Автотранспорт воситаларининг атроф-муҳитга таьсирини камайтириш усуллари ва воситалари - Transport - Referatlar

Автотранспорт воситаларининг атроф-муҳитга таьсирини камайтириш усуллари ва воситалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

291.5 KB

Ko'chirib olish

Автотранспорт воситаларининг атроф-муҳитга таьсирини камайтириш усуллари ва воситалари Режа: 1. Автотранспорт воситаларининг атроф-муҳитга таъсири 2. Ички ёнув двигателларининг иш жараёни. 3. Автомобиллардан чиқадиган газларнинг одамга таъсири. 4. Автомобил транспортининг экологиклигини таъминлаш 5. Автомобилларни ишлатишдан бўладиган экологик хавфни баҳолаш 6. Автомобилларнинг экологик хавфсизлигини оширадиган ташкилий ва техник тадбирлар

Атроф-муҳитни ифлослантирадиган манбалардан бири автомобил транспорти ҳисобланади. Атмосферага чиқариладиган ҳамма зарарли моддаларнинг ярмидан кўпроғи автомобилларга тўғри келади. Тошкент шаҳри ва Республиканинг йирик шаҳарларида бу улуш миқдори янада кўпроқ.. Бунинг сабаблари – транспорт оқимининг катта суръатлар билан ошиши, транспорт воситаларининг техник ҳолати экология талабларини қондирмаслиги, йўлларнинг ёмонлигидир. Катта магистрал йўлларда атмосферага чиқариладиган углерод ва азот оксидлари, углеводородлар ва бошқа зарарли моддалар миқдори рухсат этилган чегаравий миқдорлардан 5- 10 марта ортиб кетади. Ўзбекистонда бир миллиондан ортиқ автомобиллар ишлаб турибди, уларнинг кўпчилиги енгил автомобиллар, автотранспорт корхоналарининг сони юзлаб, майда гаражлар эса минглаб ўлчанади. Ишлаб турган автомобиллар ичида туташ ва заҳарлилик бўйича белгиланган меьёрларни бузадиганлари, ўрта ҳисобда 25 фоизни ташкил этади, бу кўрсаткич баьзи ҳудудларда 40 фоизга етади. Буларнинг сабаблари - автокорхоналар ва техник хизмат кўрсатиш станцияларида туташ ва заҳарлилик бўйича меьёрларга эътибор бермаслик, этилланган бензин ишлаб чиқариш, сотилаётган ёнилғилар сифатини назорат қилмаслик, автомобилларни заҳарлилиги камроқ ёнилғига ўтказишга аҳамият бермаслик, меьёрий базанинг етарли эмаслиги, назоратростлаш пунктларини ташкил этадиган ишлаб чиқариш базасининг етишмаслиги. Автотранспорт воситаларининг атроф-муҳитга таъсири Ички ёнув двигателларининг иш жараёни. Автомобил двигатели ички ёнув двигатели (ИЁД) деб аталади, чунки цилиндрлар ичида ёнилғи ёниб, иссиқлик энергияси механик энергияга айлантирилади. Ёнувчи аралашмани тайёрлаш усулига қараб, двигателлар, цилиндрнинг ташқарисида (карбюраторли ва газли) ва ичкарисида (дизелли)

тайёрлайдиган турларга бўлинади. Карбюраторли двигателларда аралашма бензин буғлари ва ҳаводан тайёрланиб, чақмоқнинг электр учқунидан аланга олади. Дизел двигателларида майдалаб тўзитилган ёнилғи цилиндрга пуркалади ва катта босим остида ҳарорати кўтарилиб кетганидан ўз-ўзидан аланга олади. Бир автомобил йилига 15 минг км юрса, ўрта ҳисобда 1,5-2 тонна ёнилғи ва 25-30 тонна ҳавони ёндиради. Қуйида (1- ва 2-жадваллар) ёнилғи турлари ва уларнинг ёниш шароитлари берилган. Ёнилғи C H2 O2 Молеку ляр оғирлиги Ёнганда ажраладиган иссиқлиқ (кЖ) Бензин (Б) Дизел ёнилғи(ДЁ) 85.4 85.7 14.2 13.3 0.3 1.0 100 186 10500/44 100 10200/42 840 Ҳаво таркиби (%) N2-78: O2-21 1-жадвал Ёнилғининг таркиби ва хусусиятлари 2- жадвал ИЁДда ёнилғининг ёниш шароитлари T c P,мПа 1900-2400(Б) 2.0-4.0 1600-2000(ДБ) 5.0-8.0 1 кг ёнилғи +14,7 кг ҳаво ( стехиометрик нисбат) ИЁДларида ёнилғи ёнишидан ҳосил бўладиган энергиянинг бор-йўғи 12 % автомобилнинг юриши учун сарфланади (3-жадвал). Қолган 88% ёрдамчи аҳамиятга эга, улар йўқолиб кетади. Бундан ИЁДларни ҳали кўп такомиллаштириш лозимлиги кўриниб турибди. 3-жадвал. Автомобилнинг ҳаракатида ёнилғи энергиясидан фойдаланиш

Ёнилғи 100% энергиясидан 12 фоизи шаҳарда юриш учун ишлатилади Юришга 12% Йўқотишлар 88% 3.2% 6.4% 2.4% 42% 22% 13% 9% 2% Ҳавонинг қаршилигини енгиш. Тебранишга қаршилигини енгиш. Инерция кучларини енгиш. Совитиш тизимида Чиқинди газлар билан Двигателдаги ишқаланишлар Трансмиссияда Ёрдамчи механизмларни юритиш Двигателда аралашма ҳосил бўлиши. “Ҳаво-ёнилғи” аралашмасининг сифати ва уни ИЁД цилиндрларига узатиш усуллари двигателнинг қуввати, буровчи моменти ва чиқинди газлари таркибига жиддий таъсир этади. Тўзитилган ва қисман буғланган ёнилғи (бензин)нинг ҳаво билан аралаштирилиши карбюрация (карбон – углерод билан бойитиш), бу жараённи бажарадиган асбобни “карбюратор” дейилади. Унинг асосий вазифаси – двигател ишининг ҳар қандай режимида ёнилғини ўлчаб (дозалаб) узатишдан иборат. Карбюраторнинг аралашмани дозаловчи қурилмалари ёнилғи ва ҳавонинг зарурий нисбатини таьминлаб беради. Ёнилғининг майда томчи ва буғлари ҳаво билан қўшилгач, “ёнувчи аралашма” ҳосил бўлади. У цилиндрдаги қолдиқ газлар билан қўшилиб кетгач, ”ишчи аралашма” ҳосил бўлади. Двигателда аралашма ҳосил бўлиш жараёни секунднинг мингдан бир улуши давомида кечади. Шу вақт ичида карбюраторнинг аралаштиргич камерасига тушган ёнилғи майда-майда тўзиб кетиши, ҳаво билан қўшилиб, буғланиб улгуриши керак. Ёнилғининг тўзиши асосан, ёнилғи ва ҳавонинг кириш тезликлари фарқига қараб содир бўлади. Масалан, ёнилғи ва ҳавонинг кириш тезликлари, тегишлича 5 ва 10 м/с. Ҳавонинг тезлиги янада оширилса, ёнилғи янада майдароқ бўлиб тўзийди ва буғланиши ҳам тезлашади. Ёнувчи аралашма цилиндр ичидаги қолдиқ газлар билан қўшилиб, ҳарорати ошади,

бу ҳам ёнилғи томчилари тез буғланишига ёрдам беради. Карбюраторда аралашма ҳосил бўлиши учун энг яхши шароит 45-65 0 С ҳароратдир. Углеводородли ёнилғи двигател ичидаги ҳавонинг кислороди билан бирикиши (оксидланиш) натижасида заҳарсиз (сув буғи, карбонат ангидрид гази) ва заҳарли бирикмалар ҳосил бўлади. Заҳарли моддалар (углерод оксиди) чала ёнишдан ёки юқори ҳароратларда кечадиган ёрдамчи реакциялардан ҳосил бўлади (азот оксидлари). Айрим заҳарли моддалар ёнилғининг ўзида бўлади (тетраэтилқўрғошин) ва двигател ишлаганда чиқинди газлар билан бирга атрофмуҳитга тушади. Заҳарли моддалар ҳосил бўлишига аралашмани ҳосил қилиш усуллари ва унинг ёниш шароитлари таъсир этади. Демак, бензинли ва дизел двигателларда заҳарли моддалар ҳосил бўлиш жараёни турлича кечади. Учқундан аланга оладиган бензинли двигателларда зарарли чиқиндилар манбаи-цилиндрлардан чиқадиган газлар (ЧГ), картер газлари (КГ) ва таъминот тизимидан чиқадиган буғлар ҳисобланади. Двигател асосан бойитилган (бензин буғи кўп, қуюқ) ёнилғи-ҳаво аралашмаси билан ишлайди. Бундай шароитда, кислород етишмаслиги натижасида углерод оксидлари ҳосил бўлади. Углерод оксиди ҳосил бўлиши аралашма таркибига ва кам даражада двигателнинг тузилишига боғлиқ. Чиқинди газларда кислород камлиги сабабли газсимон ёнилғининг ёниб улгурмаган зарралари (С х Н у ) ҳам чиқади. Кўп цилиндрли двигателлар салт режимда, энг кам айланишлар билан ишлаганда С х Н у ларнинг миқдори цилиндрлар ичига киритилган аралашманинг 4 фоизини ташкил қилади. Уни камайтириш учун аралашма бир оз “суюлтирилади” (ҳаво миқдори кўпайтирилади, бензин камайтирилади) ва унинг аланга олиши барқарор қилинади. Ҳаво таркибидаги азот меъёрий атмосфера шароитларида инерт газ ҳисобланади. Бироқ, юқори ҳароратларда (1800 0 С ва ундан юқори) ва кислород кўп бўлганда азот ҳам реакцияларга киришиб азот оксидлари NO ва NO 2 ҳосил қилади. Улар, айланишлар сони катта бўлганда кўп миқдорда, кичик юкламаларда ва салт юришда эса кам ҳосил бўлади.

Дизел двигателларининг қуввати аралашма “суюқлашганда” (1кг дизел ёнилғисига 18-24 кг ҳаво қўшилганда) бўлади. Дизел двигателнинг юкламаси пасайганда аралашма “суюқлашиб”, салт режимда жуда “камбағаллашиб” кетади, шунда 1кг дизел ёнилғисига 100 кг ҳаво қўшилиши мумкин. Дизел двигателнинг карбюраторли двигателга қараганда афзалликларидан бири ҳам шунда. Юклама юқори бўлганда чиқинди газлардаги углерод оксиди ва углеводородлар миқдори энг кўп миқдорда бўлади. Юклама камайиб, аралашма “суюқлашганда” углерод оксиди ҳам камаяди. Бироқ, салт режимда ва паст юкламаларда, ёниш ҳарорати пасайиши туфайли бироз ортади. Дизел двигателларидан атмосферага чиқариладиган зарарли модда, асосан қорақурумдан иборат. Цилиндрга пуркалаётган дизел ёнилғиси дастасининг ўзагида кислород жуда кам бўлади. Юқори босим ва ҳароратда дизел ёнилғиси (солярка) термик парчаланади (пиролиз), шунда қорақурум ҳосил бўлади. У графитнинг майда-майда кристаллчаларидан иборат бўлиб, чиқинди газларда ўлчамлари 0,3-100 мкм бўлган ва турли шаклларга кирган зарраларга айланади. Ёнувчи аралашма таркиби. Юқорида айтилгандек, 1кг бензин тўла ёниши учун назарий жиҳатдан, тахминан 14,7 кг ҳаво керак (стехиометрик нисбат, яъни кимёвий реакция кечиши учун зарур бўлган нисбат). Двигател турли режимларда ишлаб турганида ҳавонинг амалий сарфи ундан кўпроқ бўлиши мумкин. Шунинг учун ёнувчи аралашманинг таркибига баҳо беришда ҳавонинг ортиқлик коэффициенти – “α” ишлатилади: α қL ҳ /L н , бу ерда L ҳ – аралашмадаги ҳавонинг ҳақиқий миқдори, L н - аралашмадаги ҳавонинг назарий миқдори. Бу коэффициент 1,0 бўлганда (L ҳ қL н қ14,7 кг) аралашма “меъёридаги аралашма” дейилади. Ҳаво сарфи 15-17 кг бўлганда (αқ1,05-1,15) аралашма “суюлтирилган” (камбағаллашган) 17 кг дан ортиқ бўлганда (αқ1,20-1,25) “суюқ” (камбағал) дейилади. Ҳаво сарфи 12-15 кг бўлса (αқ0,80-0,95 ) аралашма “қуюқлашган” (бойитилган), 12 кг да эса “қуюқ” (бой) дейилади.

Двигател “суюлтирилган” аралашмада тежамли ишлайди. Автомобиллардан чиқадиган газларнинг одамга таъсири. Одам организмига таъсир қилишига қараб чиқинди газларни ташкил этувчи моддалар қуйидаги гуруҳларга ажратилади: -заҳарли: углерод, альдегидлар, қўрғошинли бирикмалар; -канцерогенли (хатарли шиш, ўсма ҳосил қилувчи, бензопирин) -қўзғатувчи: олтингугурт оксидлари, углеводородлар. Бу моддаларнинг (5-жадвал) одам организмига таъсири уларнинг атмосферадаги миқдори ва таъсир этиш давомийлигига боғлиқ. 4-жадвал. Коэффициент “α”нинг карбюраторли двигател ишининг кўрсаткичларига таъсири Қийматлар Аралашма Двигател ишининг ўзгариши Ёнилғининг солиштирма қувват сарфи Двигателнинг иши 0,40-0,70 Қуюқ (бой) 15-20% Ортади 20-25% Камаяди Овоз сўндиргичда пақиллаш, қора тутун. 0,80-0,95 Бойитилган 10-15% Ортади Энг кўп Узлуксиз иш, яхши динамика. 1,0 Меёрида 5% Ортади 5% Камаяди Узлуксиз иш. 1,05-1,15 “Суюлтирилган” Энг кам сарф 10% Камаяди Узлуксиз иш, динамика ёмонлашади. 1,20-1,40 “Суюқ (камбағал)” 10% Ортади Жиддий пасаяди Карбюраторда пақиллаш, двигател қизиб кетади. . Чиқинди газларнинг таркиби(%)

Двигател тури N 2 O 2 H 2 O CO 2 CO NxOy C x Hy қорақурум Бензинли 74-77 0,3- 0,8 3-5,5 5-12 5-10 0,8 гача 0,2-3 0,4 гача Дизел 76-78 2-18 0,5-4 5- жадвал 1-10 0,02-5 0,5 гача 0,5 гача 1,1 гача 75 3 5 11 5 0,15 0,5 15 минг км юргандаги чиқиндилар массаси 15 т 0,6 т 1 т 2,275 т 1 т 30 кг 100 кг * Параграфдаги бу ва кейинги фоизлар газ ҳажмига нисбатан. Углерод оксиди – рангсиз, ҳидсиз газ. Нафас йўлларига киргач, қонга сўрилиб гемоглобин билан бирикиб, карбоксигемоглобин ҳосил қилади ва бу реакцияда кислородга қараганда 210 марта тез бирикади, натижада кислород етишмаслигига олиб келади. Бунинг белгилари марказий нерв системасидаги бузилишларда, нафас олиш тизимининг шикастланишида, кўриш қобилияти пасайишида кўринади. Углерод оксидининг суткалик ўртача миқдори ошиб борса, юрак-қон томир кассаликларига учраган одамлар ўлимига сабаб бўлади. Ҳаводаги миқдорига қараб, нафас олган одамни, 1 соат ўтгач енгил заҳарлаши (Сқ0,05%) * ёки бир неча марта нафас олгандаёқ ҳушидан кетказиши мумкин (Сқ1%). Азот оксидлари — турли оксидларнинг аралашмасидир. Булардан энг ҳавфлиси NO 2 . Азот оксидлари ўпка ва бронхларнинг ишини бузади. Кўпроқ болалар ва юрак-қон томир касаллиги бор катталар зарар кўрадилар. Азот оксидлари ҳаводаги миқдорига қараб бурун ва кўз шиллиқ пардаларини яллиғлайди (Сқ0,001%), кислород танқислигини бошлаб беради (Сқ0,002%) ўпкани яллиғлайди (шиширади, Сқ0,008%). Олтингугуртли ангидрид – ўткир ҳидли, рангсиз газ, сувда яхши эрийди ва сульфат кислота ҳосил қилади. Кам миқдорда бўлса ҳам узоқ вақт таьсир

этса, юрак-қон томир кассалигини кучайтириб, ўлимга олиб келади, бронхит, астма ва бошқа респираторли касалликларни келтириб чиқаради. Ҳаво таркибидаги миқдорига қараб олтингугуртли ангидрид кўзнинг шиллиқ пардасини яллиғлайди, йўтал қўзғайди (Сқ0,001%) томоқнинг шиллиқ пардаларини қўзитади (Сқ0,002%), 3 минут ўтгач заҳарлайди (Сқ0,004%), 1 минутдан кейин заҳарлайди (Сқ0,01%). Углеводородлар - С х Н у туридаги бирикмалар гуруҳидир, қўланса ҳидли, азот оксидлари билан фотокимёвий реакцияга киришиб, смог ҳосил қилади. Бенз(о)пирен-полициклик ароматли углеводород (ПАУ) нормал атмосфера шароитларида сувда ёмон эрийдиган кристалл маҳсулот, одам организмида йиғилиб –йиғилиб маьлум миқдорга етгач, хатарли шишлар ҳосил қилади. Қорақурум – чиқинди газларнинг қаттиқ таркиби бўлиб, асосан углерод зарраларидан иборат. Одамга бевосита ҳавфи йўқ, фақат ҳавони ифлослантириб нохуш қилади, канцероген моддаларни (ПАУ, 2% гача) ўзига ютади, шу жиҳатдан бошқа заҳарли моддалар, масалан, олтингугуртли ангидрид таъсирини кучайтиради. Қўрғошин бирикмалари – бензинга детонацияни йўқотувчи қўшилма сифатида тетраэтилқўрғошин (ТЭҚ) аралаштирилсагина ҳосил бўлади. У одам организмига нафас йўллари, териси ва озиқ-овқат орқали ўтиб, аста- секин йиғилиб боради, нерв системаси, қон ҳосил қилувчи аъзоларни зарарлантиради. Қуйида (6-жадвал) дизеллар ва бензинли двигателларнинг чиқинди газларидаги зарарли моддалар таркиби берилган. 6-жадвал Чиқинди газларидаги зарарли моддалар Моддалар Миқдорлари Дизелда Бензинли двигател Углерод оксидлари 0,005-0,5% 0,25-10% Азот оксидлари, азотга ўтказиб ҳисобланганда 0,004-0,5 0,01-0,8%

Олтингугуртли ангидрид 0,003-0,05 ---- Углеводородлар, углеродга ўтказиб ҳисобланганда 0,01-0,5 0,27-0,3% Бенз(o)пирен 10 г/м 3 гача 20 мкг/м 3 гача Қорақурум 1,1 г/м 3 гача 0,4 г/м 3 гача Қўрғошин бирикмалари Бензинга аралаштирилган ТЭҚнинг 85 фоизигача чиқариб ташланади. Чиқинди газларнинг заҳарли моддалари биринчи навбатда автомобил ҳайдовчисига таъсир қилади. Транспорт воситалари кабинасидаги ҳаво таркиби анализ қилинганда маьлум бўлдики, улардаги (айниқса, юк автомобиллари кабинасидаги) углерод оксиди миқдори рухсат этилганидан кўп бўлар экан. Қатор йирик шаҳарларнинг атмосферасида углерод оксидининг миқдори рухсат этилгандан 20-30 марта ортиқ бўлади. Врачлар инфаркт миокарди хасталигидан ўлимнинг кўплигини шундан кўрадилар. Шаҳарлар атмосферасида азот оксиди миқдори 10-100 марта ошиб бораяпти, азот оксиди ҳавода 3-4 кун сақланиб туради, қуёш нури таъсирида фотокимёвий реакцияга киришиб азот диоксиди NO 2 ҳосил қилади. У углеводородлар билан бирга смог деб аталувчи заҳарли туман ҳосил қилади. Олтингугуртли газнинг атмосферада сақланиш муддати 10 соат атрофида. SO 2 гази кислотали ёғин-сочин келтириб чиқаради, тупроқ, сув ва биноларнинг ташқи қопламларини бузади. Карбонат ангидриднинг ҳаводаги миқдори меъёрланмайди, СО 2 атмосферада 4 йил сақланиб туради. Углерод оксидининг кўпайиши “иссиқхона эффекти” деб аталган нохуш ҳолатга сабаб бўлади, у ер юзасидаги ҳароратни кўтариб юборади. Организмда қўрғошин кўп миқдорда тўпланиб қолса, сурункали заҳарланишни келтириб чиқаради.

Чангнинг одам организмига таъсири. Ер атмосферасига тушадиган чангнинг асосий манбалари иссиқлик станциялари (25%), саноат (50%), ахлат ёқиш (8%), автомобил транспорти ва бошқа манбалар(17%). Дисперслик (сочилувчанлик) даражасига қараб, чанглар йирик (зарралар ўлчами 10 мкм дан ортиқ), ўрта (10-0,25 мкм) ва майда (камида 0,25 мкм) гуруҳларга ажратилади. Чанг аэрозолларнинг бир тури ҳисобланади. Ёнилғи ёниши натижасида қаттиқ зарралар аралаш аэрозоллар ҳосил бўлади, уни “тутун” дейилади, суюқ зарралар аралашган бўлса “туман” дейилади. Зарралар ҳавода муттасил ҳаракатда бўлади. Уларнинг ер юзасига чўкиши ўлчамига боғлиқ.. Автомобил транспортидан ҳавонинг чангиш даражаси қуйидаги омилларга боғлиқ: йил фасли, йўл қопламасининг тури, тупроқ тури, шамол йўналиши, ҳаракат жадаллиги, автомобил юк кўтариш қобилияти, шиналар тури ва бошқа турли сабаблар. Чангнинг асосий қисми кварцдан иборат. Шаҳарларнинг кўча чангларида калций, кадмий, қўрғошин, хром, рух, мис, темир зарралари ҳам учрайди. Бундай турли-туман аралашмалар сабаби автомобил транспортидан ташқари, йўлларнинг музлашига қарши ишлатиладиган моддалардир. Ҳавода чанг кўпайишига тишли ғилдирак шиналар ҳам кўп сабаб бўлади. Бундай шиналар йўл полотносини бир қиш мавсумида 2-4 мм қалинликда емиради. Шунинг учун қатор мамлакатларда тишли ғилдирак (шина)лар ишлатиш чекланган. Чангнинг одам организмига таъсири унинг моддаси сочилувчанлиги, зарралари қаттиқлиги, шакли, электр зарядлари ва бошқа жиҳатларга боғлиқ. Майда чанг жуда ҳавфли, чунки бронхлар ва ўпкага ўтириб қолиб, қатор касб касаллигини келтириб чиқаради. Шаҳарлар ҳавоси чангишига қарши курашиш учун қуйидаги чоралар кўрилади: - ИЁДлардан чиқадиган қаттиқ зарраларни камайтириш; - мавжуд йўл қопламаларини яхшилаш ва янги турларини топиш;

- йўлларни намлаш ва супуриш; - йўлларнинг музлашига қарши ишлатиладиган моддалардан зарарли аралашмаси йўғини (камини) танлаш; - яшил зоналарни кўпайтириш. Одам организми учун кислотали аэрозоллар ҳавфли. Улар канцероген моддаларни ўзига шимиб, организмга тушганда аэрозоллар ҳужайралар мувозанатини бузса, канцероген моддалар тўпланиб-тўпланиб ҳавфли ўсмаларга сабаб бўлади. Транспорт шовқини. Автомобил ташқарига тарқатадиган шовқин 79-92 дб, унинг ичидаги шовқин 68-83 дб кучга эга. Шовқиннинг асосий қисми спектрнинг ўрта ва юқори частоталарида (300-1000 Гц) ётади. Шовқин ва автомобилнинг титраш даражаси ва уларни ташкил этувчиларнинг жадаллиги қуйидаги омиллар билан аниқланади: - автомобилнинг габарит ўлчамлари; - двигател тури, қуввати ва тирсакли валнинг айланишлар сони; - йўл қопламасининг тури ва ҳолати; - автомобилнинг юриш қисми ва куч узатиш қисмининг тузилиши; - автомобил ва рўпарадан уриладиган шамолнинг ўзаро таъсири; - автомобилнинг ўтган умумий йўли. Транспорт оқимидан чиқадиган шовқин даражасига таъсир этадиган омиллар: - кўчалар ва йўллар тоифаси; - транспорт оқимларининг тавсифлари; - транспорт оқимининг таркиби; - йўлдаги ҳаракатнинг жадаллиги ва нотекислиги; - йўлларнинг тузилиши ва ҳолати (текислик даражаси, нишабликлар, эстакада, туннеллар ва бошқалар). Бу омилларнинг ҳар бири бошқалари билан қўшилиб, шовқин кучини 4- 10 дб оширади.

Автомобил шовқинининг асосий манбаи двигател бўлиб, тирсакли валнинг энг кам турғун айланишлар сонидан энг катта даражага чиққанда шовқин 10-20 дб ортади. Двигателдаги қуйидаги жараёнлар шовқин ҳосил қилади: Ёниш жараёни. Кривошип-шатун механизми ва газ тақсимлаш механизмидаги деталларнинг урилиши, цилиндрга янги аралашма киритиш ва эскисини чиқариб юбориш, насослар, компрессор, генератор ва бошқа ёрдамчи қурилмалар, двигателнинг титраши. Цилиндрга ёнилғи киритиш тизимининг шовқини кўп. Ҳаво тозалагич ва шовқин сўндиргичларнинг тузилиши қанча яхши бўлса, шовқин шунча камаяди. Турбонаддув қурилмалари тизимнинг шовқинига катта таъсир этади. Бунда ҳаво ҳайдагич аэродинамик шовқинининг ўзиёқ 135 дб гача шовқин ҳосил қилади. Ишлаб бўлган газлар цилиндрдан чиқаётганида катта қувватга эга бўлади, унинг бир қисми каналлар ва қувурлардан ўтаётганда ишқаланишга сарфланади. Қувватнинг қолган қисми ҳавода босим тўлқинини ҳосил қилиб, шовқин чиқаради ва атрофга тарқалади. Шовқинни овоз сўндиргич (глушител) пасайтиради, бунда газ оқимининг босим ўзгаришлари қуйидаги сабабларга кўра кечади: - оқимни кенгайиши; - оқимни майдароқ дасталарга бўлиниб кетиши;оқимнинг бурилиши; - оқимнинг дросселланиши (кўндаланг кесими кескин қисқариб, тезлиги ортади, натижада босим пасаяди). Ҳозирги замон овоз сўндиргичларида бу усулларнинг ҳар қандай камбинацияси қўлланади. Автомобил трансмиссиясининг титраши ва шовқини унинг конструкциясига, тишли бирикмалар ва валларнинг айланиш сони ва юкламаларига боғлиқ, шовқин даражаси (ғилдиракларнинг шовқинидан ташқари) 75-80 дб.

Автомобил ғилдиракларининг айланиши ҳам, айниқса тезлик 70 км/соат дан ортганда жиддий шовқин ҳосил қилади. Бунга қуйидаги омиллар таъсир этади: шиналарнинг конструктив ўлчамлари, материали, нақшларнинг шакли, айланиш тезлиги, юкламаси, ичидаги босими, йўл полотносининг профили ва техник ҳолати. Автомобил асфалтланган шоссе бўйлаб 50-110 км/соат тезликларда юрганда шиналар шовқини 62 -80 дб бўлади. Автотранспорт корхоналарининг чиқиндилари. Автомобилларни ишлатиш (эксплуатация), уларга техник хизмат кўрсатиш, уларни таъмирлаш жараёнлари автотранспорт корхонасида атроф-муҳитга салбий таъсир этадиган турли чиқиндилар ҳосил қилади. Нефт маҳсулотлари (ишлайвериб яроқсиз ҳолга келган мотор, трансмиссия, индустриал мойлари, шунингдек қуюқ суркамалар) сувга, тупроққа тушиб, тез ёйилиб кетиши билан хавфли. Сувдаги нефт чиқиндилари миқдори 0,05 мг/л дан ортганда сувнинг мазаси бузилади. Аккумулятор батареяларидан тўкиладиган электролит атроф-муҳит учун даҳшатли ҳисобланади. Аккумулятор банкалари тубига қўрғошин зарралари, қўрғошин пластинасининг синиқ парчалари тўпланиб қолади. Бу чиқиндилар оқава сувларга ёки тупроққа тушиши эҳтимоли бўладиган жойларда Аккумуляторларни ювиш мумкин эмас. Амалиётдан аниқланишича, автотранспорт корхонаси ҳар доим ишлатадиган мойлари ҳажмининг 20 фоизи ташлаб юбориладиган мойлардан олиниши мумкин экан. Чиқинди мойлар 3 гуруҳга ажратилиб, қайта ишланадиган ташкилотларга топширилади. Мотор мойлари, индустриал мойлар, трансмиссияда ишлатиладиган, шу жумладан, уларнинг бошқа мойлар билан аралашмалари, турбина, гидравлик, компрессор ва трансформатор мойлари; нефт маҳсулотлари аралашмаси, ювиш воситаси сифатида ишлатилган бензин, уайт- спирит,

керосин, дизел ёнилғиси, шунингдек трансмиссия мойлари (ТАД -17 ва бошқа русумли). Битта автомобилнинг ишлаш умри давомида ўзининг массасидан 10карра ортиқ чиқиндилар ва иккиламчи ресурслар ҳосил қилади. Унга ишлатиладиган сувни ҳам эътиборга олсак бу кўрсаткич 100 марта ортиб кетади. Масалан, 150 та ЗИЛ -130 автомобили бор автокорхона бир йилда тахминан 1,5 минг тонна иккиламчи ресурслар ҳосил қилади, истеьмол қилинадиган сувни ҳисобга олсак - 9 минг тоннага етади. Автомобил транспортининг экологиклигини таъминлаш Автомобилларнинг экологик конструкцияларини яратиш. Атомобилнинг “экологиклиги” деганда, унинг ёнилғи тежамкорлиги тушунилади, яъни ёнилғини қанча кам сарфласа, экологик зарари шунча кам бўлади. Мавжуд автомобилларнинг ёнилғи тежамкорлиги конструктив ва эксплуатациявий чора-тадбирлар ҳисобига таъминланади. Қуйидаги омиллар енгил автомобилларнинг ёнилғи сарфларига катта таъсир ўтказади: автомобилнинг массаси ва габаритларини камайтириш, аэродинамик тавсифларни яхшилаш, тебранишга қаршиликни пасайтириш, двигателни бошқариш ва назорат этишнинг компьютерлашган тизимини қўллаш, механик йўқотишларни камайтириш. Автомобилнинг массасини ва ўлчамларини камайтириш юқори мустахкамликка эга пўлатларни, алюминий қотишмаларини, пластмассаларни, шиша ва кўмир пластикларни қўллаш ҳисобига амалга оширилади. Автомобилнинг аэродинамик қаршилиги аэродинамик қаршилик коэффициенти С х , фронтал проекция юзаси S ва ҳаракат тезлиги квадратига тўғри пропорционал, яъни F a қC x *S*V 2 .

Машина баландлигини камайтириб унга суйри шакл бериш билан миделни камайтирилади. Сифатли бўяш ва туртиб чиққан деталлар ва жойлар бўлмаслиги аэродинамик қаршиликни камайтиради. Тебранишга қаршилик формуласи F x қµ*M даги биринчи ҳад қаршилик коэффициенти, иккинчиси – автомобил массаси. Ғилдиракларнинг ўлчами протектор тури, шинадаги босим каби омилларга қараб µқ0,015....0,025 оралиқда бўлади. Юк автомобилларнинг конструкциясини ўзгартириб ёнилғи тежаш усуллари қуйидагилар: дизеллаштириш (54%), тезликни ростлаш(28%), радиал шиналарни қўллаш(13%), аэродинамик шаклларни ва суйриликни яхшилаш(5%). Илмий–техник тараққиёт ютуқларини босқичма босқич қўллаб ёнилғи тежамига эришиш йўли ҳам муҳим манба ҳисобланади. Масалан, АҚШ автомобилсозларининг тажрибаси кўрсатишича, вентилятор тезлигини ростланадиган қилиб ясашнинг ўзи 1974 йилда 68 млн. литр, 1982 йилда эса 2500 млн литр (35 марта кўп) ёнилғи тежаш имконини берди. Ички ёнув двигателли автомобилларнинг истиқбол йўналишлари ёниш жараёнларини такомиллаштириш ҳисобига двигателнинг Ф.И.К ни ошириш (турбонаддув, ”суюлтирилган” аралашмаларда ишлаш, электронли ўт олдириш), ишқаланишга қувват сарфини камайтириш (поршенлар сирт юзасини камайтириш, ичқуймаларнинг таянч юзаларини қисқартириш, керамик қопламалар қилиш), двигателнинг иш жараёнларини электрон тизимлар ёрдамида бошқариб, иш режимларини оптималлаштириш (бензин, газ, дизел ёнилғиси-газ). Чиқинди газларни зарарсизлантириш. Двигател цилиндрларидаги ишчи аралашманинг таркиби билан чиқинди газлардаги зарарли моддалар ўртасида бевосита боғлиқлик бўлиб, у фанга маълум. Двигателнинг тузилиши ва уни бошқариш тизимида ана шу боғланишни қўллаб, чиқинди газлардаги зарарли моддалар миқдорини камайтирадиган тадбирлар ишлаб чиқилади.

Ишчи аралашма энг самарали ёнадиган стехиометрик нисбат Sқ14,7ни оптимал аралашма деса бўлади (1-расм). Бунда ёнилғи тежамлилиги (2) ва қувват (4) бир оз камайса ҳам, чиқинди газлардаги углерод оксиди – СОнинг миқдори кескин камаяди (1). Салбий томони шундаки, азот оксидлари NO x нинг миқдори ошиб кетади (5). Карбюраторли двигателларнинг экологик тафсифларини яхшилайдиган тадбирлар қуйидагилардан иборат: 1. Двигател ишини чиқинди газлардаги NО x нинг стехиометрик таркибига яқин ҳолда таъминлаш (катализаторлар). 2. Двигателнинг конструкциясини ўта “суюқ” аралашмаларда (Sқ10...21) ишлайдиган қилиб ўзгартириш. 3. Ёнилғининг буғланиши, картер газлари ташқарига чиқиб кетишини йўқотадиган конструктив ўзгаришлар. Двигателларнинг экологик тавсифларини яхшилаш конструкциясини такомиллаштиришга, чиқинди газлар таркибини назорат қиладиган ва бошқарадиган воситалар билан жиҳозлашга, ёнилғи пуркашни бошқаришга асосланади. АҚШ да кейинги 30 йил мобайнида чиқинди газларни камайтирадиган конструктив чоралар ва усуллар қўлланди. Картерни шамолатишнинг ёпиқ тизими енгил автомобилларнинг ҳамма русумларида 1963 йилдан бошлаб қўлланади. 1966 йилдан буён чиқинди газлар назорат қилинади; у қуйидаги усуллар билан амалга оширилади. Махсус насос билан чиқариш коллекторига қўшимча ҳаво юборилади, у ерда зарарли моддалар ёниб тугайди, натижада ҳавога камроқ СН ва СО ташланади. Двигателнинг конструкциясига қуйидаги ўзгаришларни киритиш, ёниш жараёнини яхшилайди: Ёниш камераси шаклини ўзгартириш, совуқ двигателга сўрилаётган ҳавони автомат тарзда қиздириш, сиқиш даражасини қисқартириш, қўш электродли чақмоқларни қўллаш, ёниш давомийлигини ростлаш; ёниш

камерасидаги ҳарорат пасайса, чиқинди газлардаги NO x нинг миқдори камаяди. Бакда ҳосил бўладиган бензин буғларининг ҳавога чиқиб кетишига йўл қўймасдан, уларни тескари клапан ва фильтр орқали карбюраторга йўллаш усули қўлланадиган бўлди. NO x газларини камайтириш чиқинди газлардан қайта фойдаланиш ҳисобига амалга оширилди. Бунинг учун чиқинди газларни илонизи найчалардан ўтказиб, совиганидан кейин, бир қисмини сўриш коллекторига ҳайдалди, у ерда ёнувчи аралашма билан аралашиб, яна цилиндрга киради. Бу чора ёниш камерасининг хароратини ва чиқинди газлардаги NO x нинг миқдорини камайтиради. Бу тизимни бошқариш учун автомобилга кичкина компьютер ўрнатилади, у автомобилнинг тезлиги ва совутувчи суюқлик ҳароратини билиб туриб, бошқаради. Чиқинди газлар зарарини каталитик ўзгартиргичлар - нейтраллаштирувчи қурилма қўллаб ҳам камайтириш мумкин. Чиқаётган газнинг ҳаммаси шу қурилмадан ўтиб, яна бир бор ёнади, натижада СН ва СО газлар кескин камаяди; қурилма 480 0 С да каталитик оксидланиш ҳосил қилади (платина, палладий материаллари ёрдамида), бунда зарарли моддалар сув буғига (H 2 О) ва СО 2 газига айланади. Баъзи конструкцияларда каталитик ўзгартиргичлар чиқиш коллекторига ҳаво юборадиган тизим билан уланади, бу чиқинди газлар тозаланишини яхшилайди. СН ва СО ларни ўзгартирадиган қурилма икки босқичли дейилади. NO x газларига радий бирикмаси асосида ишлайдиган катализатор ёрдамида қўшимча таъсир ўтказилганда, бирикма кислород ва азотга парчаланади. Бундай нейтраллаштиргич 3 босқичли дейилади, у чиқинди газларни бутунлай зарарсизлантиради. Цилиндрдаги ишчи аралашма стехиометрик нисбатга ростлангандагина чиқинди газлардаги NO x ни ўзгартириш мумкин. Этилланган бензин ишлатилса, нейтралланиш тез ишдан чиқади. Европа стандартларида чиқинди газларни тозалашнинг қуйидаги усуллари қўлланади:

- ишчи ҳажми 2 литрдан юқори бўлган двигателларда 3 босқичли катализаторлар қўлланади, ҳажми 1,4-2 литрли двигателлар учун қуйидаги 4 усулдан бири ишлатилади: - оддий конструкцияли двигателлар учун 3 босқичли нейтрализаторлари; - “суюқ” аралашмада ишлайдиган двигателлар учун NOx нейтрализаторлари; - шунинг ўзи, қўшимча тарзда чиқинди газларни иониз қурилмадан ўтказиш; - шунинг ўзи, (учинчиси) ва 3 босқичли нейтраллагич. Бирнчи босқичда двигателнинг ишчи ҳажми 1,4 литргача бўлганда “суюқ” аралашмага мослаштирилган двигателлар назарда тутилади. Иккинчи босқичда бу двигателлар аввал бир босқичли (NO x бўйича) кейин 3 босқичли нейтраллагич билан жиҳозланади. Яхшиланган ва альтернатив ёнилғиларни қўллаш. Автомобил транспортида этилланган бензинни тақиқлаш экологик ҳолатни яхшилайди. Тетраэтилқўрғошин заҳарли модда эканлигидан ташқари катализаторнинг юзасига қўрғошин ўтириб қолганидан каталитик нейтраллагич тез ишдан чиқади. Кейинги пайтларда бензиннинг хусусиятларини яхшилаш учун “метилтретично бутиловой” эфир (МТБЭ) ишлатилади. У чиқинди газлардаги СО ни 10-20%, углеводородларни 5-10%, учувчан зарарли бирикмаларни 15 фоизгача камайтиради. МТБЭ қўлланганда бензиннинг октан сони ортади. Бензиннинг альтернатив ёнилғилари табиий ва сунъий бўлиши мумкин. Нормал шароитларда улар суюқ (этанол, метанол) ва газ ҳолатда (пропан, бутан, генератор газлари, водород) бўлади. Аксар ҳолларда суюлтирилган нефт гази (СНГ) ва сиқилган табиий газ (СТГ) ишлатилади. Уларнинг физик ва кимёвий хусусиятлари бензинга яқин. Бу ёнилғиларни ишлатиш учун двигател конструкцияси озгина ўзгартирилади ва икки хил ёнилғи (бензин ва танланган альтернатив ёнилғи) ишлатиш имкони бўлади.

СНГ таркибидаги углеводородлар, нормал шароитда газ ҳолатида бўлади, лекин босим озгина ўзгарса ҳам агрегат ҳолатини ўзгартиради, яьни суюқликка айланиб қолади. СНГ ни суюқ ҳолатда баллонга қўйиб, баллон автомобилга ўрнатилади. Унинг таркиби, асосан пропан (С 3 Н 8 ) ва бутан (С 4 Н 10 ) дан иборат: нефтдан ҳам, табиий газ конденсатидан ҳам олинади. Ҳозирги вақтда унинг икки хил русуми ишлатилади: ПА-“пропан, автомобилнўй”, ПБА-“пропан-бутан, автомобилнўй” (7-жадвал). 7-жадвал Суюлтирилган газ ва бензиннинг физик-кимёвий хусусиятлари Кўрсаткич пропан бутан бензин Молекуляр масса Суюқ фазанинг зичлиги, кг/м 3 : (қайнаш ҳарорати ва 101,4 кПа босимда) Газ фазанинг зичлиги, кг/м 3 : (нормал шароитда ва 15 0 С ҳароратда) Буғланиш иссиқлиги, кЖ/л. Ёниш ҳарорати (энг пастки) суюқ ҳолатида, кЖ/л. Октан сони Ҳаво билан аралашганда алангаланиш чегаралари (нормал шароитда) Ўз-ўзидан алангаланиш ҳарорати 0 С, 1 м 3 ёнилғи учун зарур бўлган ҳаво миқдори (назарий), м 3 Босим 101,4 кПа бўлганда қайнаш ҳарорати, С 44 510 2 1,9 484 65608 120 2,1-9,5 466 23,8 -42,1 58 580 2,7 2,55 395 26417 93 1,5-8,5 405 30,9 -0,5 114 720 - 397 62700 72-98 1,6-6,0 255- 370 14,7 27

ПБА русумли газни ҳаво ҳарорати -20 0 С дан пастга тушмайдиган барча иқлим районларида қўллаш мумкин. ПА русумлиги эса қиш мавсумида, ҳаво ҳарорати 20 0 С дан паст бўладиган иқлим районларида қўлланади (тафсия этилган ҳарорат минус 20-25 С). СНГ нинг мотор ёнилғиси сифатида ишлатиш унинг ҳамма хусусиятларидан фойдалангандагина истиқболлидир. Унинг детонацияга қарши хусусияти юқори. Пропан-бутаннинг октан сони 100 дан ортиқ, двигател детонация қилмайди ҳисоб. Ҳаво-ёнилғи аралашмаси нисбати катта кўламли бўлгани учун двигател анча “суюқ” аралашмаларда бемалол ишлай олади, натижада ёнилғи тежалади, чиқинди газларнинг зарари кам бўлади. Масалан, газда ишлаётган двигателдан чиқадиган зарарли чиқиндилар (NO x , СО, СН) меъёрда кўрсатилганларга қараганда 2 марта, қаттиқ чиқиндилар бўйича 3 марта кам. Бундан ташқари газнинг эритиш ва ишқорий хусусиятлари йўқ, демак мотор мойи 1,5-2 марта узоқ хизмат қилади. Икки хил ёнилғида ишлашга мосланган двигателлар, у ёки бу турдаги ёнилғида энг самарали даражада ишлай олмайди. Ҳозирги газ двигателлар конструкцияси ўзгартирилган бензинли двигателларда карбюраторлари ўзгартирилган, газ аппаратлари ишлаши учун вакуумни узатадиган ва совутувчи суюқлик ўтказадиган штуцер ўрнатилган. Автомобилларни газга ўтказиш мамлакат учун анча енгиллик туғдиради, чунки газ захиралари нефтникига қараганда жуда кўп. Россияда бунинг учун ҳамма шароитлар бор. Газ тўлдирувчи компрессор станциялари (ГТКС) ни қуриш ўтган асрнинг 50-йилларида бошланган. Ҳозирга қадар МДҲ бўйича 400 та станция ишга туширилган, улар 250 минг автомобилга ёнилғи қуя олади. Ёнилғи пуркалишини электрон усулда бошқарадиган аппаратлар билан жиҳозланган газ баллонлар ишлаб чиқарадиган корхоналар қурилди.

Автомобилни оптимал бошқариш. Автомобил атроф-муҳитга зарарли моддаларни ташлаши ва ёнилғини сарфлаши, кўп жиҳатдан автомобилни бошқариш усулларига боғлиқ. Автомобил ҳаракатининг режимлари икки хил: барқарор ва беқарор бўлади. Умумий ҳолда, бу ҳаракатлар қуйидаги режимлардан иборат: шиғов, секинлашиш, двигателнинг салт ишлаши ва деярли ўзгармас тезлик билан юриш. Бу режимлар турли-туман нисбатда бир-бири билан бирга келади 8-жадвал Автомобилнинг ҳаракат режимлари Ҳаракат режими Ҳаракат давомидаги улуши, % Енгил автомобил Юк автомобили Шиғов Ўзгармас тезлик Секинлашув Салт юриш 37 12 29 22 42 16 25 17 Турли русум автомобилларда шиғов жараёнининг параметрлари турлича оптимал қийматга эга бўлади. Шиғов жараёнида автомобилларни бошқариш жараёнлари қуйидагилар: карбюратор дроссел тўсмақопқоғининг очилиш катталиги ва тезлиги, узатмаларни алмашлаб улаш давомийлиги ва кейинги узатма уланишидан олдинги онда тирсакли валнинг айланишлар сони. Дроссел тўсмақопқоғининг очилиш тезлиги ва узатмаларни алмашлаб улаш давомийлиги автомобилнинг шиғов жараёнидаги иқтисодий кўрсаткичларига айтарлик таъсир қилмайди. Асосий эътибор дроссел тўсмақопқоқнинг ҳолатини тўғри танлашга ва шиғов вақтида узатмаларни алмашлаб улашга қаратилиши керак. Агар автомобил эконометр билан жиҳозланган бўлса, у кўрсатадиган оптимал режим чегаралари автомобилнинг русуми билан аниқланади ва юклама, тезлик режимлари билан тавсифланадиган меъёрий параметрларга мос келиши керак. Яхши йўл шароитида ёнилғи сарфини ва зарарли чиқиндиларни камайтириш учун энг катта узатмада юриш керак. Бунда двигател иложи борича кам айланишларсиз ишлаши керак, акс ҳолда деталлар ейилиши

тезлашади. Двигател юкламалар билан ишлаганда тирсакли валнинг айланишлар сони номинал қийматнинг 0,30-0,35 улушидан кам бўлмаслиги лозим. Шаҳар ташқарисида юрганда енгил автомобилларнинг оптимал тезлиги 65 км/соат, юк автомобилларники 80-90 км/соат бўлади. Чиқинди газларда зарарли моддалар энг кўп бўладиган режим - двигателни зўриқтириб ишлашдир. Шиғов олиш ва двигател билан тормозлаш - энг ёмон режимлар ҳисобланади. Автомобилларни самарали эксплуатация қилишга ҳаракат тезлиги катта таъсир этади ва у ўз навбатида йўлнинг ҳолатига боғлиқ. Масалан, аксари автомобиллар ва автопоездлар 60-80 км/соат тезлик билан юргандагина техник хизмат кўрсатиш, таъмир, ёнилғи, шиналар бўйича сарфлар, амортизация ажратмалари энг кам даражада бўлади. Автомобилларнинг техник эксплуатациясини такомиллаштириш. Автомобиллар техник ҳолатининг чиқинди газлардаги зарарли моддалар миқдорига таъсир этиши ёнувчи аралашма таркибини ва алангаланишининг бузилиши орқали бўлади. Бензинли двигателларда бундай таъсирга олиб келадиган носозликлар таъминот ва ўт олдириш тизимига, дизелларда эса ёнилғи узатиш тизимига тўғри келади. Двигателнинг ростланадиган тавсифлари беқарор бўлса, ёнувчи аралашманинг таркиби бузилади. Коэффициент “φ”нинг қиймати 1,1 бўлганда чиқинди газлардаги CO энг кўп миқдорда бўлади; 1,1 дан ортганда ёки камайганда эса бу моддалар миқдори камаяди. Ўт олдириш қанча кечиктирилса, NO x нинг миқдори шунча камаяди, ёнувчи аралашма “қуюқ” лашганда чўққисига чиқади. φқ0,9 ва ўт олдиришнинг илгарилатиш бурчаги 18-20 % кечикканда NO x нинг миқдори 35-45% камаяди. Ёниш жараёнларини оптимал ҳолатга келтириб, чиқинди газлардаги заҳарли моддаларни камайтириш энг истиқболли усулдир, чунки чала ёнишдан ҳосил бўладиган маҳсулотлар СО ва СН лар ҳосил бўладиган

пайтдаёқ нейтраллаштириб юборилади. Бу чиқариш тезлигига ўрнатиладиган қимматбаҳо нейтраллагичдан кўра яхшироқ. Заҳарли моддаларга қарши қурилма ишлатиш, карбюраторни ростлаш, чиқинди газлардаги СО ва NO x миқдорини 2 марта, СН нинг миқдорини 1,5 марта камайтиради. Двигателнинг ростланадиган конструкцияларида носозлик ва ўзгариш рўй берса, чиқинди газ таркиби ҳам ўша заҳоти ўзгаради. Бу таркибга қараб двигателнинг техник ҳолатини ташхис қилиш мумкин. Чиқинди газлардаги зарарли моддалар миқдорига таъсир этадиган носозликларнинг 80 фоиздан ортиғи двигателга тўғри келади. Двигателнинг ростланадиган жойларига қарамасдан узоқ муддат ишлатиш оқибатида чиқинди газларда СО ва СН нинг миқдори ортиб кетиши мумкин. Кабюраторнинг техник ҳолати ёмонлашуви ҳаво фильтрининг қаршилиги ортиши, ёниш камераси деворларида қатқалоқ ҳосил бўлиши, газ тақсимлаш механизмидаги тирқишларнинг бузилиши зарарли чиқиндиларни кўпайтиради. Чиқинди газлар цилиндр-поршен гуруҳидаги тирқишлардан ўтиб, картерга, ундан атмосферага ўтиб кетади. ИЁДнинг техник ҳолати чиқинди газлар таркибига қандай таъсир этиши қуйида берилган (9-жадвал):

9-жадвал Двигател носозликларининг зарарли чиқиндиларга таъсири Носозлик тури Чиқиндиларнинг кўпайиши, %% СО СН Салт юриш тизимини нотўғри ростлаш 34-40 30-35 Қалқовичли камерада ёнилғи сатхининг 50 - кўтарилиши Эконамайзер клапанининг носозлиги 40-55 60-70 Тезлатувчи насос деталларининг ейилганлиги 10 гача 40 гача Ҳаво тозалагич қаршилигининг ортиши 25 30 Эрта ўт олдириш 12-16 15-20 Чақмоқ электродлари орасидаги тирқишнинг ортиши - 30 гача Тўрт цилиндрли двигателда чақмоқнинг ишламай қолиши - 100 гача Цилиндр-поршен гуруҳининг чегаравий ейилиши - 120 гача Амалиётдан маълум бўлишича, ишлаб турган автомобилларнинг 60 фоизи заҳарли газларни кўплаб чиқаради, 20 фоизи эса меёридан 2 ҳисса ортиқ чиқаради. Атроф-муҳит автомобилларнинг чиқинди газлари билан ифлосланиши камайтирадиган чоралар: назорат-ростлаш постларини жорий қилиш, чиқинди газларнинг заҳарлилигини назорат қилиш постларини жорий қилиш.

Двигателларнинг таъминот тизимини ростлаш ва уларга ТХ кўрсатиш участкаларни жорий қилиш, техник ташхислаш постлари ва қаторларини жорий қилиш. Автомобилнинг тежамкор моделини ишлаб чиқиш ва ясаш амалиёт учун камлик қилади, унинг кўрсаткичларини эксплуатация давомида керакли даражада ушлаб туриш ҳам керак. Биронта кўрсаткич меъёрдан салгина ўзгарса ёнилғи сарфи ортади, заҳарли моддалар кўплаб чиқариб ташланади. Техник носоз автомобилни ишлатиш зарарли моддалар чиқаришни 40% кўпайтиради. Ҳалқаро амалиёт кўрсатишича автомобил паркини техник соз ҳолатда ушлаб туриш учун кетадиган ҳаражатлар атроф-муҳит ифлосланишидан кўриладиган зарарларни камайиши ҳисобига қопланиб кетади. Бу самара чиқарилаётган автомобилларга қўйилаётган стандартларнинг қатъийлаштириш ҳаражатларини ҳам қоплайди. Автомобилларни ишлатишдан бўладиган экологик хавфни баҳолаш Автомобилни эксплуатация қилишнинг экологик хавфини баҳолаш учун комплекс кўрсаткич П эх дан фойдаланилади. П эх қЗ к /Р й , Бу ерда, З к -комплекс умумий зарар, сўм. Р й -йиллик бажарилган иш, ткм. Умумий зарар чиқинди газлар, шовқин, титрашлар, чанг, иссиқлик чиқариш, ер-сув ифлосланиши кабилардан ташкил топади. Буларни ҳисоблаб пулга чақишнинг иложи амалда йўқ, чунки ижтимоий-иқтисодий зарарларни ҳисоблайдиган усулларнинг ўзи йўқ.. Тахминий ҳисоблаш учун экологик хатарнинг интеграл коэффициенти - Кэх ишлатилади. К эх n қΣ γ i K i , KiқA э /A а , Бу ерда, К i -ифлосланишнинг ҳар бир (чиқинди газлар, шовқин, титраш ва х.к.) тури бўйича экологик хавфлилик коэффициенти. γ i –ҳар бир турдаги ифлосланишнинг аҳамиятлилик коэффициенти.

А э -атроф-муҳитга таъсирнинг эталон даражаси. А а -атроф-муҳитга таъсирнинг амалдаги даражаси. Идеал автомобилда Кқ1 (экологик тоза, хавфсиз); у мезон қилиб олинади. К<1 бўлса, экологик кўрсаткичнинг амалдаги миқдори идеал даражага яқинлашиб қолганини кўрсатади. Алоҳида олинган ифлосланиш турининг коэффициенти (γi) нинг умумий экологик хатарга таъсири эксперт баҳолаш усули билан аниқланади. Шартли равишда олинган А ва Б автомобилларининг эталон автомобил В га нисбатан экологик хатарини ҳисоблайдиган мисолни кўриб чиқамиз. Атроф-муҳитга икки тур зарар: чиқинди газлар ва шиғов олиш таъсир этади, деб қабул қиламиз. Чиқинди газлар миқдорини маълум услуб орқали, ёнилғи сарфини ҳисобга олган ҳолда г/квт соат билан аниқлаймиз. Фараз қилайлик, экспертлар ҳар қайси зарарни қуйидагича баҳоладилар: 1. чиқинди газлар ташлаш γ г қ0,8; 2. шиғовдаги шовқин γ ш қ0,2. ҳисоблар 10 –жадвалда келтирилган. 10-жадвал. Экологик кўрсаткичларнинг миқдори Кўрсаткич Автомобил А Б В Ифлосланиш тури: чиқинди газларнинг заҳарли моддалари (СО, СН, N o , қорақурум) г/квт соат Шиғов олишдаги ташқи шовқин, ДБ 15 82 25 92 9 72 Экологик хавфлилик коэффициенти : Кг К ш 0,6 0,9 0,375 0,8 1,0 1,0 Ахамиятлилик коэффициенти: γ г γ ш 0,8 0,2 0,8 0,2 0,8 0,2 Автомобилни ишлатишдан кутилган экологик хатарнинг интеграл коэффициенти, Кэх 0,66 0,46 1,0

Жадвалдаги рақамлардан фойдаланиб уччала автомобил учун Кэх нинг қийматларини ҳисоблаймиз. А:0,8*0,6+0,2*0,9қ0,66. Б:0,8*0,375+0,2*0,8қ0,46. В:0,8*1,0+0,2*1,0қ1,0. Бу ҳисоблардан хулосалар чиқарамиз: 1. “Б” автомобил энг хатарли экан, унинг интеграл коэффициенти 0,46 (идеал автомобилда К эх қ1,0, ”A” турдаги автомобилда эса 0,66:1,43 марта ортиқ.); 2. ”A” автомобил эталон автомобилга қараганда хатарлироқ чунки 1,0:0,66қ1,52. Автомобилларнинг альтернатив конструкциялари. Катта шахарлардаги энергетик ва экологик инқирозлар электромобиллар яратишни тақозо этади. АҚШнинг Лос-анжелос шаҳрида фотокимёвий смог ҳодисаси кашф қилингандан сўнг Калифорния штати ҳаво бассейнини ҳимоя қилиш ҳақида қонун қабул қилинди. Шу қонунга кўра 2003 йилга келиб штатда атмосферага чиқинди газ ташламайдиган 105 минг автомобил фаолият кўрсатиши керак эди. Бу топшириқ электромобилларни ишлаб чиқиш дастурига туртки бўлди. Электромобил замонавий ИЁД ли автомобиллар билан рақобат қила олиши керак. Дастлабки нархи эксплуатация ҳаражатлари, юриш захираси, аккумулятор батареясини зарядлаш ва ишлаш давомийлиги, ишончлилиги ва хавфсизлиги, электромобилнинг муваффақиятини белгилайди. Бу кўрсаткичларнинг бари аккумулятор батареясининг сифатига боғлиқ. У қуввати катта ва захирадор, узоқ муддат ишлайдиган, тез зарядланадиган, кенг кўламли ҳаво ҳароратида ишончли ишлайдиган бўлиши керак. Экология талабларига кўра хизмат муддати тугагач, барча қисмларини тиклаш ва қайта ишлаш имкони бўлиши лозим. Автомобилсозликда қўрғошин кислотали стартёр аккумулятор батареялари кенг қўлланади. Электромобил учун бундай батареянинг вазни

кўплик қилади, бундан ташқари, унинг хизмат муддати қисқа, солиштирма қуввати кам (25...30 вт.соат). Ҳозирги пайтда солиштирма қуввати юқори бўлган янги турдаги батареялар яратилган: никел-кадмийли 130...410 Втсоат/кг никель-гибридли (35....50 Вт.соат/кг), натрий-никелхлоридли (90...130 Вт.соат/кг) ҳаво- алюминийли (250..300 Вт.соат/кг) ва б. Натрий-никелхлоридли аккумуляторларни синаш кўрсатишича унинг солиштирма қуввати 170 Вт/кг гача етади. Қувват бўйича Ф.И.К 91%, хизмат муддати 5 йил ёки 1500 марта зарядлаш-разрядлаш циклига (бу - электромобил 150 минг км йўл юришга тенг) етади. Франциянинг аккумуляторлар чиқарадиган фирмаси – САОТ нинг башоратига кўра 2010 йилда солиштирма энергияси 200 вт.соат/кг, солиштирма қуввати 300вт/кг, хизмат муддати камида 1000 марта разряд циклли аккумуляторлар серияли тарзда чиқарилади. Электромобилсозликда иккита асосий йўналиш кўзга ташланади. Серияли ишлаб чиқарилаётган автомобилларнинг базавий моделига озгина ўзгартишлар киритиб конструкциялаш (ВАЗ-21087, Мерседес 190Е, М-214); янги конструкцияларни лойиҳалаш (ФЭВ, Зум). Биринчи йўналиш кам маблағ ва вақт талаб этади, бироқ самарали автомобил яратилмайди. Иккинчи йўналиш энергияни тежайдиган ва бошқа муаммоларни ҳал қиладиган имкониятларга эга. Автомобил камроқ энергия истеъмол қилиши учун унинг тебранишга қаршилиги, аэродинамик қаршилиги камайтирилади. Масалан, француз фирмаси “Мишелин” шундай шиналар яратдики, уларда тебранишга қаршилик одатдаги стандарт шиналардагига қараганда 35% кам, натижада электромобилларнинг юриш захираси 20% ошди. Мустаҳкамлиги юқори пўлатлар, алюминий қотишмалари, углепластик ва пластмассалардан фойдаланиш электромобил оғирлигини 150-200 кг га камайтириб, шаклини

яхшилаш имконини беради, натижада аэродинамик қаршилик коэффициентини 0,35...0,50 дан 0,20...0,25 гача пасайтириш мумкин. Автомобил тормозланганда унинг барча кинетик энергияси (тормоз қурилмалари қизишига сарфланиб) йўқолиб кетади. Электромобилларда эса аккумулятор батареясини зарядлашга сарфланади, шу билан мавжуд электр энергиясидан фойдаланиш 10-15% камаяди. Ҳозирги даврда дунёнинг йирик автомобил компаниялари серияли тарзда электромобил чиқаришга киришган. Электромобилларнинг янги авлодини яратиш учун Калифорнияда “Калстар” номли фирма ташкил этилган, унга авиакосмик корхоналари ҳам киради, энг катта тезлиги 120 км/соат, бир кунда 225 км юра оладиган ва 11 секунд давомида тезлигини 100 км/соатга чиқарадиган, икки ўринли электромобил яратиш кўзда тутилади. Юриш қисмида алюминий қотишмалари, кузовида эса қайта фойдаланиш мумкин бўлган пластмассалар ишлатиш мўлжалланади. Бу электромобил контакт нуқталари йўқ зарядловчи қурилма билан жиҳозланади. Энергия таъминотни бошқарувчи тизими датчиклар ёрдамида электромобилнинг ишчи тавсифларини назорат қилади. Борт микрокомпьютери датчиклардан келган маълумотларни қайта ишлаб, турли ҳаракат режимларида юриб ўтиш мумкин бўлган йўлни ва энергия сарфини камайтиришни башорат қилади. Шиналари стандарт шиналардан енгил ва тебранишга қаршилиги 30% кам. Шундай қилиб, электромобил транспортининг ривожидан кўриниб турибдики автомобилсозлик замонавий ИЁД ли атомобиллар билан рақобат қила оладиган электромобил яратишга тайёр. Экологик автомобил яратишнинг яна бир йўли ИЁДни мотор-генератор қурилмаси билан бирлаштиришдир. Атмосферага ташланадиган зарарли моддалар ёнилғи сарфига, автомобилнинг тезлигига, узатмаларни қанчалик тез-тез алмашлаб улашга, тормозлашга, двигателни ўчириб ёқишга, бурилишлар ва тўхташларга бевосита боғлиқ.

Демак, автомобил олдида турган асосий техникавий масала - ҳаракат шароитларидан қатъи назар ИЁД нинг оптимал ишлашини таъминлашдир. Электр энергиясининг буферли манбаи бўлган мотор-генератор қурилмаси экологик автомобил (экомобил) муаммосини ҳал қилади: 1. ИЁД ишини тежамкорлик ва экологик кўрсаткичлар бўйича оптималлаштиради. 2. Автомобил шиғов олаётганда истеъмол қиладиган катта электр қувватини ИЁД эмас, буферли манба ва тортувчи электр юритма таъминлайди. Натижада ИЁД дан камроқ қувват талаб қилинади, айни пайтда, автомобилнинг динамик ва тортиш тавсифлари яхшиланади. 3. Буферли манба ва тортувчи электр юритма автомобил тормозланганда буферли манбага энергияни қайтаради. Бу ҳол шаҳар шароитида электр энергиясини 40%гача тежаш имконини беради. 4. Энергиянинг буферли манбаи ҳисобига, экомобил ИЁД ни ўчириб қўйиб, нормал режимда 30 км юриши мумкин. Бу пайт экомобилнинг экологик тозалиги чўққига чиқади. Буферли манба сифатида замонавий кондесаторли батареялар ишлатилади, улар манбани электр тармоғидан 10 минут ичида зарядлаш имконини беради. Агар электромобилнинг қатнов йўналиши захира йўли 30 км дан ортиқ бўлмаса ва охирги бекат пунктда электр тармоғидан заряд олиш имкони бўлса, ИЁД ни умуман ишлатмаса ҳам бўлади. ИЁД электр энергиясининг захира манбаи бўлиб қолади, керак бўлганда экомобилнинг ҳаракат кўламини кенгайтиради. Электр энергиясининг солиштирма сарфларига асосланган ҳисоб- китоблар кўрсатишича экомобилдаги ИЁД нинг ўртача зарурий қуввати оддий автомобилга қараганда 4-5 марта кам экан. Тўла юкланган М-2141 ЭК нинг электр тармоғидан заряд олдирмасдан ишлатгандаги ёнилғи сарфи шаҳар шароитида 100 км йўл учун 3,75л. ЭЛОТ ИИЧ корхонаси “Москвич” АЖ билан бирга тортувчи электро агрегатлар

асосида бир қанча экомобиллар яратди, улардан шаҳар ичида кичик ҳажмдаги юк ташишда фойдаланилади. Қуйида (11-жадвал) М2141-ЭК экомобили М2141 базавий автомобил билан таққосланган. Ижтимоий жиҳатлар ҳисобга олинмаган. Экомобилнинг техник ресурси ва ишончлилиги, бошқарувчанлиги юқори. Ундаги энергия қурилмасидан хўжалик ва рўзғор мақсадлари учун ҳам фойдаланиш мумкин. Экомобилларни такомиллаштириш энергиянинг янгича манбаларини топиш билан боғлиқ. Буларга қаттиқ ва суюқ, актив массаси осон алмаштириладиган электркимёвий генераторлар, МГД генераторлар, газ турбинали энергия қурилмалари киради.

11-жадвал N k/ k Асосий техник кўрсаткичлар М-2141 М-2141-ЭК 1 2 3 4 5 6 ИЁД: Номинал қуввати, квт Массаси, кг Илашма массаси, кг Узатмалар қутиси массаси, кг Генератор массаси, кг Стартёр массаси, кг Электромеханик ўзгартиргич: Номинал қуввати, квт Массаси, кг 56.3 135 5 40 5 7 Мавжуд эмас 22 70 Мавжуд эмас Мавжуд эмас Мавжуд эмас Мавжуд эмас 40 62 7 8 9 10 11 12 Яримўтказгичли ўзгартиргич: Номинал қуввати, квт Массаси, кг Буферли энергия манбаи: Энергия сиғими, квт соат Тўла жиҳозланган автомобил массаси, кг 100 км га ёнилғи сарфи (электр тармоғидан заряд олиш бўлмаганда). 100 км/соат тезликкача шиғов давомийлиги, сек Чиқинди газлардаги моддалар СО,% СН,% Мавжуд эмас Мавжуд эмас 1070 8.5 18.0 1.5 1.0 40 25 6 120 1155 3.5 16.0 0.5/нет 0.25/нет

Автомобилда компьютер техникасини қўллаш. АҚШ да автомобилларга компьютер техникасини қўллаш учун ёнилғини тежаш ва атроф-муҳитни мухофаза қилиш бўйича федерал стандартлар ва қонунлар катта таъсир этди. Бундай таъсир қуйидагиларда акс этади. 1. Стандартлар ва қонунлар ёнилғи сарфини ва чиқинди газлардаги зарарли моддалар миқдорини назорат этиш имконини берадиган асбобларни ва усулларни қўллашни талаб этади. 2. Улар ёнилғи узатиш жараёнларини ростлайдиган, автомобилнинг ёнилғи тежамлилиги, экологиклиги ва хавфсизлигини ҳисобга олган ҳолда, ҳавоёнилғи аралашмасини тайёрлайдиган турли техник воситаларни, шу жумладан, компьютерни ўрнатиш зарурлигини таъкидлайди. Бундай қўшимча асбобускуналарнинг нархи, битта ўрта классдаги енгил автомобил учун, янги автомобил нархининг 16 фоизини ташкил этди. 3. Ёнилғининг ортиқча сарфланиши ва чиқинди газлардаги зарарли моддаларнинг меъёридан ортиқ бўлишига сабабларни топиб тегишли таъмир ёки ростлаш ишларини бажарадиган асбоблар ва усулларга зарурат туғилди. Автомобил бортига ўрнатиладиган компьютер қўйидаги масалаларни ҳал қилади: - агрегат ва тизимлар (ёнилғи узатиш, узатмаларни алмашлаб улаш ва б.) ишини бошқариш; - оддий тизимлардан тортиб ахборотни эслаб қоладиган тизимларгача, барчасининг техник ҳолатини назорат этиш. Параметр рухсат этилган қийматдан оғиб кетган заҳоти, сигнал (видео, аудио) берилади; - автомобил ишлаётган муайян шароитдан келиб чиққан ҳолда, ҳайдовчига оқилона режимлар ҳақида тавсиялар бериш; - ҳайдовчининг ишлари (бошқариш ва юриш режимларига, чекловларга, борт компьютернинг тавсияларига риоя қилиш) ва жисмоний ҳолатини (алкогол, соғлиғи ва бош) назорат этиш зарур бўлганда автомобилни автоматик тарзда тўхтатиш;

- ернинг сунъий йўлдоши орқали автомобил ҳаракатланаётган ҳудуд ва йўлларнинг ҳолати ҳақида навигация қилувчи ахборотни ҳайдовчига етказиш; - автомобилни қўриқлаш (механик калит ишлатмасдан эшикларга кодланган электронли қулф ўрнатиш, двигателни ишга туширадиган кодли тизим ва ҳ.к.); - ҳайдовчи йўғида двигателни ишлатиб, юришга тайёрлаб қўйиш, масалан, қишда гараждан ташқарида сақланганда қиздириш ёки муайян бир вақтда юриш учун тайёрлаш кабилар. Автомобил бортига ўрнатиладиган компьютер тизимлари, кўпинча двигател ишини, двигателга ёнилғи узатилишини назорат қилади, турбонаддувни бошқаради. Булардан бири двигател ишини, таъминот тизимини, ўт олдириш ва газ чиқариш тизимини, ниҳоят, автомобил ва двигателнинг эксплуатация кўрсаткичларини, энг аввало, тежамлилик ва экологиклигини назорат қилади. Бу компьютер тизими электрон узелдан иборат бўлиб, қуйидагилардан иборат: борт компьютери, компьютерга ахборот узатувчи датчиклар, двигател ишини бошқарадиган ижрочи қурилмалар ва механизмлар, двигателни комьпютернинг буйруқларига асослаб бошқарадиган механизмлар. Компьютерда штекерлар ёрдамида уланган осонгина ечиб олинадиган хотира блоки бор. У иш режимларини ўзида қайд этади ва хотирасидаги ростланадиган кўрсаткичлар билан таққослайди. Борт компьютерлари назорат қилишнинг қатъий схемаси бўйича ишлайди ёки двигател ишини программали бошқаради. Режимлар ҳақидаги ахборотлар датчиклардан тушади. Датчиклар ҳарорат, босим, қаршилик, силжиш каби омилларни ўлчаш асосида ишлайди, тегишли сигналлар электр кучланиши шаклида компьютерга тушади. Намунавий борт компьютер тизимида қуйидаги датчиклар бор: Чиқариш коллекторига ўрнатилади, кислород миқдорини ўлчайди.

Узгич-тақсимлагичга ўрнатилади, тирсакли валнинг айланишлар сонини ўлчайди. Совитувчи суюқлик ҳароратини ўлчайди. Сўрувчи қувурдаги сийракланишни ўлчайди. Детонациядан хабар беради. Сўрилаётган ҳаво ҳароратини ўлчайди. Дроссел тўсмақопқоқнинг ҳолати ҳақида хабар беради. Узатмаларнинг уланишидан хабар беради. Вентилятор ишидан хабар беради. Компьютернинг буйруғи асосида ижрочи органлар соленоидлар, двигателлар автомобилнинг у ёки бу тизими ишини бошқаради: 1-дроссел тўсмақопқоқнинг ҳолати соленоид ёки қадамли двигател ёрдамида ростланади; 2салт юриш режимидаги айланишлар сонини бошқариш; 3-салт режимда ёнилғи узатишни бошқарадиган соленоид; 4-совуқ двигателни ишга туширишда ҳаво иситкични бошқарадиган соленоид; 5-ҳаво узатишни бошқарадиган соленоид. Наддув жараёнида ҳаво оқимини сўриш коллекторига каталитик ўзгартиргич ёки атмосферага йўналтиради; 6- ёнилғини олдиндан буғлантириб берадиган қурилма (вакуум клапан юритмаси ва керамик иситкичдан иборат); 7-автоматик узатмалар қутисини бошқарадиган соленоид (автомобилнинг катта тезликларида тўғри узатмани улайди); 8-ўт олдиришни илгарилатиш бурчагини бошқарадиган соленоид (диафрагма остидаги ҳаво сийракланишини бошқаради) ёки ўт олдиришнинг бевосита компьютер тизими. АҚШ да ишлаб чиқарилаётган енгил автомобилларнинг аксари ёнилғи узатадиган электрон тизимга эга. Бундай система ҳаво сарфини бошқаришга асосланган бўлиб, 3 қисмдан иборат: ёнилҳиконтури, ҳаво киритиш контури, электрон назорат контури (3-paсм). Биринчи контурда бак ичидаги ёки устидаги насос-2 ёнилғини фильтр-3 га узатади. У ердан уришларни сўндирувчи (тизимдаги ёнилғи босимини бир хиллаштириб беради) қурилма 4 орқали тақсимловчи штангага тушади, кейин бош фарсункалар-6 га

тақсимланади. Ёнилғи порасини плунжер пуркайди, уни соленоид бошқаради, соленоид компьютер-17 нинг сигнали асосида қайтарувчи пружинани сиқади. Тақсимловчи штанга босим ростлагич-7 билан боғланган, ростлагич штанганинг босими билан киритиш коллектори-8 даги нисбатни бир хилда ушлаб туради, ортиқча ёнилғи босим ростлагич орқали бакка ташланади. Коллекторга совуқ ҳолда ишга туширувчи форсунка-9 ҳам ўрнатилади, у ҳам тақсимловчи штангадан ёнилғи олади. Иккинчи контурда ҳаво фильтр-14 дан ўтиб, киритиш коллекторига тушади, ҳаво тўсмақапқоғи-10 ҳаво миқдорини белгилайди, унинг ҳолатини датчик-11 қайд этиб туради. Ҳисоблагич-13 ҳаво миқдорини ўлчаб, компьютерга сигнал юборади. Двигател совуқ пайтида ҳаво клапани-12 очиқ туради, ҳаво тўсмақопқоққа бормай, сўриш камерасига киради, натижада двигател қиздирилаётган пайтда тирсакли вал барқарор айланади. Ўт олдириш уланиб, тирсакли вал айланганда ва совутувчи суюқлик ҳарорати 16 0 С гача бўлганда алмашлаб улагич-15 совуқ ҳолда ишга туширадиган форсункани улайди ва бир пора ёнилғини пуркайди. Двигател нормал ишлай бошлаган заҳоти ёнилғининг форсунка-9 га келиши тўхтайди ва компьютерга-17 ёнилғи узатишни автомат тарзда бошқара бошлайди. Компьютерга ахборот датчиклар орқали қуйидагилардан келади: ёнилғи насоси 2, ҳаво сарфи 13, ҳаво тўсмақопқоғи 11 нинг ҳолати, совутувчи суюқлик 16 ҳарорати, автоматик узатмалар қутиси 18 даги нейтрал узатманинг уланиши, автомобил тезлиги 19, тақсимлагич 20, компьютерни, аккумулятор батареяси 22 электр қуввати билан таминлайди. Компьютернинг бошқарувчи сигналлари бош форсункалар 6 ва ўт олдириш қулфига келиб тушади. Бошқа шунга ўхшаш электрон тизимлар ҳавонинг ортиқлик коэффициентини, детонациялар юзага келишини ҳам назорат этади. Автомобил транспортининг экологиклигини таъминлаш тадбирлари. Транспорт воситасининг экологиклиги – ёнилғининг солиштирма сарфини камайтириш демакдир.

Ёнилғи-энергетика ресурсларини тежаш тадбирлари саноат, транспорт, фан ва давлатнинг биргаликдаги ҳаракатлари билан амалга оширилади. Давлат техникавий сиёсат юргизиб, тегишли қонунлар қабул қилади, оқилона солиқ тизимини жорий қилади, рағбатлантирувчи ҳаракатлар қилади. Кейинги 20 йил ичида АҚШ нинг автомобил парки 36% ўсган бўлишига қарамай, ёнилғи сарфининг абсолют миқдори 30 % камайди. Автомобил транспортида ёнилғи тежашга қаратилган сиёсатни амалга оширишда 1978 йили қабул қилинган федерал стандарт ҳал қилувчи рўл ўйнади. Давлат автомобиллар конструкциясининг тежамкорлигига баҳо бериб, кўп ёнилғи сарфлайдиган автомобилларни ишлаб чиқарувчиларга қўшимча солиқлар жорий қилди. 1980 йили100 км йўлга 15 л ёнилғи стандарт меъёр қилиб тайинланган ҳолда, сарф бундан ортиб кетса ҳам қўшимча солиқ олинмади.1982 йилга келиб, ҳар битта шундай автомобилдан 450 доллар, 1986 йилда 1850 доллар олинадиган бўлди. Шундай қилиб, тежамкор бўлмаган автомобил ишлаб чиқарувчиларнинг харидорлари камайиб кетаверди, чунки улар қўшимча солиқ тўлашни хоҳламайдилар. Катта шаҳарларнинг атроф-муҳитини мухофаза қилиш мақсадида махаллий қонунлар ва тартиблар қабул қилинади. Масалан, Нью-Йоркда дизел двигателлар 3 минутдан ортиқ салт ишламаслиги керак. Москва шаҳрининг атроф-муҳитини муҳофаза қилиш комитети экологик таъминотнинг ҳуқуқий асосларини яратадиган учта янги қонун лойиҳасини ишлаб чиқди. Бу қонун лойиҳаларидан бирига кўра автомобилнинг тутун чиқарадиган қувурига заҳарли моддаларни нейтраллаштирувчи қурилма ўрнатилади. Двигателли зарарли чиқиндиларни ҳудудий меъёрлардан ортиқ ташлайдиган ҳамма автомобилларга эгаси ҳисобидан шундай қурилма ўрнатилади. Зарарли чиқиндилар ҳақида федерал стандарт мавжуд бўлмаса ёки бундай стандартлар махаллий шароит учун камлик қилса, меъёрлар

жорий қилинади. Биринчи навбатда, кўп тутайдиган автомобиллар – дизеллар ва юк автомобилларга, иккинчи навбатда-юридик шахсларга тегишли автомобилларга, сўнгра шахсий автомобилларга нейтраллагичлар ўрнатиш кўзда тутилган. Бошқа бир қонун лойиҳаси Москва шаҳрининг ёнилғи қуйиш шахобчаларида экология стандартларига жавоб берадиган мотор ёнилғиси сотилишини таъминлашга қаратилган. Чора-тадбирлар маъмурий жаримани кўзда тутади ва юридик шахсларга нисбатан энг кам иш хақининг 100 баробарини, раҳбарларга нисбатан 3 баробарини белгилаган. Учинчи қонун лойиҳаси кўчма манбалардан ҳавога етадиган зарарлар учун тўловни кўзда тутади, яъни ишлатилиши экологияга жуда салбий таъсир этадиган, лекин ишлаб чиқарилишини тўхтатиш мақсадга мувофиқ бўлмаган ёки мумкин бўлмаган ёнилғилар нархи ошириб қўйилади. Масалан, ёнилғи қуйиш шахобчасида этилланган бензин сотилса, бензиннинг бир литрига 30 руб, дизел ёнилғисининг шунчасига 40 руб қўшимча тўланади (нархлар 1997 йилники). Ёнилғининг экологик кўрсаткичлари қанчалик яхши бўлса, қўшимча тўлов шунчалик кам бўлади. Агар автомобил суюлтирилган ва сиқилган газ билан ишласа, унинг эгаси зарарли чиқиндилар учун ҳеч нима тўламайди, чунки бундай ёнилғиларнинг чиқиндиси кам бўлади. Учала қонун лойиҳасидан тушадиган маблағларни Москва шаҳрининг ҳаво бассейнини тозалаш учун сарфлаш кўзда тутилади. Автокорхоналар оқава сувларининг таснифи АТК оқава сувлари қуйидагича таснифланади: - Автомобилларни ювган сувлар (қайта фойдаланиш тизимига тушади). - Ишлаб чиқариш участкаларидан чиқадиган ва таркибида нефт қолдиқлари бор оқавасувлар. - Таркибида оғир металлар, кислоталар ва ишқорлар бўлган оқава сувлар.

- Таркибида бўёқлар ва бўёқларни эритувчи моддалар бўлган оқава сувлар. - Автокорхона ҳудуди устидан оқиб тушадиган сувлар. Автомобилларни ювган сувлар. Бу тоифа сувлар автокорхонада ҳосил бўладиган ишлаб чиқариш оқава сувларининг 80-85 фоизини ташкил этади. Оқава сувларни ифлослайдиган нарсалар унда муаллақ сузиб юрадиган моддалар ва нефт маҳсулотларидир. Муаллақ моддаларнинг миқдори ювилаётган автомобилнинг ўлчамларига, йўл қопламаси тури ва грунтнинг таркибига, мавсумий шароитга, автомобилни ювиш даврийлиги ва ювиш машинасининг турига боғлиқ. Оқава сувлардаги нефт маҳсулотларининг хусусиятлари улар кучсиз эмульсия ҳолатида бўлади ва сув юзасидаги нефт маҳсулотлардан фойдаланишни мураккаблаштиради. Автокорхона оқава сувларининг ўртача ифлосланганлиги 12- жадвалда берилган. Автокорхона оқава сувларининг ўртача ифлосланганлиги Автомобил тоифаси Ифлослар миқдори Муаллақ моддалар мг/л Нефт маҳсулотлари мг/л РН БПК 20 ,мг О 2 /л Тетраэтилқўрғошин, мг/л Енгил 400-600 20-40 7-8 20-40 0,01 Автобус 900-1300 20-50 7-8 30-40 0,01 Кичик юк автомобили 1400-1800 40-50 7-8 30-40 0,1 Катта юк автомобили 2000-4000 50-150 7-8 30-40 0,1 изох: БПК 20 – 20 0 С да чегаравий концентрациянинг биологик кўрсаткичи. Автомобил этилланган бензинда ишласа, уни ювган сувлар таркибига тетраэтилқўрғошин (ТЭҚ) аралашиб қолиши мумкин. Одатда, оқавада ТЭҚ

нинг миқдори 0,002-0,010 мг/л бўлади, лекин двигателни ювганда 205 мг/л га чиқиб кетиши мумкин. Бунда чўкинди ва тозаловчи иншоотларда тутиб қолинадиган нефт маҳсулотларига заҳарли моддалар аралашган бўлади. Оқава сувларни яна шундай моддалардан бирма –бир тозалагач, ТЭҚ амалий жиҳатдан қолмайди ҳисоб, кейин сувни қайта фойдаланиш тизимига улаб юбориш мумкин. Автомобилларни тозалаб юваётганда махсус ювиш материаллари ишлатилади, улар нефт маҳсулотларини эмульсиялагани сабабли бошқа усуллар билан ювиш зарур. Эмульсияланган нефть маҳсулотларини тиндириш, тўплаш, фильтрлаш ҳам кутилган самара бермайди. Ишлаб чиқариш участкаларидан тушадиган нефт маҳсулотли оқава сувлар. Автокорхонанинг оқава сувларидаги нефт маҳсулотлари эрикин, эмульсияланган ва эриган ҳолда бўлиши мумкин. Эмульсияланган нефт маҳсулотларининг бўлиши автомобиллар, уларнинг деталлари ва қисмларини эмульсиялар ва махсус ювиш воситалар билан ювиш оқибатидир. Мойли эмульсиялар коллоид эритма бўлиб, минерал мой томчиларидан иборат. Бу томчилар эмульсияловчи ионлар билан ўралган ва уларнинг углеводород радикаллари мойга мойил, карбоксил гуруҳлари эса - дисперс муҳит (сув) га мойил. Бундай оқаваларни тозалаш анча мураккаб иш. Автокорхонадан чиқадиган нефт маҳсулотлари аралашган оқава сувлар суткасига 50 дан 1000 куб метргача етади, улар жуда ифлосланган, зарарли моддалари кўп бўлади ва қайта ишлови қийин. Демак, таъмир ишлари сифатини, ишлаб чиқариш маданиятини кўтариш, ишлатилаётган сув миқдорини иложи борича камайтириш керак. Энг ифлос оқава сувлар автомобилларни ташқи томонидан ювадиган ва қисмларга ажратиб-ювадиган участкалардан тушади. Қисмларга ажратиб-ювадиган участкада, одатда 5-10 та пост бўлиб, кабина, қанотлар, алоҳида узеллар ва деталлар ювилади. Ҳаммасидаги ювиш қурилмалари сув айланадиган тартибда ишланган. 80-100 0 С оралиқда

иситилган сувга ишқор натрий ёки Лабомид ёки Темп русумли техник ювувчи восита аралаштирилади. Деталлар ва қисмлар бу аралашмада ювилгач 80-100 С ли сувда чайилади. Лабомид эритмасида ювилганларини чайиш шарт эмас. Эритмалар ва чайувчи сувлар бир неча марта ишлатилгандан кейин уларда муаллақ моддалар ва эмульсияланган нефт маҳсулотлари кўпайиб кетади. Лабомид эритмасида 5 г/л нефт маҳсулотлари, 20 г/л ишқорий электролитлар, 0,1 г/л сирттаранг актив моддалар (ПАВ) бўлади. Автокорхонадан чиқадиган узлуксиз оқавалар 20-30 м 3 /смена ҳажмида бўлади. Узлуксизларига аккумуляторларни ювадиган ва деталларни чаядиган сувлар киради, даврийлари эса ванналардан, қурилмалардан онда-сонда ташлаб юбориладиган ва уларни чаядиган сувлардан иборат. Даврий оқавалар асосан тунги сменаларда, қатъий графиклар асосида ташланади, катта қувватли тозаловчи иншоотларни талаб этади. Ювувчи эритма кучли механик таъсирлар (тизим ичида бир неча марта сурилиб, айлантириш)га учраб, кўп маротаба ифлосланиб тургани учун, борган сари ювиш хусусияти пасаяди ва иссиқлик энергиясини (иссиқ ҳолда тутиб туриш учун) кўп истеъмол қилади. Эритма ичидаги кирлар тез ажратиб олинмаса, ундаги нефтли совун моддаси кўпайиб, эмульсия барқарор бўлиб қолади. Шунинг учун эритманинг ишлаш муддатини ошириш ва ювиш сифатини яхшилаш учун эритмадан фойдаланаётган жараёндаёқ тозалаб туриш лозим. Бунинг учун фильтрли ёки қуюлтирилган (коагуляцияли электрокоагуляцияли) тиндиргичдан фойдаланилади. Ярим сингдирадиган мембраналар воситасида “ультрафильтр” қилиш энг яхши усул ҳисобланади. Таркибида оғир металлар бор оқава сувлар. Автотаъмирлаш корхоналарининг энг заҳарли оқава сувлари гальваник қопламалар ва металл юзаларига ишлов (хурушлаш, пассивлаштириш, электрсайқаллаш, никеллаш ва ш.к) берадиган цехлар ва участкалардан чиқади. Бундай сувларда кислоталар, ишқорлар, хром бирикмалари, мис, рух, кадьмий ва бошқа

металларнинг тузлари бўлади. Уларни ажратиб олмасдан, оқавани очиқ сув ҳавзаларига, шаҳар канализациясига ташлаш мумкин эмас. Гальваник участкалар ва печлардан чиқадиган кислота-ишқорли оқавалар асосан ёғи кетказиб ювилган деталларни чайишдан, хурушлашдан, ҳимояловчи ва пардозловчи қопламалар бергандан кейин чиқади. Ванналардаги электролитлар ҳам вақти-вақти билан ювадиган сувга аралашиб туради. Автотаъмирлаш корхоналарининг оқаваларидаги ифлослар миқдори қуйидагича бўлади (мг/л): Муаллақ моддалар Қуруқ чўкинди Хлоридлар (Cl) Сульфатлар (SО 4 -2 ) Хром (Cr +6 ) Оғир металл ионлари 400-800 600-3000 500-1000 400-800 200-240 200-500 Гальваник участкалардан чиқадиган оқавалар миқдори корхонанинг вазифалари ва ишлаб чиқариш дастурига боғлиқ бўлиб, суткасига 5-7 куб метр бўлади. Доимий оқава деталларнинг ювиш участкасидан чиқади. Совуқ сув билан ювганда 0,6-0,8 м 3 /соат, иссиқ сув билан 0,3-0,5 м 3 /соат оқава тушади. Ванналардаги умрини ўтаб бўлган эритмалар бир неча суткада бир марта ташлаб юборилади. Хурушлайдиган эритмалар 3-12 суткада бир марта алмаштирилади. Хромли электролитлар, технологик жараённи бузадиган кирлар ва аралашмалар тўпланиб қолсагина, алмаштирилади. Эритмалар фильтрдан ўтказилади, маромига келтирилади, кейин ишчи ваннага қайтариб қуйилади, ювгандан чиққан сув канализацияга ташланади. Гальваник участкаларнинг хром кислотали оқавалари ифлосланишига қараб, икки гуруҳга ажатилади: ёғларни кетказадиган ва юзаларни хурушлайдиган. Бу оқавалар алоҳида-алоҳида ишланади.

Бўёқли оқава сувлар. Бўяш участкаларининг гидрофильтридан чиқадиган сувларда бўёқ моддалари жуда кўп бўлади, уларни канализацияга ташлашдан олдин махаллий тозалаш иншоотидан ўтказиш лозим. Бу оқавалардаги муаллақ моддалар бўёқлар ва грунт материалларнинг дағал зарраларидан иборат бўлиб, қисман чўкади, қисман деворларга, фильтр тўрларига ёпишиб қолади. Майда зарралар эмульсияланган ҳолда бўлади. Муаллақ моддаларнинг ўртача миқдори 260 мг/л. Аниқроқ билиш учун қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади: бўяладиган юза, бўёқ сарфи, меъёри ( бўёқ ва эриткичнинг нисбати билан) бўёқ пуркагич тури, ҳавонинг тозаланиш даражаси. Оқавалардаги бўёқ миқдори тахминан қуйидагича аниқланади: пуркалаётган бўёқнинг 60% бўялаётган юзага тушади, 40% ҳавога тарқалади. Ҳавога тарқалган бўёқдан 90% гидрофильтрларнинг деворларида ўтириб қолади,10% сувга тушади. Автокорхона ҳудуди устидан оқиб тушадиган сувлар. Автокорхона шундай корхоналар турига кирадики, уларнинг оқавасида ўзига хос зарарли моддалар бўлмайди. Ҳудуд юзасидан сув билан оқиб кетадиган ифлослантирувчи моддаларни камайтириш учун қуйидаги тадбирлар кўзда тутилади: - ёмғир сувлари оқадиган канализацияга ишлаб чиқариш чиқиндилари, жумладан, нефт маҳсулотларини туширмаслик; - ҳудудларни механизация воситалари билан мунтазам равишда тозалаш; - кўкаламлаштирилган ерларни четига тош (бетон) тўсиқлар ётқизиб, қаттиқ ёғинларда ҳудуд қопламалари устига лойқа сув оқиб чиқишига йўл қўймаслик; - чанг ва зарарли газлар тозалаш ускуналарининг самарадорлигини ошириш. Автомобилларнинг чиқинди газларидаги ифлослантирувчи моддаларни аниқлаш. Ҳозирги пайтда илм-фан табиатдаги миллионлаб

кимёвий бирикмаларни аниқлаб,синтез қилган. Саноат корхоналари 100 мингга яқин кимёвий моддаларни ишлаб чиқараяпти. Ҳаммаси қайсидир даражада артофмуҳитга тушиб, салбий таъсир ўтказади. Автомобил транспортини ишлатиш натижасида ҳам ифлослантирувчи бир қанча моддалар ҳосил бўлади. Уларни анализ қилиш учун турлича кимёвий, физик ва физикавий-кимёвий усуллар қўлланилади. Автомобиллардан атроф- муҳитга ташланадиган углерод оксидлари, азот оксидлари, углеводородлар ва чангларни аниқлайдиган асбоб ускуналарнинг ишлаш тамойиллари ва усулларини кўриб чиқамиз. Юқорида айтилган ифлослантирувчи моддаларни (чангдан бошқалари) аниқлаш учун “газоанализатор” деб аталувчи асбоблар ишлаб чиқарилади. Улар икки хил: бири атмосферага ташланадиган моддаларни аниқласа, бошқаси бевосита чиқаётган газлардаги моддаларни аниқлайди. Ҳар қайси ҳолатда муайян моддалар миқдори турлича бўлгани сабабли, уларни аниқлаш усуллари ва асбоблар ҳам турлича. Чиқинди газларни бевосита назорат қиладиган асбобларнинг иши оптикакустик ёки ҳажмий сўрилиш, абсорбция, спектроскопия усулига асосланган. Иккала усулда муайян модда молекулаларининг ёруғликни ютиш хусусиятларига қараб, ўзига хос спектр ҳосил бўлади. Соддароқ қилиб айтганда, турли моддалар нурнинг турли спектрини ютади. Шунинг учун қандайдир сабаб ёрдамида нурланиш тўлқинлари узунлигининг керакли диапазонини ажратиб олинса, турли моддалар аралашмасидаги моддаларни бирма-бир аниқлаш мумкин. Ютилиш миқдори текширилаётган модданинг аралашмадаги миқдорига боғлиқ. Оптик-акустик эффект қуйидагилардан иборат. Найча бўлагини олиб, уни четини нур ўтказадиган тўсиқлар билан беркитамиз. Ундан даврий импульслар билан нур ўтказамиз. Агар найча ичида нурни ютадиган газлар бўлса, нур ўтганда газ исийди, ўтмаса - совийди, яъни газнинг ҳарорати ундан ўтаётган нур частотасига қараб ўзгаради.

Газ қизиши сабабли, найча ичида босим ортади. Шу тарзда қувур ичида босим гоҳ ошиб гоҳ тушади, натижада акустик тўлқин ҳосил бўлади. Уни микрофон билан қайд этиш мумкин. Нур ютадиган модда молекулалари қанча кўп бўлса акустик тебранишлар шунчалик жадал бўлади. Микрофон ўрнига газ ҳарорати ўзгаришига сезгир датчикдан фойдаланиш ҳам мумкин. Россияда ишлаб чиқариладиган газоаналазатор ГАИ-1 СО нинг миқдорини ўлчайди ва қуйидаги тавсифларги эга: СО нинг ҳажмий ўзгаришини ўлчаш, % 0...5, 0...10. Хатолик, % +-5. Массаси, кг 5. Ҳажмий ютишга асосланган газоанализаторлар, берк идиш ичидаги газ параметрларининг ўзгаришини эмас, ундан ўтаётган нурнинг кучсизланишини қайд этади. Манбадан чиқаётган нур иккита бир хил дастага ажратилади. Бири тадқиқ этилаётган газ қамаб олинган идиш (мисолимизда, қувур бўлаги) дан, иккинчиси-газ қамалмаган ҳудди шунақа идишдан ўтади. Нур дасталари навбатма-навбат нур фильтридан ўтиб, қабул қилгичга тушади. Бу нур дасталарининг жадаллиги фарқи идиш ичидаги газ моддалари миқдоридан хабар беради. Ҳозирги ишлаб чиқарилаётган газоанализаторларнинг аксари ҳажмий сўриш тамойилига асосланган бўлиб, оптик-акустик асбобларга қараганда қулай ва ишончли. Ҳар қандай газоанализатор ўлчовчи блокини истисно қилганда, намуна тайёрловчи блокка тушади, у қуйидаги элементлардан ташкил топади: 1)-газ қабул қилувчи зонт; 2)-дағал тозалаш фильтри; 3)-совутувчи қурилма; 4)нам ютгич; 5)-нозик тозалаш фильтри; 6)-калибрланган тешик. Газ қабул қилувчи зонт автомобилдан газ чиқадиган қувурга киритилади, газ ундан ўтиб, намунани тайёрлаш блокига тушади. Дағал тозаловчи фильтр қорақурум, чанг, зангнинг йирик парчаларини тутиб қолади. Нам ютгич газ совиганда ҳосил бўлган конденсатни ўзига олади. Кейин газ нозик тозаловчи фильтрдан ўтиб калибрланган тешикка келади, у эса газни ўлчаш блокига йўналтиради.

Азот оксидининг газоанализаторлари бошқача тамойил билан ишлайди. Уларда хемилюминесценция ҳодисасидан фойдаланилади. Унинг мазмуни шундаки, баъзи бир кимёвий реакциялар кечганда нур таралади. Хусусан, NO ни аниқлаш учун “NO+O 3 →NO 2 +O 2 +нур” реакциясидан фойдаланилади. Нур таралиш жадаллигига қараб, NO нинг миқдорини билиш мумкин. Автотранспортни ишлатишдан тарқаладиган чанг миқдорини аниқлаш учун икки усул қўлланилади: 1. Гравиметрик (оғирликни ўлчаш) усул. Бунда маълум ҳажмдаги ҳаво фильтрдан ўтказилади. Кейин фильтрнинг оғирлигини ўлчаб, аввалги оғирлиги билан солиштирилади. Оғирлик фарқига қараб, ҳаводаги чанг миқдори ҳақида хулоса қилиш мумкин. 2. Радиоизотон усули. Бу усул чанг зарраларининг “бета-нурланиш”и сусайишига асосланган. Аввалги усул каби бунда ҳам маълум ҳажмдаги ҳаво фильтрдан ўтказилади. Фильтрдан чанг ўтишидан олдин ва кейин нур ўтишини ўлчаб, ҳаводаги чанг миқдори ҳақида хулоса қилиш мумкин. Бу усул билан чанг миқдорини автоматлашган тарзда аниқлаш мумкин. Автомобилларнинг экологик хавфсизлигини оширадиган ташкилий ва техник тадбирлар Ўзбекистон Республикасининг автомобил парки мамлакатда ва чет элларда ишлаб чиқарилган автобуслар, юк автомобиллари ва енгил автомобилларнинг янги моделлари билан муттасил тўлиб бормоқда. Уларни пала-партиш олиб келавермасдан экологик кўрсаткичлари яхшиларини келтириш мақсадга мувофиқ. Бундан ташқари, юқори даражада ишончли, техник хизмат даврийлиги узун агрегатлар ва автомобилларнинг ресурси кўп бўлиши керак. Мамлакат ичкарисида чиқарилаётган автомобилларнинг конструкциясинитакомиллаштириш ҳам экология кўрсаткичларига ижобий таъсир этади. Бунга қуйидаги сабаблар билан эришилади: 1) ёнувчи аралашма таркиби ва ёниш жараёнларининг яхшиланиши;

2) ёнилғи узатиш ва ўт олдириш тизимларининг такомиллашуви; 3) двигател ишини бошқарадиган электрон тизим, чиқинди газларни нейтраллагич, бензин буғларини тутиб қолувчи тизим қўлланиши. Бензинлиавтомобилларда конструкцияни яхшилайдиган энг самарали усуллар қуйидагилардан иборат. - чиқинди газларни қайта циркуляция қилиш (NOx миқдорини 40-60% камайтиради) ва икки компонентли каталитик нейраллагич қўллаш (СО ва С х Н у миқдорини 75-90% камайтиради); - киритиш коллекторига ёнилғи пуркалишини бошқариш (чиқинди газларнинг заҳарлилигини 25-30% камайтиради); - доза билан пуркаш, электрон бошқариш тизими ва уч компонентли нейтраллагични қамраб олиб, иш жараёнларини ва чиқинди газларни бошқарадиган компьютер тизимини қўллаш; - кўпклапанли двигател цилиндрларига дозалаб пуркашни бошқариш (заряд уюрмали ҳаракат қилади ва чиқинди газларнинг заҳарлилиги ЕВРО-3 меъёрларига келади - СО 2,3 г/км гача, С х Н у 0,2...0,5 г/км гача); - углерод-бодомли сорбентларни қўллаш ҳисобига бензинларнинг меъёрий кўсаткичларини бошқариш (бензиндан енгил углеводородлар буғланиб чиқиши 85-95% камаяди). Дизел автомобилларда: - турбонаддув ва ҳавони оралиқ совутиш (NO x ва қаттиқ зарралар 30% гача камаяди); - чиқинди газларни каталитик оксидлайдиган нейтраллагични старт нейтраллагич билан бирга қўллаш (СО -85..90%, С х Ну-75-80%, NO x -20% камаяди); - пуркаш босимини 18...20 МПА гача етказиш ва уни электрон бошқариш (ёнилғи жуда майда зарраларга айланади, тез ва тўлиқ ёнади, қаттиқ зарралар 4060% камаяди).

Серияли ишлаб чиқарилаётган автомобилларни чиқинди газларини заҳарлигини камайтирувчи қурилмалар билан жиҳозлаш: - ўт олдиришнинг контактсиз тизимини қўллаш (двигател қуввати 3..5% ортади, ёнилғи 7% ва зарарли чиқиндилар 15...20% камаяди); - ўт олдиришнинг контактсиз тизимини мажбуран салт юргизадиган экономайзер билан бирга қўллаш (зарарли чиқиндилар 30% камаяди); - икки компонентли каталитик нейтраллагич (ҳар 160 минг км йўлдан сўнг алмаштирилади); нейтраллагич ичига ўрнатиладиган катализатор иш жараёнида чиқинди газларнинг суюқ ва қаттиқ компонентлари билан ифлосланади, сульфат билан қопланади. Шунинг учун ҳар 20...25 минг км дан кейин сиқилган ҳаво билан пуркалиши, 3..4 соат давомида иссиқ сувда чайилиши, кейин қуритилиши керак. Бундай регенерация 3 марта ўтказилгандан кейин катализатор ташлаб юборилади; - ёнилғи сифатида сиқилган табиий газ ишлатиш; - тормоз колодкаларида ва илашма дисклари таркибида асбест ва қўрғошин бўлмаган устқўймалар ишлатиш (30% асбест ва 5% қўрғошини бўлган чанг ҳавога тарқамайди).

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Асатов Э.А., Тожибоев А.А. «Ишончлилик назарияси ва диагностика асослари». Ўқув қўлланма.- Т.: «Эзгулик манбаи нариёти», 2006.- 160 б. 2. Надёжность в технике. Методў оценки показателей надёжности по экспериментальнўм даннўм. Методические указания. РД50-690-89., М.: Издательство стандартов, 1990 –132 с. 3. Эксплуатация дорожнўх машин. Учебник для вузов / А.М. Шейнин, Б.И. Филиппов, В.А. Зорин и др.: Под ред. А.М. Шейнина. – М.: Транспорт, 1992 –328 с. 4. Я.Б. Шор, Ф.И. Кузьмин. «Таблицў для анализа и контроля надёжности» М.: Издательство «Радио», 1968. – 288 с. 5. Проников А.С. Параметрическая надёжность машин. -М.: Изд-во им. Н.Э. Баумана, 2002.-560с. 6. Техническая эксплуатация автомобилей: Учебник для ВУЗов. 4-е изд., перераб. и дополн. / Е.С.Кузнецов, А.П.Болдин, В.М. Власов и др.-М.: Наука, 2004. 535 с. 7. Техническая эксплуатация автомобилей: Учебник для ВУЗов. / Под ред. Г.В. Крамаренко. 2-е изд., перераб. и доп. / и др. - М.: Транспорт, 1983. - 488 с. 8. Диагностика технического состояния автомобилей. Говоруҳенко Н.Я. Изд-во «Транспорт», 1970 г., стр. 1-256. 9. Мирошников Л.В. и др. Диагностирование технического состояния автомобилей на автотранспортнўх предприятиях. М., «Транспорт», 1977.

O'xshashlar

Автомобил транспортининг атроф муҳитга таъсири.

Автотранспорт воситалари сервиси асослари

Автотранспорт воситалари бузилишларининг таснифи

Автотранспорт воситалари сервиси тизим

Автотранспорт воситалари ишончлилигининг назарий асослари