилади. У рейка профиллида ясалади. Силлиқлаш 30-35 м/с тезлик билан айланаётган жилвирли червяк айланаётган заготовка тишлари билан илашган ҳолда бўлади ва узлуксиз равишда унинг тишли гардишига кириб (кесган ҳолда) боради. Бунда у кўплаб маротаба кесади ва шу йўл билан эвольвента профиллни шакллантиради. Жилвир червяк билан силлиқлашнинг унумдорлиги юқори, айниқса, модули 5 мм.гача бўлган тишли ғилдиракларга ишлов беришда. Бундай унумдорлик ишловнинг узлуксиз ва бир вақтнинг ўзида тишнинг иккала ёнини, заготовка тепага чиқиб-тушгандаёқ ишланиши ҳисобига эришилади. Усул тишлар қадамини аниқ таъминлайди, лекин профиллдаги ва тиш йўналишидаги хатоликларни буткул йўқота олмайди. Икки томонлама конусли жилвир доира билан тишларни силлиқлаш чет элларда қўлланади. Бунда заготовкани силлиқловчи доиранинг тўғри ёнли профилли билан силлиқланади. У тасаввуридаги рейка тишларини эслатади. Чиниқтириш ҳаракати заготовка ўз ўқи атрофида икки томонга айланишидан ва марказдан бошлаб бўйлама сурилишидан иборат. Бу ҳаракатлар бўлувчи ва чиниқтирувчи «гитара» ларнинг алмашинуви тишли ғилдираклари томонидан бажарилади. Аниқлик ва унумдорлик талабларига қараб тишнинг ён томонларини бирваракайига ёки олдинма-кейин силлиқлаш мумкин. Усул юқори аниқлик ва унумдорликни таъминлайди, станокни қайта созлаш кўп вақт олмайди, бироқ энг кўп самара модули 5 мм ва ундан ортиқ тишли ғилдираклар тайёрлашда бўлади. /илдирак тишларини хонинглаш. Ғ илдирак заготовкасининг тишлари жилвир хоннинг тишлари билан зич илашиб туради ва иккови айланади. Икковининг ўқи бир-бири билан 10-15 0 бурчак остида кесишади. Туташ профилллар (заготовка ва асбоб)нинг сирпаниш тезлигини ошириш учун заготовкага айланма ҳаракатдан ташқари ўз ўқи бўйлаб бориб-келадиган ҳаракат ҳам берилади. Жилвир тишли хоннинг айланма йўналиши столнинг ҳар бир йўналишида ўзгаради. Заготовка тишининг ён томонлари ғадир- будурлиги R a  2,5 мкм.дан R a  1,25  0,32 мкм.гача. Хонинглашда тишларнинг илашиш элементларидаги хатоликлар билинар- билинмас камаяди. Тишларни хонинглаш учун махсус ишлов қатлами берилмайди, лекин бу ишлов тиш қалинлигини 0,01-0,03 мм.га камайтиради. Тиш хонинглаш махсус станокларда, икки усул билан бажарилади: радиус бўйича куч бериб, айлана бўйлаб куч бериб. Биринчисида заготовка ва асбоб тишлар зич илашиб туради, иккинчисида асбоб ва заготовка ўқлариаро масофа ўзгармас бўлади, лекин илашган тишлар орасида ён томондан тирқиш бўлади. Биринчи усул кенг қўлланади. Асбоб ўрнатилган бабка 350- 450 Н кучга эга бўлган пружина ёрдамида заготовкага қапиштирилади, натижада тишлар зич илашади. Хонинглаш жараёнида заготовка тишларининг учи хон тишлари ариқчаси тубига доим тегиб туради, шунинг учун тишнинг ўткир қирралари юмалоқланиб қолади. Бу - тишли ғилдирак яхши ишлашивуни таъминлайди. Тиш хонинглайдиган станоклар ҳам икки хил бўлади: горизонтал ва вертикал жиҳозланган. 5913 моделли станок горизонтал жиҳозланган бўлиб, диаметри 30-320 мм. ва модули 6 мм.гача бўлган тишли ғилдиракларга мўлжалланган. Етакловчи куч - асбобдан, заготовка ўрнатилган бабкада тормоз бор. Унинг айланма кучи таъсирида тишлар хонингланади. 5915 моделли станок вертикал жиҳозланган, диаметри 40-500 мм. ва модули 10 мм.гача бўлган тишли ғилдиракларга мўлжалланган. Тишли цилиндрсимон ғилдиракларни тешириш. Тишли ғилдираклар ҳар бир амалдан кейин ва тайёр бўлганда, назорат устаси қабул қилаётганда текширилади. Қабул назоратига, тишлар пардозлашдан ўтиб бўлгач, ўз жуфти ёки эталон ғилдирак билан бирга қабул қилинади. Амаллар назорати цех шароитида ва лаборатория шароитида бўлади. Цех назоратини оператор ёки созловчи бевосита иш ўрнида-тишларга ишлов берадиган станок ёнида бажаради. Бунда оддий ва хизмат асбоблар, мосламалар ишланаётган заготовка (детал)нинг ўлчамларини, масалан, ғилдирак битта айланганда ўқлараро масофанинг оғишини, тиш ўлчамларини ишловга берилган қатламларни тезгина текширишда қўлланади. Вақти-вақти билан станокнинг сози ва асбобнинг ўрнатилиши текширилади. Бундай назорат смена бошида, станок созланиб, асбоб алмаштирилгандан кейин ва станок ишга тушгандан кейин ҳар 1,5-2 соат оралиқда албатта текширилади. Дуч келган заготовка (детал)ни эмас, ҳар бир станокда ишланган заготовкалардан дастлабки иккитаси назорат қилинади. Лаборатория назорати цехга яқин жойлашган махсус хонада ўтказилади. Технологик жараён бораётган пайтда тишли ғилдиракларнинг ҳар бир элементини текшириб бориш ишлаб чиқаришда пайдо бўлган носозликларни аниқлаб, тезда бартараф этиш имконини беради. Тиш профилли ва йўналишининг аниқлиги, умумий нормал узунлигининг оғиши, қадамлар аниқлиги, шовқин даражаси ва бошқа кўрсаткичлар назорат қилинади. Қабул назорати, бу-туташган тишли ғилдираклар тўпламидаги хатоликларни жамлаб (100%), тўпламни иш шароитларига яқин муҳитда ишлатиб текширишдир. Тишли ғилдиракларнинг тайёрлаш аниқлиги стандартларда кўрсатилган жоизликлар билан чегараланган. Цилиндр ғилдиракларга мўлжалланган ҳар бир стандартда 12 аниқлик даражаси кўзда тутилган: дастлабки рақамлар аниқ тишли ғилдираклар учун, кейингилари- бундайроқлари учун мўлжалланган. аниқлик даражасининг ҳар бири 3 серия меъёрларга эга: кинематик аниқлик, ишнинг силлиқ (майин)лиги ва турли узатмалар учун тишларнинг тугаш излари. Тишли ғилдиракнинг кинематик аниқлиги бир профилли назорат мажмуасига мўлжалланган махсус асбоблар ёрдамида эталон ғилдирак билан бирга ишлатиб текширилади. ғилдираклар бир марта айлангандаги бурилиш бурчагининг хатоси (энг катта миқдорри) кинематик аниқлик даражасини (хатосини) кўрсатади. Тишли ғилдирак ишининг силлиқлиги циклик хато билан ўлчанади. Циклик хато деганда тишли ғилдирак бир марта айланганда кўп марта қайталанадиган кинематик хатонинг ташкил этувчиси тушинилади. Айнан шу ташкил этувчи узатувларда пайдо бўладиган зарбалар, титрашлар ва шовқинни келтириб чиқаради. Туташ изни назорат қилиш-илашган тишлар бир-бирига қандай туташганлигини кўрсатади. Бу назорат ғилдираклар жуфтини махсус назорат-чиниқтириш станокларида, енгил куч таъсирида ўтказилади. Иккала ғилдирак тишларининг ён томонига юпқа буёқ суртилади ва жуфтлар турли йўналишларда айлантирилади. Буёқ изи ГОСТ билан белгилаб қўйилган. Шовқин даражасини назорат қилиш тишли ғилдираклар назоратида муҳим ўрин тутади. Шовқин даражасини турлича: тишли гардишнинг уриши, тишларнинг ён томонидаги нотекисликларнинг баландлиги, қадам хатоси ва бошқалар. Бу назорат 5798 моделли шовқин текширадиган станокда бажарилади. Шовқин даражаси назоратчининг эшитиш қобиляти билан аниқланади. Шумомер деган асбоб аниқ назорат қилади. Червякли узатмаларни назорат қилишда червякнинг қуйидаги кўрсаткичлари текширилади: винт чизиғининг аниқлиги, ўқ бўйлаб қадам ва профиллнинг аниқлиги, червяк ўрамининг радиус бўйича уриши, ўрамнинг қалинлиги. Червяк жуфтининг қабул назорати комплекс текширувдан иборат бўлиб, унга ўқлараро масофани, туташ изларнинг шакли ва жойлашувини, ён тирқишни текшириш киради. 4. Конуссимон ғилдиракларни доираси юзасида тишлар очиш. Айланма тишли конус ғилдиракларнинг кўзга яққол кўринган мисоли- автомобилнинг орқа кўпригидаги бош узатманинг жуфтидир. Тишли конус узатмалар ҳам ҳар хил бўлади: баъзиларида етакчи ва бошқарилувчи конусларнинг учи бир нуқтада кесишади, бундайлар ортогонал дейилади; гипоидли деб аталадиган бошқа хилида конуслар уч бир нуқтада кесишмайди, орасида масофа бўлади; уни гипоид сурилиш, деб аталади. (44-расм.) Тишли конуссимон ғилдирак заготовкасини ясаш. Бундай заготовка кривошипли прессларда (хом ашё иссиқ ҳолда)-«КШП-Исс»ҳажмли штамплаш йўли билан ёки яримавтоматларда дастлаб тишларни эзиб чиқариш йўли билан олинади. (45-расм) Кесиб ишлаш. Бош узатманинг бошқарилувчи конус ғилдирагига ишлов бериш ва тишларни эзиб чиқариш бўйича технологик йўналиш қуйида келтирилади. Олтишпинделли вертикал-токарлик яримавтомат билан юзаларга бир томондан токарлик ишлови берилади. Тешикни хомаки ва тоза йўниб кенгайтириш, кўндаланг юзаларни қирқиш ва рах олиш. Ўша токарлик ишловлари иккинчи томондан берилади. Конус тешикни йўниб кенгайтириш ва конусларни йўниш, тешикни йўниб кенгайтириш, радиусни кесиш, кўндалангида рах олиш, кўндаланг юзани қирқиш. 44-расм. Қ ия тишли конус ғ илдираклар узатмаси схемаслари. На зорат. Яримавтоматда ЮЧТ билан қиздириб, айланма тишларни эзиб чиқариш. Назорат. Термик ишлов: юқори бўшатиш,НВ 157-207 Саккиз шпиндели вертикал-токарлик яримавтоматда заготовканинг икки томонидан тоза токарлик ишлови бериш. Назорат. Махсус пармаловчи, 24 шпинделли яримавтоматда 12 та тешик очиш ва цековка қилиш. Узлуксиз ҳаракатли (текис силлиқловчи) яримавтоматда кўндаланг юзани силлиқлаш. Назорат. Тишнинг рахини олувчи яримавтоматда эзиб чиқарилган тишларда рах олиш. Тиш кесувчи яримавтоматда айланма тишларни тоза кесиш. Заготовкаларни содали қайноқ эритмада ювиш. Назорат-чиниқтириш яримавтоматда ғилдиракларни қирқиш, туташиш ва шовқин бўйича назорат қилиш. Термик ишлов: лементация ва штампда тоблаш. Ички силлиқловчи станокда тешикни силлиқлаш. Тишли ғилдиракларни жуфтларга ажратиш ва бормашинали тиш текширувчи яримавтомат ёрдамида қировни олиб ташлаш. Тишни ишқаловчи яримавтоматда жуфт тишли ғилдиракларни бир-бирига мослаштириш. Керосинда ва содали эритмада ювиш. Назорат-чиниқтириш яримавтоматда якуний назорат қилиш. Тишли ғилдиракларни мисс билан қоплаш. 45-расм. Конус \илдираклар заготовкасини тайёрлаш усуллар. Тишларни дастлаб эзиб чиқармасдан, заготовкага фақат кесиб ишлов бериш технологик йўналиши (схема) бошланғич амалларда юқорида келтирилган технологик схемадан фарқ қилади. Биринчи амалда заготовка А ва Б конус юзалари билан асосланади, шунинг учун ғишли ғилдиракларга мос конус шаклли сиқувчи губкалар ишлатилади. Олтишпинделли вертикал токарлик яримавтоматда айланма тишли конус ғилдирак заготовкасига ишлов бериш схемаси қуйидагича: 1. Заготовкани ўрнатиш ва қотириш, тайёр детални ечиб олиш. 2. «В»тешикни хомаки ва тоза йўниб кенгайтириш. 3. Кўндаланг юза (Г) ни хомаки йўниш ва айни вақтда ички кўндаланг юза (Д)ни қирқиш, рах олиш. 4. Кўндаланг юза (Г) ни тоза йўниш ва тешикларда ташқи рах ҳосил қилиш. 5. Ички кўндаланг юза (Д)ни тоза йўниш ва тешикларда ички рах ҳосил қилиш. 6. «Е» юзани йўниб кенгайтириш. Кейинги кесиб ишлашларда асос юза қилиб ишловдан чиққан тешик ва таянч кўндаланг юза олинади. Термик ишловдан кейин шу тешикнинг ўзи силлиқланаётганда асос юзаси сифатида айланма тишларнинг ён томонлари олинади. Бунинг сабаби шундаки, орқа кўприк редуктори йиғилаётганда детални ўрнатиш учун айнан шу тешик ва кўндаланг юзага мўлжал қилинади. Демак тишларнинг тўғри илашиши, ўларнинг шу икки юзага нисбатан жойлашувига боғлиқ экан. Асос юза сифатида ички цилиндрсимон юза билан кўндаланг юза ҳам олинади. Айланма тешикларнинг ён томонлари силлиқланмайди, шунинг учун асос тешик ва асос кўндаланг юзани силлиқлаб бўлгач, катта (бошқарилувчи) ва кичик (етакчи) ғилдиракларни бир-бирига мослаб ажратиб олинади ва ўзаро ишқаланади. Бормашина билан жиҳозланган ярим автоматлар ғилдиракларни саралаб олади ва ғадир-ғудурларни кетказади. Бундай ярим автомат бир соатда таҳминан 28 жуфт ғилдиракка ишлов беради. Жуфтлар монтаж тирқишнинг силжиш катталигига қараб серияларга ажратилади. Бош узатма жуфтларини саралаб олиш ва ишқалаш қулай бўлиши учун тишли ғилдирак ясайдиган оқимли қатор ёнма-ён жойлаштирилади. Ишқалаб мослаштирадиган ярим автоматлар етакчи ғилдирак вални ясайдиган оқимли қаторга, ишлов оқимини бузмайдиган ва ғилдиракларни ишқалаш амалига қулай узатадиган қилиб ўрнатилади. Бунда иккала оқимли қаторнинг умумий такти сақланиб қолади. Конуссимон ғилдиракларда айланма тишлар очиш . Автомобилсозликда ортогонал ва гипоид узатмалар шароитида ишлайдиган конус ғилдираклар тишини очишнинг асосий усули-ғилдиратиш усулидир. Бу усул билан тиш очиш жараёнида кескичларнинг тўғри чизиқли қирраси (кескичлар каллагига ўрнатилган) тасаввурдаги ясси, қирқувчи ғилдиракнинг тишларини ҳудди ўзидай такрорлайди. Станокнинг тебрангичига ўрнатилган кескичлар каллаги ўз ўқи атрофида айланади ва бир вақтнинг ўзида тасаввурдаги ғилдиракнинг ўқи атрофида тебранади. Тасаввурдаги ғилдиракни тебрангич ўз ўқи атрофида айланиш билан ўҳшатади. Заготовканинг айланиши тебрангичники билан мослаштирилган. Ҳар бир кескич тиғининг ҳаракат йўналиши (траекторияси) тасаввурдаги ясси ғилдирак тишларининг ариқчасига тўғри келади. Ясси ғилдирак кесиш жараёнида маълум миқдоррдаги бурчак билан икки томонга оғиб туради. Тиш очиладиган ғилдирак шундай ўрнатиладики, унинг конус учи тасаввурдаги ғилдиракнинг марказига тушсин. Тебрангич айлана бошлаганда кесилаётган ғилдиракнинг бошланғич конуси ясси ғилдирак устида сирпанади. Бу ҳаракат кескичлар каллаги ўз ўқи атрофида айланиши билан боғлиқ эмас. Тишлар орасидаги ариқча кесилгандан кейин ишланаётган ғилдирак автомат тарзда кескичлар каллагидан узоқлаштирилади ва бир қадамга бурилади, кейин яна кескичлар каллагига яқинлаштирилади ва кейинги 46-расм.Обкат усули билан тиш ариқчани очиш учун иш ҳолатига тургизилади. Тебрангич шу вақтда червяк ёрдамида ҳаракатга келтирилади ва дастлабки ҳолатни эгаллайди. Ҳаракат йўналиши кесиш йўналишига тескари кечади. Агар конус жуфтнинг узатиш рақами 3:1 ва ундан ортиқ бўлса, ғилдираклар ярим обкат усули билан тайёрланиши кифоя. Бу усулнинг афзаллиги шундаки, бошқарилувчи ғилдиракнинг айланма тишларини тоза кесиб очиш нусха кўчириш йўли билан амалга оширилади. Етакчи ғилдирак вал тишлари эса, ортогонал узатмалардаги сингари ғилдиратиш усули билан очилади. Шундай қилиб бошқарилувчи ғилдирак тишлари рейкали профиллга эга бўлади ва ғилдиратиш усули билан очиладиган эгри чизиқли профиллга қараганда, тепаси ва асоси энлироқ чиқади. Тишлар махсус, кескичли каллак-сидиргичлар ёрдамида очилади. Туташ тишли ғилдирак-заготовканинг тишлари стандарт кескич каллаклар (ГОСТ 19902-77 - 11906-77) ва тишларни ишлашнинг оддий технологияси ёрдамида ғилдиратиш усули билан очилади. Тиш профиллидаги эгриликнинг йўқлиги яримобкат усулида очилган тишларнинг юқорисидан ва асосидан металл қирқиб ташлаш билан қопланади. Бунинг учун станок махсус созланади. Тишни хомаки очиш - ишланаётган заготовка ва станок тебрангичи кескичлар каллаги билан бирга, бир-бирига мос равишда айланаётганда амалга оширилади. Тишларни хомаки очиш учун икки-уч томонли стандарт кескич каллаклар ишлатилади. Одатда тишлар бир йўналиш (юқорига ҳаракат)да очилади, шунда ариқчалар бир хил кенгликда бўлади. Чап ва ўнг томонга айланадиган каллаклар ишлатилади. Кескичлар каллаги очилаётган тишлар чизиғи йўналишига тескари айланса, асбобнинг юқори даражада турғунлиги таъминланади. Тоза ишлов берадиган кескичларнинг тепаси ариқча тубига тегиб кетмаслиги учун хомаки тиш кесишда тозалаб кесишдагига қараганда 0,20-0,25 мм. ортиқ қатлам олинади. Икки томонлама кескичли каллакларда ички ва ташқи кескичлар бор. Улар корпус чуқурчаларига навбатма-навбат ўрнатилган. Бундай каллак ғилдиратиш усули билан тиш очишда ишлатилади. Уч томонлама кескич каллакларда ташқи, ички ва оралиқ кескичлар бўлади, улар айланма тишларни нусха кўчириш усули билан очади. Бу каллаклар икки томонлама каллакдан унумлироқ. Ташқи ва ички кескичлар тишларнинг ён томонини очади ва ариқча тубига тегмайди, шунинг учун умумий каллаклар сони икки томонлама кескичли каллакларга қараганда икки марта кам. Ўрта кескичлар ариқча очади ва уларнинг миқдорри каллакдаги тишларнинг ярмисига тенг. Ўрта кескичларнинг баландлиги ташқи ва ички кескичларникидан 0,20-0,25 мм. катта. Тишни тоза очиш - нусха кўчириш ва ғилдиратиш усулида амалга оширилади. Нусха кўчириш усули катта ғилдирак тишларини яримобкат усулида амалга оширилади. Нусха кўчириш усули катта ғилдирак тишларини яримобкат усулида, махсус, тиш сидириш станогида очишда қўлланилади. айланма тишлар махсус, кескичли каллаклар - сидиргичлар ёрдамида қирқилади. Сидиргич бир айланишда тиш ариқчаларини ишлайди. Нусха кўчириш усулида ишлов бериш ғидиратиш усулига қараганда 10-20% аниқроқ натижа беради, асбобнинг ейилишга чидамлилиги 2-3 марта ортиқ бўлади. Кескичли каллак-сидиргичнинг бир конструкцияси кўрсатилган. Кескичлар корпусга ўрнатилиб, винтлар билан қотирилган. Кескичлар радиус йўналишида поналар ва винтлар ёрдамида ростланади. Калибрловчи кескичлар остидаги поналар шпилка билан қотирилган бўлиб, улар ростланмайди. Ташқи кескичлар ён қирраларининг жойлашув радиуси, биринчисидан бошлаб бир текис ўсиб боради, ички кескичларнинг радиуси эса, аксинча, бир текис камаяди. Бир кескич оладиган қатлам 0,02-0,04 мм, тишнинг бир томонига бериладиган қўйим, модулга боғлиқ ҳолда 0,2-0,5 мм оралиқда бўлади. Охирги икки калибрловчи кескичлар ва шундай ўрнатиладики, уларнинг бири ишловни тугатгач, иккинчиси бошлайди. Калибрловчи кескичларнинг баландлиги бошқа кескичлар баландлигидан 0,05-1,0 мм кам. Биринчи кескич билан охирги калибрловчи кескич орасида оралиқ бор. У асбобни узоқлаштирмай туриб, ишланаётган ғилдирак бир тиш энича буралишига имконият яратади. 47-расм. Гир айланасига кескинлар ўрнатилган сидирувчи каллак. Конус ғилдиракнинг айланма тишларини сидириб очиш кўрсатилган. Тасаввурдаги ғилдирак сифатида ички, тўғри профиллли тишларга эга бўлган конус ғилдирак хизмат қилади. Кескичли каллак сидиргич битта тиш вазифасини бажаради. Тасаввурдаги (ясовчи) ғилдирак тишларининг шакли ғилдирак заготовкасида очиладиган тишлар шаклини аниқлайди. Тиш сидириш станогида ички тишларга эга бўлган ясовчи конус ғилдиракни ҳосил қилиш учун кескичли каллак-сидиргич (1)ни заготовка (3)ни ҳисоблаб топилган зарурий ҳолатга келтириладиган қурилма мавжуд. Ғ илдиратиш усули билан тоза кесиш кенг қўлланади. Тишлар универсал станокларда икки томонлама ва бир томонламаа тоза кесувчи каллаклар билан кесиб очилади. Каллак ўнг ёки чап томондан кесувчи бўлиши мумкин. Икки томонлама тоза кесувчи каллаклар асосан катта конус ғилдиракни хомаки ишловдан кейинги тоза ишловда қўлланади. Бир томонлама тоза кесувчи каллаклар етакчи (кичик) конус ғилдирак учун ишлатилади. Уларда фақат ташқи ва ички кескичлар бўлади. Бир томонни кесувчи каллак ташқи кескичлари билан тишларнинг ботиқ томонига, ички кескичлари билан- қавариқ томонига ишлов беради. Тиш ариқчаларидан биттаси кесиб бўлингандан сўнг заготовка автомат тарзда каллакдан узоқлаштирилади ва бир қадам (тиш қадам)га буралади, кейин каллакка яқинлаштирилиб, кейинги ариқчани очиш ҳолатида туриб қолади. Айлана тишли конус ғилдираклар кескичли каллак билан ишлов берилгандан сўнг 7-6 даража аниқликка эга бўлади. Тишлар ён томонларининг ғадир-будурлиги ишлов усулига боғлиқ: ғилдиратишдан сўнг R z  20 мкм дан R а  2,5 мкм гача, нусха кўчиришдан сўнг 2,5< R a <1,15 мкм. тоза кесиш қатлами 3-10 мм ли модуллар учун, тишнинг иккала томонга 0,5- 1,0 мм берилади. Тишлар ариқчасини нусха кўчириш усулида хомаки ишлаш 17-35 с, ғилдиратиш усулида тоза ишлаш 15-42 с вақт эгаллайди. Айланма тишли конус ғилдиракларни жуфтларга саралиш. Конус ғилдиракларга термик ишлов берилганда тишларнинг шакли ўзгаради (деформация), натижада тишлар илашадиган жой ўзгаради (туташ доғ-из орқали билинади). Шунинг учун термик ишловдан кейин туташ из яхши жойлашиши мақсадида ғилдираклар йиғишдан олдин назорат-чиниқтириш станоги ёрдамида жуфтларга сараланади. Танланадиган жуфт чизмада кўрсатилган асос масофасига қўйилади; тишларга юпқа мой бўёқ суртилади ва енгилгина куч остида (тормоз орқали берилади) конус ғилдиракларнинг секин айлантириб, нуқсонлар ва ғадир-ғудурлар аниқланади. Ғадир-ғудурлар силлиқловчи машина (бормашина) билан йўқотилади. Шундан кейин етакчи ғилдиракнинг асос масофасини кўпайтириб ёки камайтириб, туташ из энг мақбул жойда пайдо бўлганида, айланиш силлиқ ва шовқинсиз бўлган пайтда тўхтатилади. Бошқарилувчи ғилдиракнинг асос масофасини ўзгартириб, ён тирқишни берилган чегарага келтирилади. Асос масофанинг амалдаги қиймати етакчи ғилдиракнинг тишига ён тирқиш эса - бошқарилувчи ғилдиракнинг тишига ёзиб қўйилади. Тартиб рақамлар иккала ғилдиракда ҳам кўрсатилади. Орқа кўприк редукторини йиғишда етакчи ғилдиракни, унда ёзилган асос масофасига қараб қўйилади, кейин катта ғилдирак ўқ бўйича сурилиб, тишда ёзиб қўйилган ён тирқишга эришилгандан сўнг тўхтатилади. /илдиракларнинг уринган жойларини ва ғадир-ғудурларини тозалаб жуфтларга ажратиш, якуний назорат алоҳида станокда бажарилади. Ундан ташқари, конус ғилдиракларни бир-бирига ишқалаб мослаштиришдан олдин жуфтларга ажратиш ва силлиқлаш ишлари шовқиндан тўсилган алоҳида хоналарда бажарилиши керак. Конус ғилдираклар тишларини ишқалаш. Тишларни ишқалаш жараёни шундан иборатки, жуфт конус ғилдираклар енгил тормоз кучи таъсирида айлантирилади ва ишлаган тишлар орасига жилвир зарралар аралаштирилган суюқлик-кремний карбиди кукуни (ёки синтетик олмос, кукунлари) ва қуюқ мой аралашмаси берилади. Аралашма тишларнинг ишчи юзасини ишқалаб, металл зарраларини ювиб кетади. Бу циклда иккала ғилдиракларнинг нисбий ҳолати автомат тарзда ва муттасил уч йўналишда ўзгартириб турилади, натижада тишларнинг ишчи юзалари тўла ишловдан чиқади. Вертикал йўналишдаги ҳаракат туташ изни тишнинг узунлиги бўйича - катта ва кичик радиуслар орасида - ўзгаришини таъминлайди. Етакчи ғилдирак ўқи бўйлаб горизонтал ҳаракат туташ изни тиш профилли баландлиги бўйича силжитади. Цикл давомида тишлар орасидаги ён тирқиш учинчи ҳаракатни таъминлайди. Бир-бирига ишқалаб, мослатирилган иккала конус ғилдирак автомобилнинг умри давомида ажралмас тўплам бўлиб хизмат қилади. Тобланган конуслардаги тишларни ишқалаб мослаштириш ғадир- будурлигини R 2  1,25 мкм.дан R 2  0,16 мкм.гача камайтиради, туташ из (юза) яхши жойлашади, шовқин даражаси ортогонал узатмаларда 6 дБ гача, гипоид узатмаларда 12 дБ гача камаяди, шунингдек, термик ишловда пайдо бўлган ўзгаришлар йўқолади. Ишқалаш учун махсус станоклардан фойдаланилади: 5П720 моделли универсал станок-конус ғилдираклар диаметри 125 мм.гача ва ўқлар орасидаги бурчак 90 0 га тенг бўлмаган ҳолда; 5П725 моделли станок-конус ғилдираклар диаметри 500 мм.гача ва ўқлар орасидаги 90 0 бўлган ҳолда (ортогонал узатмалар). Тишнинг томонлари алоҳида-алоҳида ишқаланади. Бу жараён учун қўйим берилмайди. Тишнинг бир томонини ишқалаш учун асосий вақт 1-3 мин. бундан кўп вақт ишқалаш узатиш сифатини пасайтиради, чунки туташ юза (изи) профилл баландлиги бўйича қисқариб қолади. Оғир юк автомобилларининг гипоидли узатмаларни ишқалашда асосий вақт 8-12 минут, енгил автомобилларда 4-6 мин. гипоид узатмаларда тишларнинг сирпаниши бир текис кечади, шунинг учун улар узоқроқ вақт ишқаланиши мумкин. Оптимал вақт тажриба йўли билан аниқланади. Айлана тишли конус ғилдиракларни назорат қилиш. Тишли цилиндр ғилдираклардаги каби тишли конус ғилдиракларда ҳам 12 даража аниқлик белгиланган (ГОСТ 1758-81). Ҳар бир аниқлик даражаси учун учта меъёр киритилган: аниқлик, ишнинг силлиқлиги (майинлиги), тишларнинг туташ юзаси изи. Бу уч серия меъёр ва ён тирқиш бўйича туташув тенг хуқуқли бўлган бир нечта мажмуадан иборат. Назорат турли ўлчов асбоблари ва мосламалари ёрдамида, амал бажарилаётганда ҳам, ишловидан чиққан махсулот қабул қилинаётганда амалга оширилади. Айлана тишли ғилдиракларнинг қабул қилишда назорат махсус станокда бажарилади ва қуйидаги асосий элемент текширилади; туташ изининг шакли ва жойлашуви; шовқин даражаси; ён тирқиш; тишларнинг ён томони ғадир-будурлиги. Туташ тишли ғилдираклар, қоида бўйича, бирга ишлатиб қўйиб (чиниқтириб), асосий иш шароитига яқинлашган ҳолда текширилади. Юк автомобилларининг айланма тишли конус ғилдиракларини назорат қилганда асосий эътибор туташ изнинг шакли ва шовқинсиз ишлашига диққат қилинади. Одатда, ишқалаб мослаштирилган жуфтларни якуний назорат қилишдан олдин, улар осма конвейерда кўп секцияли ювиш агрегатидан ўтказилади, у ерда деталлар ювилади, қуритилади ва нормал ҳароратгача совитилади. Назорат-чиниқтириш станоклари шовқиндан ҳимояланган алоҳида хоналарга ўрнатилиб, станоклар орасига тўсиқлар қўйилади, ҳар бирига кириш йўли алоҳида бўлади. Туташ изларининг шакли ва жойлашуви иккала конус ғилдиракнинг асос масофасини кўпайтириш ёки камайтириш билан ўзгартирилади, бунда вертикал силжиш ўзгармайди, у гипоид силжишга тенг келади ёки ортогонал узатмада нолга тенг бўлади. Тишли ғилдираклар жуфтидаги шовқин субъектив усулда, туташ из талаб этилган ҳолга келгандан сўнг текширилади. Баъзи заводларда таққослаш усули қўлланади: танлаб олинган жуфт шовқин даражаси ва туташ из бўйича эталон сифатида қабул қилинади. Жуфт тишларининг ён тирқиши айлана бўйлаб тенг масофаларда жойлашган 4 та тишда, тиш чизиғига перпендикуляр чизиқ билан ўлчанади. 5. В алларда шлица очиш . Буровчи моментларни узатиш ва қўзғалувчи деталларнинг ҳолатини қатъийлаштириш (барқарор, турғун) мақсадида валлар ва гупчаклар шлицаларнинг профилллари ҳар хил бўлади: тўғри бурчакли, эвольвентли, трапецияли ва учбурчакли. Кўп қўлланадигани-тўғри бурчакли шлицалар. Тўғри бурчакли шлицаларни туташ детал тешигига марказлаштириш 3 усулда бажарилади: шлицали валнинг ташқи диаметри бўйича, валнинг ички диаметри бўйича ва шлицаларнинг ён томони бўйича. Усул шлицали бирикмаларни тайёрлаш технологик жараёнига жиддий таъсир этади. Валларда шлицаларни ҳосил қилиш усуллари ҳам кўп: шлицали червяк фрезани ғилдиратиш; битта-биттадан тақсимлаб, профилли диск фреза билан кесиш; ўйиб очиш; эзиб чиқариш. Юқори аниқликни талаб қиладиган шлицали валлар термик ишловдан кейин силлиқланади. Шлицали червяк фрезаларни думалатиш. Валларга бу ишловни тиш фрезаловчи станокларда берилади. Бу усул билан шлицалар очиш ғилдиракларда червякли фрезалар ёрдамида тиш очиш жараёнига ўхшайди. Шлицаларни ўлчамлари ва юза сифати бўйича маромига етказиб ишлашда қуйидаги кесиш режими танланади: кесишдаги бош ҳаракат тезлиги w-50 м/мин., асбобнинг сурилиши 0.8-1.5 мм/айл. Тишларнинг қалинлиги бўйича силлиқланган фреза билан очилган шлицаларнинг ён томони 0.04-0.05 мм ва ундан кам; шлицалар ён томони ғадир-будурлиги R z қ40 мкмдан R z қ10 мкм га камаяди. Профиллли диск фреза билан шлицалар очиш . Бу асбоб билан шлица фрезаловчи яримавтомат ёрдамида шлицаларни битта-биттадан тақсимлаб очилади. Диск фрезанинг профилли валда очиладиган шлицалар ариғига мос келади. Ишлов жараёнида фреза айланиб туради, заготовка эса, тақсимлаш каллакка ўрнатилган ва олдинги бабка маркази билан қисиб қўйилган ҳолда ўз ўқи йўналишида стол билан бирга сурилади. Битта ариқча очилгандан сўнг, стол тезлик билан орқага қайтади ва шу қайтишнинг охирида кейинги ариқча очиш учун вал айланаси керакли миқдоррда тақсимланади. Ҳамма шлицалар очилиб бўлгач, станок автомат тарзда тўхтайди. Айланани битта-биттадан, шлица учун тақсимлаб, кесиш усули ҳар қандай профиллли шлицаларга тўғри келади. Бу усулнинг иш унуми ғилдиратиш усулига қараганда 20-30 % ортиқ, битта валда 18-20 та шлицани очиш имкони бор, шлицаларнинг ён томонлари ғадир-будурлиги кам, қадам бўйича аниқлик юқори, кесувчи асбобни тайёрлаш осон ва арзон. Шлицалар қалинлигининг аниқлиги 0.03-0.05 мм, ён томоннинг ғадир-будурлиги R z *20- 10 мкм, R a  2.5-1.25 мкм. Шлицаларни эзиб чиқариш усули серунум ва самарали: ишлов сифати юқори, металл тежалади, асбоблари арзон. Шлицаларни эзиб чиқаришнинг кўп қўлланадиган икки усули бор: планетар роликлар ёрдамида, тишли рейкалар ёрдамида. Планетар роликлар билан ишлаш қуйидагича кечади. Иккита думалатувчи каллак ва бир-биридан маълум масофа ва 180 0 бурчак остида (бир чизиқда) ўрнатилган. Уларга бир ёки бир нечта ролик бириктирилган. Уларнинг ишчи профилли шлица ариқчасини акс эттиради. Эзиб чиқаришда каллаклар бараварига, лекин бир- бирига тескари йўналишда айланади, бу вақт роликлар гоҳ-гоҳ заготовка билан туташади ва унга ботиб кетади. Заготовка эса, ҳам айланади, ҳам ўз ўқи йўналишида сурилади. Ролик каллак атрофида бир марта тўлиқ айланганда заготовка битта шлица қадамига бурилади. Натижада иккита ариқча ҳосил бўлади. Бунда валнинг ташқи диаметри ортади (кенгаяди). 48-расм. Валларда шлицаларни эзиб чизи қ қ ариш схемаси. Меҳнат унумдорлиги 3-4 марта кўп, шлицалар ён томони ғадир-будурлиги R a  1.25-0.63 мкм. Якуний назорат . Шлицалар калибрлар ёрдамида текширилади. Улар асосан икки серияга бўлинади: 1) элементли ўтувчи ва ўтмайдиган калибр-тиқинлар ва шлицалар профилли элементлари ( D , d , b , S )ни назорат қиладиган скобалар; 2) шлицали ўтувчи калибр-тиқинлар (шлицали тешиклар учун) ва халқалар (шлицали ўқлар учун) мажмуаси (шлицалар профилли элементларининг жойлашувини текширади). Адабиётлар: 1. Ф.П. Гурин, В.Д. Клепиков, В.В. Рейн. Автомобилсозлик технологияси. I - II китоб. Тошкент, 2001. 2. Т.Абдусатторов, О.В.Лебедев, В.Ш.Ахмедов. «Транспорт машинасозлиги технологияси», ТошТЙМИ, Тошкент, 2003. 3. Ф.П.Гурин, М.Ф.Гурин, «Технология автомобилестроения», 1986, 246 стр. 4. С.М.Қодиров, О.В.Лебедев, А.М.Хакимов, под общей редакцией К.М.Сиддикназарова, «Восстановление деталей автомобиля», Тошкент, Ўқитувчи, 1995, 272 стр.

O'xshashlar

Ичи бўш цилиндрлар типидаги деталларни тайёрлаш.
Вал ва ўқ типидаги деталларни таьмирлаш
Деталларни клейлаш ёрдамида таьмирлаш
Деталларни пайвандлаш усули билан таьмирлаш.
Деталларни электручқун усулида қайта тиклаш