Avtomobilning tortish dinamikasi - Transport - Referatlar

Avtomobilning tortish dinamikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

705.5 KB

Ko'chirib olish

Avtomobilning tortish dinamikasi Reja: 1. Avtomobilga tahsir etuvchi kuchlar balansi va uning grafigi. 2. Avtomobilga tahsir etuvchi kuchlar quvvatining balansi va grafigi. 3. Avtomobilning dinamik faktori. 4. Avtomobilning dinamik pasporti 5. Avtomobilning tezlana olishi. 6. Avtomobilning shigov bilan balandlikka chiqishi. 7. Avtomobilning yetakchi g’ildiraklariga tortish kuchi tahsir etmagandagi harakati (nakat bilan harakatlanish). 8. Ekspluatatsiyada uchraydigan faktorlarning tortish dinamikasiga tahsiri.

Avtomobilga tahsir etuvchi kuchlar balansi va uning grafigi. Avtomobilning harakat tenglamasidagi yetakchi g’ildirak o’rinma reaktsiyasi X 2 ning o’zgaruvchan harakat uchun qiymati: X2=‘k-Im η t itr2 +Ik/rk2 ja-’f2 Oldingi g’ildirak yetakchi bo’maganda i tr =0; R k =0; X 1 = - (I k /r k 2 J a +R f1 ) X 2 , X 1 qiymatlar avtomobilning harakat tenglamasiga qo’yilsa va R f1 +R f2 =R f ni xisobga olib, bazi bir o’zgarishlar kiritilsa, kuchlar balansi tenglamasi quyidagicha yoziladi: ‘ k - ‘ i - ‘ f -’ ja -’ w =0 yoki ‘ k =‘ i +’ f +’ ja +’ w. (32) Bu tenglama kuchlar (tortish) balansi tenglamasi deyilib, grafigi 12-rasmda ko’rsatilganidek tasvirlanadi. Bu grafikda R k ning bir uzatma uchun o’zgarish chizig’i ko’rsatilgan. ( 32 ) tenglamaning ung tomonidagi funktsiyalarning qiymatlari grafikda ko’rsatiladi. 12-rasm. Avtomobilning kuchlar balansi grafigi.

Xosil bo’lgan chiziqlar grafik usulda qo’shilsa R ψ + R w chizig’i xosil bo’ladi. R k bilan kesilgan nuqtasi (A nuqta) avtomobilning maksimal tezlik qiymatini ko’rsatadi. R ja ordinatasi tortish kuchining sarflanmagan qismi bo’lib, avtomobilga tezlanish berish uchun zarur. Kuchlar balansi grafigi avtomobilning tekis harakatining dinamik ko’rsatkichlarini aniqlash uchun kerak. Maksimal tezlik R k va R ψ + R w chiziqlar kesishgan nuqtaning abstsissasi bilan aniqlanadi. Bu vaqtda zapas tortish kuchi bo’lmaydi, tezlanish ham nulga teng. Agar R k umumiy qarshilik chizig’idan pastda, yahni R k < R ψ + R w bo’lsa (II-II kesim), avtomobilg’ faqat sekinlanish bilan harakat qiladi. Avtomobilg’ v a1 tezlik bilan harakatlanayotganda R i ning qiymatini topish uchun uning ordinatasi masshtabga ko’paytiriladi. Boshqa kuchlar qiymati ham shunday aniqlanadi. Kuchlar balansi grafit yordamida yetakchi g’ildirakning shataksiramaslik xossasini tekshirish mumkin. Tishlashish koeffitsientining biror qiymati uchun R φ = G 2 φ topilib, 12-rasmda ko’rsatilganidek gorizontal chiziq o’tkaziladn. R k < R φ sharti v a2 tezligidan katta, lekin v a3 tezligidan kichik qiymatlarda bajariladi va bunda g’ildirak shataksiramasdai harakatlanadi. v a3 - v a2 diapazonda R k > R φ bo’lgani uchun yetakchi g’ildirak shataksirab harakatlanadi. Agar R k = R φ bo’lsa, yahni kontrol nuqtalar v a2 va v a3 tezliklarga to’g’ri kelsa, avtomobilg’ noturgun harakatda bo’ladi. Agar avtomobilg’ R φ tishlashish kuchiga ega bo’lib, unga pastki uzatmalar qo’shilsa, R k >> R φ bo’lgani uchun avtomobilg’ harakatlanish xususiyatini yo’qotadi. 12-rasmda ko’rsatilgan uzatma tezlikning hamma diapazonida harakat qilishi uchun drossel-zaslonkani bir oz yopib R k ning qiymatini kamaytirish kerak. Avtomobilg’ harakati tenglamasi hamma kuchlar shartli ravishda musbat qiymat olingan. Aslida, harakatning harakteriga karab (tezlanish, sekinlanish, balandlikka yoki pastlikka harakatlanish) R i , ‘ ja kuchlar avtomobil harakatiga yoki yordam berishi yoxud qarshilik qilishi mumkin. SHuning uchun avtomobilg’

tezlanish bilan balandlikka harakatlansa +R i , +’ ja sekinlanish bilan pastlikka harakatlansa -R i , -’ ja deb olinadi. Avtomobilga tahsir etuvchi kuchlar quvvatining balansi va grafigi. Avtomobilning dinamik xususiyatlarini analiz qilish va uning ko’rsatkichlarini aniqlash uchun yetakchi g’ildirakka berilgan tortish quvvati harakatlanishga qarshiliklarni yengish uchun zarur bo’lgan quvvat bilan taqqoslanadi. Kuchlar balansi tenglamasiga o’xshash quvvatlar balansi tenglamasi quyidagicha yoziladi: NK = Ni+Nf+ Nja+Nw yoki Nd=Nk/ST = Ni/ST+Nf/ST+Nja/ST+Nw/ST (33) Tenglamani yoyib yozamiz. N k = G a v a sin α /270 + G a v a f cos α /270 + W v a 3 /3500 + G a v a b vr j a /270 g a) avtomobilg’ biror uzatmada harakatda b) avtomobilg’ turli uzatmada harakatda. Avvval (2) tenglamaning grafik yechimiin avtomobil biror uzatmada harakatlanayotgan xol uchun ko’rib chiqamiz. N d - V a koordinatalar sistemasida dvigatelning effektiv quvvatiing N d grafigini ko’ramiz.( 13 -rasm).

rasm. Avtomobilning quvvatlar balansi grafigi. Agar N D ning qiymatidan transmissiyadagi qarshilikni yengishga sarflangan quvvat N TR ning qiymatini olib tashlansa, yetakchi g’ildirakdagi quvvat N k kelib chiqadi. N TR ning qiymati tajriba yo’li bilan aniqlanadi yoki formula orqali xisoblanadi. Grafikning pastki qismida N w = f (v a ) va N = f (V a ) chiziqlar ko’rsatiladi. N = f (V a ) ning grafigini chizishda f const deb faraz qilinadi. Sarflanmagan quvvat N C = N k -N w xisoblanib, u yo’l qarshiligini yengishva avtomobilga tezlanish berish uchun sarflanadi. N va N C grafigining chiziqlari kesishgan A nuqtada avtomobilg’ maksimal tezlikka erishadi. N ning qiymati oshirib borilsa N C ga o’rinma bo’lgan B nuqtani topish mumkin. Bu no’qatada avtomobilg’ kritik v akr tezlikka erishadi. Bundan tashkari, grafik yordamida har bir qarshilikni yengish uchun sarflangan quvvatni aniqlash mumkin. Quvvatlar balansining grafigi hamma uzatmalar uchun kurilsa, uzatmalar soniga karab chiziqlar kupayadi. (13-rasm). Bu rasmdan ko’rinib turibdiki, avtomobilg’ bir xil yo’ldan har xil uzatmada harakatlanganda dvigatelg’ quvvatining ishlatilish rejimi har xil bo’ladi va u dvigatelg’ quvvatidan foydalanish darajasi I bilan aniqlanadi. Dvigatelg’ quvvatidan foydalanish darajasi deb, dvigatelning avtomobil tekis harakat qilishi uchun zarur bo’lgan quvvatning drosselg’-zaslonka tula ochik paytidagi quvvatiga bo’lgan nisbatiga aytiladi: I=N ψ +N w +N tr /N g 100%

I ning qiymati yo’lning xolatiga, avtomobilning tezligiga, tranmissiyaning uzatish soniga bog’liq. Yo’lning jami qarshilik koeffitsenti va avtomobilning tezligi qancha kichik hamda i tr qancha katta bo’lsa, dvigatelg’ quvvatidan foydalanish darajasi shunchalik kichik bo’ladi. Masalan avtomobilg’ v a1 tezlik bilan III uzatmada harakatlansa, I ning qiymati xuddi shu tezlik bilan avtomobilg’ II uzatmada harakatlangandagi dvigatelg’ quvvatidan foydalanish darajasi yuqori bo’ladi. CHunki III uzatmada bir xil qarshiliklarni yengish uchun sarflangan quvvatning mikdori II uzatmadagidan kam bo’ladi. Avtomobilning dinamik faktori. Kuch va quvvatlar balansi grafiklarini amalda qo’llash ancha qiyin, chunki v a ning qiymati o’zgarishi bilan f ham o’zgaradi va uning har bir qiymati uchun grafitlarni qayta kurish zarur bo’ladi, shuningdek, har xil og’irlikka ega bo’lgan avtomobillarning dinamikasini solishtirish mumkin emas. Akademik Ye.A. CHudakov taklif etgan dinamik harakteristika garfigi ko’rsatilgan kamchiliklardan xoli, yahni tortish kuchi bilan xavoning qarshilik kuchi ayirmasining avtomobil og’irligi G a ga nisbati aftomobilning dinamik faktori deb ataladi va u quyidagicha ifodalanadi. Da=Rk- Rw/Ga= Md η t itr/rk Gk – W va2/13 Ga (34) D a ning qiymati avtomobilning konstro’qtsiyasiga bog’liq va uni har bir konkret model uchun aniqlash mumkin. Kichik uzatmalarda R k ning qiymati katta va R w ning qiymati kichik bo’lganda dinamik faktorning qiymati katta bo’ladi. Dinamik faktorni avtomobilning harakat sharoiti bilan bog’lash uchun kuchlar balansi tenglamasidagi R w ni tenglamaning chap tomoniga o’tkazamiz va ung tomondagi ifodani G a ga bulamiz, yahni: D a =R ψ + R ja /G a = G a ψ /G k + G a /g b vr j a /G a

Yoki Da= ψ ja/g bvr (35) Bu yerda b VR – aylanma harakatlanuvchi massalar tahsiri koeffitsenti. Agar avtomobil tekis harakat kilsa, uning tezlanishi nolga teng bo’ladi, natijada avtomobilning dinamik faktori v amax tezlik bilan harakatlangandagi yo’lning umumiy qarshiligi Ψ vmax ga teng. Turli uzatmalarda dvigatelg’ tula nagruzka bilan ishlaganda dinamik faktor bilan tezlik o’rtasidagi grafik bog’lanish avtomobilning dinamik harakteristikasi deyiladi. (14- rasm). V a 14-rasm. Avtomobilning dinamik harakteristikasi. Bu grafikni kurish uchun trrsakli valning p Dmin , p Dmax aylanishlar chastotalari oraligini 8 ... 10 ta teng bo’lakka bo’linadi. Har bir uzatmada tirsakli valking aylanishlar chastotasi uchun tezlik qiymatlari topiladi. D a

Dvigatelning tashki tezlik harakteristikasidan M D ning qiymatlarini aniqlab, har bir uzatma uchun D a ning qiymati ( 34 ) formuladan topiladi. Dinamik harakteristika grafigi yordamida avtomobilning qarshiliklarni yenga olish kobiliyatini aniqlash, bir xil tipdagi va turli og’irlikdagi avtomobillarning dinamikasini taqqoslash mumkin. Endi avtomobilning dinamik harakteristikasini ko’rib chiqamiz. (14-rasm) . Analiz uchun yo’lning umumiy qarshiligi turlicha bo’lgan I—I, II—II . . . kesimlarni ko’rib chiqamiz. Quyidagi tengsizlik sharti bajarilsa, avtomobilg’ harakat qilish qobilyatiga ega bo’ladi: R φ ≥Rk≥R ψ Bu tengsizlikni xadma-xad G a ga bo’lsak, D φ ≥D a ≥ ψ (36) Xosil bo’ladi. Avtomobil harakat qilish kobiliyatiga ega bo’lishi uchun ((36) –tengsizlik). Uning dinamik faktori D a yo’lning umumiy qarshiligidan katta yoki unga teng bo’lishi zarur. Muloxazalarni shu asosida olib boramiz. I—I kesim: D a > ψ 1 da hamma nuqtalar uchun avtomobilg’ I—II—III uzatmalarda v a1 tezliklar diapazonida harakat qilishi mumkin. III uzatmada avtomobilg’ v a1 dan v amax gacha tezliklar diapazonida sekinlashib harakatlanadi. II—II kesim: avtomobilg’ hamma uzatmalarda tezlikning v amin - v amax diapazonida harakat qilishi mumkin. Uchinchi uaatmada D aIII >> ψ 2 bo’lgani uchun, avtomobilg’ v aIImax tezligiga ega bo’ladi. III-III kesim: D aImax < ψ 3 bo’lgani uchun, avtomobilg’ bu yo’lda xech qanday uzatmada ham harakat qila olmaydi. Birinchi uzatmada ketayotgan avtomobilg’ shu yo’lga tushib qolsa, harakati sekinlashib, to’xtab qoladi. IV—IV kesim: yo’lning ushbu qarshiligi dinamik faktor chizig’ini ikki nuqtada kesib o’tadi. Avtomobilg’ I uzatmada bemalol harakat qiladi, II

uzatmaning v a2 - v a3 tezliklar dianazonida harakat qilish shartini to’laroq ko’rib chiqamiz. V—V kesim: avtomobilg’ I, II uzatmalarda, D aI > D aII > ψ 5 bo’lgani uchun tezlik diapazonida bemalol harakatlanishi mumkin. D amax = ψ max nuqtada esa (14- rasm ) avtomobilg’ kritik v akr tezlikka ega bo’ladi. Avtomobilg’ mahlum uzatmada, droselg’zaslonkaning mahlum bir ochiq xolatida harakatda bo’lsin. Avtomobilg’ ψ 1 qarshilikka ega bo’lgan yo’ldan v a1 tezlikda harakatlanayotgan vaqtida yo’lning umumiy qarshiligi ψ 4 bo’lsa, avtomobilning tezligi oshib, v a3 ga teng bo’ladi. Dinamik faktor esa D a4 = ψ 4 bo’lguncha kamayadi, natijada avtomobig’ v a3 tezlik bilan tekis harakat qila boshlaydi. Agar umumiy qarshiligi ψ 4 bulgai yo’ldagi harakatda qo’shimcha qarshilik mavjud bo’lsa, tezlik kamayib dinamik faktor ortib boradi va D a = ψ 1 bo’lganda tezlikning qiymati v a2 bo’lib, ortishdan to’xtaydi. Dmak, v akr dan katta tezliklarda ψ o’zgarishidan kathiy nazar, avtomobilning turgun harakat xolati avtomatik ravishda ushlab turiladi va u turgun harakat diapazoni xisoblanadi. Agar avtomobilg’ v akr yoki undan kichik v a2 tezlik bilan harakatlansa, yo’lda xosil bo’lgan ψ 1 qarshilik ψ 1 > ψ 4 bo’lgani uchun tezlanishni kamaygirishi va dinamik faktorni oshirishi kerak. Grafikdan dinamik faktorning va tezlikiing oshganligini ko’rish mumkin. SHunday qilib, v a2 -v akr tezlik diapazonida, yetakchi g’ildirakka qo’shimcha kuch berilmasa, avtomobilning turgun harakat qilishn mumkin emas. Bu xol bo’lmasligi uchun xaydovchi dinamik faktorni oshirish maqsadida uzatmalarga kichik uzatmani qo’shadi, natijada avtomobilning harakat turgunligi saqlanib qoladi. Xulosa qilib aytganda, v a ≥v akr da harakat turgun, v a ≤v akr da esa noturgun bo’ladi. SHuning uchun v akr tezligi tortish shartlari bo’yicha kritik tezlik deb ataladi. Dinamik harakteristika grafigida yana bir masalani ko’rib chiqish zarur. Yetakchi g’ildirak shataksiramasdan g’ildirashi uchun R kmax =R φ sharti bajarilishi kerak. Tishlashish xisobga olgandagi dinamik faktor D φ :

D φ =Rk-Rw/Ga=R φ -Rw/Ga=G2 φ -Rw/Ga (37) Agar R w =0 bo’lsa, D φ =G 2 /G a φ bo’ladi. Bu yerda G 2 — avtomobilning ketingn o’qiga tushgan og’irlik; φ — tishlashnsh koeffitsienti, Avtomobnlning yetakchi g’ildiraklari shataksiramasdan harakatlanishi uchun D φ > D a shart bajarilishi kerak. Bu shart 14-rasmda ko’rsatilganidek grafikning shtrixlangan qismida bajariladi. Avtomobilning dinamik pasporti Avtomobildan foydalanish davrida uning umumiy og’irligi avtomobilga ortilgan yuk vazniga qarab o’zgaradi. Bu esa uning dinamik faktor qiymatini o’zgartiradi, natijada avtomobilg’ vaznining har bir o’zgarishiga ayrim dinamik harakteristika grafigi chizish kerak bo’ladi. Buni esa amalda ishlatish noqulay bo’ladi. N. A. Yakovlev dinamik harakteristika grafigining bu kamchiligini yo’qotish uchun uni massalar nomogrammasi bilan to’ldirishni taklif etdi. Dinamik harakteristikaning abstsissa o’qini chapga uzaytirib 25 %. 50 %, 75 %, 100 % nuqtalar belgilanadi. Vaznlar shkalasining boshlanish nuqtasidan D a ga parallel va avtomobilga yuk ortilmagan vaqtdagi uning dinamik faktori D o ordinatasi o’tkaziladi. Avtomobilg’ og’irligi G a dan G o gacha o’zgarganda D 0 ning qiymati va masshtabi quyidagicha topiladi: Do=Da Ga/Go; mDo=mDa Ga/Go (38) bu yerda G o —harakatlanishga tayyor avtomobilning vazni; D o — yuksiz harakatlanayotgan avtomobilning dinamik faktori; m Do, m Da - to’la yuklangan va yuklanmagan avtomobilg’ dinamik faktorining masshtabi; m Da - ning masshtabi avvaldan mahlum bo’lgani uchun formulaga G a, G o larning

qiymatlarini qo’yilsa, m Do aniqlanadi. D a1, D a2 … qiymatlariga mos D o1, D o2 … qiymatlar aniqlanib m Do masshtabida ordinataga qo’yiladi. Bir xil qiymatga ega 0,05—0,05; 0,1 —0,1 ... qiymatli dinamik faktorlar to’g’ri chiziq bilan tutashtiriladi. -rasmda chizilgan grafikning chap tomonidagi tutash chiziqlar massalar nomogrammasi, deyiladi. U avtomobilning umumiy vazni o’zgarganda dinamik faktorning qanday o’zgarishini, natijada qanday qarshiliklarni yenga olishini ko’rsatadn. Lekin bu shart avtomobilning harakatlanishi uchun yetarli emas, shuning uchun ye takchi g’ildirakning shataksirash shartlarini ko’rib chiqish zarur. Dinamik faktor formulasidan foydalanib, g’ildirak bilan yo’l orasida tishlashish mavjudligi sababli avtomobilning tishlashish bo’yicha dinamik faktorini aniqlash mumkin: D φ 2 = φ G 2 /G a — avtomobilning ketingi g’ildiraklari yetakchi: D φ 1 = φ G 1 /G a ——oldingi g’ildiraklar yetakchi; D φ = φ — hamma g’ildiraklar yetakchi. Bu yerda D φ 1, D φ 2, D φ — faqat oldingi g’ildiraklari. ketingi g’ildiraklari va hamma g’ildiraklari yetakchi to’la yuklangan avtomobilning tishlashish sharti bo’yicha dinamik faktori; G 1 , G 2 — avtomobilning oldingi va ketingi g’ildiraklariga to’g’ri kelgan og’irlik. Avtomobilg’ g’ildiraklarining shataksiramaslik shartini aniqlash uchun D φ bilan avtomobilning vazni o’rtasidagi bog’lanishni, yahni yetakchi g’ildirakning shataksirashini kontrol qilish grafigi chiziladi. Grafik avtomobilg’ har xil og’irlikda bo’lganda va tishlashish koeffitsienti o’zgarganda uning tishlashish bo’yicha dinamik faktori o’zgarishini ko’rsatadi va u quyidagicha ko’riladi. D a ordinatasiga avtomobilg’ tuda og’irlikka ega bo’lgandagi tishlashish bo’yicha dinamik faktor D φ , Do ordinatasiga esa yuki bo’lmagan avtomobilning tishlashish bo’yicha dinamik faktori Do qiymatlari qo’yiladi. Do ning qiymati quyndagicha topiladi. D φ O2 = φ Go 2 /Go; D φ O1 = φ Go 1 /Go; D φ O2 = φ (40)

Bu yerda — D φ O1, D φ O2, D φ O fa kat oldingi g’ildiraklari ketingi g’illiraklari va hamma g’ildiraklari yetakchi, yuklanmagan avtomobilning tnshlashish sharti bo’yicha dinamik faktori; Go 1 ,Go 2 — yuklanmagay avtomobilning oldingi va ketingi g’ildiraklariga to’g’ri kelgan og’irlik. Masshtablar quyidagicha aniqlanadi: mDa=mD φ ; mDo= mD φ o D φ ; D φ O qiymatlar tishlashish koeffitsienti φ ning 0.1; 0,2 ... 0,7 qiymatlari uchun xisoblanadi va masshtabda D a , D O ordinatalariga qo’yilib, punktir to’g’ri chiziq bilan birlashtiriladi. Qurilgan grafik avtomvbilning shataksirashini kontrol qilish grafigi deyiladi. Dinamik harakteristika, massalar nomogrammasi va g’ildirakning shataksirashini kontrol qilish grafigi birgalikda danamik pasport deyiladi (15- rasm). Dinamik pasportdan foydalanib ekspluatatsiyada uchraydigai masalalarni yechish mumkii. Masalai, N=25 % va ψ == 0,15 bo’lsa ( V nuqta) v a = 50 km/soat bo’ladi. Agar v d = 40 km/soat, N=50 % bo’lsa, ψ , φ qiymatlarni aniqlash kerak. Izlangan A nuqta ψ va φ larning qiymatlarini aniqlashda interpolyatsiya usulidan foydalanamiz. ψ ning qiymati 0,15 . . . 0,20 o’rtasida bo’lsa, ψ = 0,175. Tishlashish koeffitsienti φ = 0,22. Agar avtomobilg’ ψ =0,25, φ = 0,3 yo’ldan harakatlanayotgan bo’lsa, uning yuki N —. 34 % va tezligi v a =25 km/soat bo’ladi.

15-rasm. Avtomobilning dinamik pasporti. Avtomobilning tezlana olishi. Avtomobilning harakati tekis va o’zgaruvchan (tezlanuvchan yoki sekinlanuvchan) bo’lishi mumkin. SHaharda ekspluatatsiya kitlinuvchi avtomobillar uchun tekis harakat umumiy ish vaqtining 15—25 % ini, tekis tezlanuvchan .harakat 30—45 % ini va g’ildirakka tortish kuchi tahsir egmagan xoldagi hamda tormozlanish rejimidagi harakatlar 30—40 % ini tashkil qiladi. O’zgaruvchan harakatdagi avtomobilg’ dnnamikasi uning tezlanish qiymati hamda tezlikning mahlum intervalda o’zgarishi uchun zarur yo’l va vaqt bilan ulchanadi. Dinamik faktor formulasidan.tezlanish ja ning qiymati quyidagicha annklanadi: . Ja=(Da- ψ v) g/ δ vr (41)

Bu yerda ψ v — avtomobilda to’g’ri uzatmada yengishi mumkin bo’lgan yo’lning umumiy qarshiligi; δ vr —aylanib harakat qiluvchi massalar tahsiri koeffitsenti. Dinamik faktorning har bir uzatma va unga taallo’qli bo’lgan hamma tezliklari uchun qiymatlari aniq, ψ v ning qiymati esa berilgan. Aylanib harakatlanuvchi massalar koeffntsienti δ vr har bir uzatma uchun quyidagicha topiladi: b vrI =1,04 = 0.04 i 2 krI bvrII=1,04 = 0.04 i2krII bvrIII=1,04 = 0.04 i2krIII Avtomobilning uzatmalar qutisi uchta uzatmali bo’lsa, uning har bir uzatmadagi tezlanishi quyidagicha bo’ladi: Ja1=(Da1- ψ v) /bvrI Ja1I=(Da1I- ψ v) /bvrII Ja1II=(DaIII- ψ v) /bvrIII Dinamik faktor har bir uzatmaning 8—10 xil tezlik qiymati uchun aniqlanganligi sababli barcha uzatmalar uchun ham tezlanishning shuncha qiymati aniqlanadi, natijada avtomobilning tezlanish grafigi(16-rasm) xosil bo’ladi. Avtomobilning har bir uzatmadagi maksimal tezlanishi maxsus pribor — akselerometr bilan ulchanadi. 16 - rasmda ko’rsatilgan a, v nuqtalar, uzatmadan-uzatmaga utish uchun eng kulay xisoblanadi. CHuiki bu nuqtalardagi tezlanishning qiymatlari kushni uzatmalarning tezlanish qiymatlariga yakin. Avtomobilg’ shigovi maxsus asboblar bilan jixozlangan avtomobilda, yo’lning gorizontal qismida ulchab aniqlanadi. Avtomobilg’ minimal tezlik bilan ketayotganda, xaydovchi drosselg’ pedaliga jadalg’ bosadi va avtomobilg’

maksimal tezlikka erishguncha, pedalni ushlab turadi. SHu vaqtda iloji boricha uzatmadan-uzatmaga tez utish kerak. Avtomobilning tezligi, utilgan yo’l va vaqt maxsus datchiklar yordamida ostsillograf lentasiga yozib olinadi. Lentani analiz kilib, utilgan yo’l va vaqt aniqlanadi. 16-rasm. Avtomobilning tezlanish grafigi. Tezlanish o’zgarib borgan vaqtdagi utilgan S yo’l va vaqt T ni analitik usulda xisoblash kup vaqt talab qilinganligi sababli ular tezlanish grafigidan aniqlanadi. Tezlanish o’zgargandagi vaqtni aniqlash uchun tezlanishning j a =f(v a ) grafigidan (17rasm) foydalaniladi. 17-rasm. Tezlanish o’zgargandagi vaqtni aniqlash grafigi.

Grafikda birinchi uzatma uchun tezlanish v amin dan boshlanadi. O- v amin intervalida tezlannshniig oshishi tishlashish muftasining yetakchi va yetaklanuvchi disklarida sirpanib aylanishi bilan harakterlanadi, tezlannsh esa o’rtacha qiymatga ega bo’ladi. Minimal va maksimal tezliklar orasi teng bo’laklarga bo’linadi. (AV, VS, SD . . .). Abstsissa o’qi chapga davom ettirnlib O nuqtadan 20 ... 30 mm masofada R kutb belgilanadi. A nuqtadan vertikal va koordinatalar boshi O bulan tutashtiruvchi chnziklar o’tkaziladn. Oa' masofa teng ikkiga bulinib, uning o’rtasidan OA bilan kesishguncha perpendikulyar o’tkaziladi, xosil bo’lgan nuqta abstsissa o’qnga parallel kuchirilib, ordinata o’qi bilan uchrashish nuqtasi aniqlanadi. Aniqlangan 1 nuqta R kutb bilan tutashtiriladi. Koordinata boshi O dan R 1 chnzigiga perpendikulyar tushnriladi va Aa' bilan kesishguncha davom ettiriladi. g’ '' nuqta ham shu usulda topiladi, lekin u a" dan R2 chizig’iga tushirilgan perpendnkulyarnnng VG’" bilan uchrashgan nuqtasida bo’ladi. v amax dan pastga o’tkazilgan perpendikulyar chiziqiing kesishish nuqtalari aniqlanadi. Olingan a", G’" s" ... nuqtalar sinik chiziq bilan birlashtirilib, izlangan grafik xosil qilinadi. Vaqt ordinatasi T uchun masshtab m t =m va /3,6 O’m ja , c/mm bo’ladi. Bu yerda m t , m va , m ja -vaqt, tezlik va tezlanish masshtablari.

rasm. Tezlanish o’zgargandagi yo’lni aniqlash grafigi. Tezlanish o’zgarganda yo’l grafigi ham yuqorida ko’rsatilgandek chiziladi,- lekin bunda OR = 0 bo’ladi (18-rasm). S ordinatasi uchun masshtab quyidagncha topiladi: m s =(m va ) 2 /13 m ja , m/mm bu yerda m s —yo’l masshtabi. Avtomobilning shigov bilan balandlikka chiqishi. Avtomobilg’ g’ildirakdagi tortish kuchi xisobiga va shigov bilan harakatlanish vaqtida yigilgan kinetik energiya xisobiga balandlikka kutarilnshi mumkin. Qiyaligi kam va uzun balandliklarga avtomobilg’ faqat tortish kuchi yordamida kutariladi, qiyaligi katta va kiska balandliklarga esa ham tortish kuchi ham kinetik energiya xisobiga kutariladi. Avtomobilning shigov bilan balandlnkka chiqish ko’rsatkichi uning v amax tezlik bilan L n uzunlikdagi tepalikka chika olishini tavsiflaydi. Ln uzunlikni

eksperimental yo’l bilan aniqlash uchun avtomobilg’- ψ 1 qarshilikka ega bo’lgan AS uchastkaning (19rasm) V nuqtasida tezligini oshira borib, balandlik boshlangan S nuqtada maksimal tezlikka erishadi. SE uchastkada ψ 2 > ψ 1 qarshiligi tahsirida avtomobilning tezligi kamayadi. Amalda Ln ni aniqlashning bu usuli qiyin bo’lgani uchun dinamik harakteristika grafigidan foydalaniladi. Faraz qilaylik, avtomobilg’ AS uchastkada balandlik etagiga maksimal tezlik bilan yakinlashsin. Avtomobilg’ balandlikka chika boshlagan yo’lning umumiy qarshilik koeffitsientn ψ 1 dan ψ 2 gacha ortadi. Dinamik ko’rsatkichlarni aniqlash uchun dinamik harakteristika chizig’i. (19-rasm, b) uchastkalarga bo’linadi va-har bir intervaldagi tezlanish, yo’l, vaqt qiymatlari aniqlanadi. Agar balandlikka chiqishdagi ψ koeffitsient D amax ga teng yoki undan kichik bo’lsa, avtomobilning oxirgi tezligi ψ 2 chizig’ining D a bilan kesishgan v n nuqtasida bo’ladi. Tszlik v n qiymatgacha kamaygandan sung harakat tekis bo’lib koladi. Agar ψ 3 > D amax bo’lsa, tezlik kritik tezlikdan ham kamayib ketadi. Avtomobilg’ tuxtamasligi uchun uzatmalar qutisiga pastki uzatmani kushish zarur. 19 -rasm. Avtmobilning tezlanishda yigilgan kinetik energiyasi xisobiga balandlikka chiqishi.

Avtomobilning yetakchi g’ildiraklariga tortish kuchi tahsir etmagandagi harakati (nakat bilan harakatlanish). Avtomobilni ekspluatatsiya qilish vaqtida uning yetakchi g’ildiraklariga tortish kuchi tahsir etmagan xoldagi harakati kup uchraydi. Bu harakat (nakat) ayniksa, tartibli ravishda tuxtab, yana tezlanish oladigan avtomobillarda (avtobus va marshrutli taksi harakati) ham da yo’l balandlik va pastliklardan iborat bo’lganda qo’llaniladi. Bunday harakatda dvigatelg’ yetakchi g’ildiraklardan uziladi, natijada burovchi moment nolga tenglashadi. Nakat vaqtida avtomobilg’ dinamik xossalarpniig ko’rsatkichlari kattik gorizontal yo’lda aniqlanadi. Avtomobilg’ mahlum tezlikda tekis harakatlana boshlaganidan sung tishlashish muftasi va uzatma ajratiladi hamda avtomobnlning tezligi, yo’li va vaqti priborlar yordamida kayd etiladi. Nakatdagi dinamik xossa ko’rsatkichlarini xisoblash uchun avtomobilning harakat tenglamasini quyidagicha yozish kerak: Ga/g bH ja=‘i+’j+’w+’x.x. (42) bu yerda: ‘ x.x. —etakchi g’ildiraklarga keltirilgan ishqalanish kuchining transmissiya nagruzkasiz ishlagandagi qiymati. b H — dvigatelg’ transmissiyadan ajratilganda aylanma harakatlanuvchi massalar tahsiri koeffitsienti. ( 42 ) tenglamani yechish uchun R-v a koordinatalar sistemasiga R xx , R f , R w qarshilik kuchlarini kuyib chiqamiz (20-rasm). Qiyaliklarning bir qancha qiymati uchun ‘ i1, ‘ i2, ‘ i3, ‘ i4 lar xisoblanib grafikka tushiriladi, agar ‘ i manfiy bo’lsa, abstsissa vkidan yuqoriga, musbat bo’lsa, pastga chiziladi. Grafiklardan quyidagicha foylalaniladi. Masalan, v amax ni aniqlash uchun ‘ i tutri chizirining umumiy qarshiliklar yig’indisini ko’rsatuvchi chiziq bilan kesishgan nuqtasi topiladi. O’rta xisobda b n =1,05 qabul qilinib, (42) tenglamadan sekinlanish qiymatini aniqlash mumkin: J a =R i +R f +R w ++R x.x / G a b n g ≈ -9,3 ‘ i + ‘ f + ‘ w + ‘ x.x / G a , m/s 2

20-rasm, b da i ning har xil qiymatlari uchun j a topilgan. Avtomobilg’ balandlikka harakatlansa. j a ning qiymatlari abstsissa o’qidan pastga joylashadi. 20-rasm. Avtomobilg’ G’ildiragiga tortish kuchi tahsir etmagandagi harakat. Demak, bu uchastkada avtomobilning yetakchi g’ildiraklariga kuch tahsir etmasdan harakatlansa, qarshilik kup bo’lgani uchun uning harakati sekinlashadi. Avtomobilg’ bir oz kiya pastlikka harakat qilayotgan bo’lsa, uning harakatini ko’rsatuvchi chiziq abstsissa o’qi bilai kesishadi. Bu vaqtda harakatlantiruvchi ‘ xx, ‘ w, ‘ f kuchlar qarshilik kuchlariga tenglashadi va avtomobilg’ tekis harakat qiladi. Tezlanishning qiymatlari aniq bo’lsa, avtomobilning nakat bilan harakatlanish vaqtini va yo’lini aniqlash mumkin. Amalda nakat bilan harakatlanishdagi avtomobilning dinamik xossalarini tavsiflash uchun eng oddiy usul—avtomobilg’ tuxtaguncha utgan masofadan foydalaniladi. Bu masofa avtomobilg’ shassisnniig texnikaviy xolalatini ham aniqlab beradi. Nakat bilan qanchalik uzok masofa utilsa, shassining texnikaviy xolati shunchalik yaxshi bo’ladi. Avtomobilning nakat bilan harakatlanshnini tajriba yo’li bilan aniqlash oson bo’lganidan bu usul yo’lning qarshilik koeffitsnenti ψ ni va qiyaligini aniqlashda foydalaniladi. Agar yo’l gorizontal bulmasa, tajriba A nuqtadan B ga va bunga teskari yo’nalishda harakatlangan xolatda o’tkaziladi. Ikkala yo’nalishda ham tajriba boshlangan tezlik bir xil bo’lishi kerak. Avtomobilg’ balandlikka harakatlanganda yo’lning umumiy qarshiligi ψ 1 =f+I, pastlikka harakatlanganda esa

ψ 2 =f-i bo’ladi. Ikkala tenglikdan f=0,5 ( ψ 1 + ψ 2 ) ni va i = 0,5 ( ψ 1 - ψ 2 ) aniqlash mumkin. Ekspluatatsiyada uchraydigan faktorlarning tortish dinamikasiga tahsiri. Avtomobilning nazariy yoki tajriba yo’li bilan aniqlangan dinamik ko’rsatkichlari uning ayrim sharoitdagi harakatlari uchun mosdir. Masalan, yo’l to’g’ri va tekis bo’lsa, uning umumiy qarshiligi ψ o’zgarmaydi, harakatni o’zgartiruvchi tusiklar uchramaydi. Avtomobilning xisoblangan dinamik ko’rsatkichlari uning eng yuqori imkonnyatlarini aniqlaydi. Avtomobilni xisoblash natijasida va tajriba yo’li bilan aniqlangan dinamik ko’rsatkichlari bir-biridan ancha fark qiladi. Bunga avtomobilning texnikaviy xolati va ishlash sharoitining o’zgarishi sabab bo’ladi. Avtomobilning texnikaviy xolati deb, uning transport ishini bajarishiga tayyorligi, yahni mexanizm, agregat va priborlarning texnikaviy ekspluatatsiya koidalarida ko’rsatilgan normalarga muvofikligi tushuniladi. Avtomobilg’ uzok vaqt ishlatilganda detallarining yeyilishi, sozining o’zgarishi va x. k. lar uning texnikaviy xolatini yomonlashtiradi, natijada avtomobilning ekspluatatsiya xususiyati o’zgaradi. Porsheng’ gruppasi detallarining yeyilishi, klapanlarning uz o’rniga jips urnashmasligi, yonilgi yondirish paytining ioto’g’ri bo’lishi va x. k, lar dvigatelg’ quvvatining kamayib ketnshiga sabab bo’ladi. Masalan, yondirish payti kechiksa, dvigatelning quvvati ancha kamayadi. Agar yondirish payti juda ilgarilab ketsa, dvigatelda detonatsiya boshlanadi. Dvigatelg’ quvvatnning o’zgarishi avtomobilg’ tortish dinamikasini yomonlashtiradi. Ekspluatatsiya davrida avtomobilg’ shassisining texnikaviy xolati yomonlashadi, mexanizmlar sozi tez buziladi. Masalan, bosh uzatma podshipniklari kattik tortilgan bo’lsa yoki konussimon shesternyalarning tishlashishi noto’g’ri bo’lsa, transmissiyadagi ishqalanishni yengishga sarf bo’ladigan energiya katta bo’ladi, avtomobilning dinamikasi yomonlashadi. Tormozlarning yoki oldingi g’ildiraklarning yakinlashuvi noto’g’ri sozlansa, dinamik ko’rsatkichlar pasayadi.

Avtomobilg’ dinamikasi yomonlashganda uning puxta ishlash vaqti, maksimal tezligi va tezlanish kobiliyati pasayadi. Kapital remont qilingan avtomobilning maksimal tezligi 10—12% kamayadi: maksimal tezlikka erishish uchun tezlanishga sarf bo’ladigan vaqt yangi avtomobildagiga nisbatan 25—30% kup bo’ladi. Avtomobilg’ ekspluatatsion xususiyatining yomonlashishiga sifatsiz yonilgi va moyning ishlatilishi sabab bo’ladi. Sikish darajasi katta bo’lgan dvigatellarda kichik oktan sonli benzin ishlatilsa, detonatsiya sodir bo’ladi, bu esa dvigatelg’ quvvatini kamaytiradi. Benzin uzok vaqt ishlatilmasdan saklansa, unda smolalar paydo bo’ladi va u kiritish trubasida kattik katlam xosil kilib utish yuzasini kamaytiradi. Natnjada yonuvchi aralashmaning tsilindrlarga bir tekis taqsimlanishi yomonlashadi, dvigatelg’ quvvati 15—20% kamayadi. Dvigatelning quvvati avtomobilni ekspluatatsiya qilish sharoitiga karab o’zgaradi. Avtomobilg’ sovo’q sharoitda ekspluatatsiya qilinsa, yonuvchi aralashmani tayyorlash va uning yonish sharoiti o’zgaradi hamda issiklikni atmosferaga uzatish kupayadi. Agar avtomobilg’ issik iklimli sharoitda ekspluatatsiya qilinsa, dvigatelg’ kizib ketadi, tsilindrlarning xavo siyrakligidan yonilgi bilan tulishi yomonlashadi, yonilgi uzatish sistemasida, trubalarda bur pufakchalarn xosil bo’ladi. Ko’rsatilgan faktorlar dvigatelning effektiv quvvati kamaytmradi, natijada avtomobilning dinamikasi yomonlashadi. Avtomobilg’ konstro’qtsiyasidagi afzalliklar uning texnikaviy xolati yaxshi bo’lgandagina tortish dinamikasiga ijobiy tahsir etishi mumkin. SHuning uchun avtomobilning agregat va uzellarini uz vaqtida texnikaviy kurikdan o’tkazib turish lozim.

Adabiyotlar: 1. X.M.Mamatov. Avtomobillar. “O’zbekiston”, T.,1995,336 bet. 2. X.M.Mamatov, Yu.T.Turdiev va boshqalar. Avtomobillar. “O’qituvchi”, T., 1982 , 398 bet. 3. V.L.Rogovtsev i dr. Ustroystvo i ekspluatatsiya avtotransportnqx sredstv.”Transport”, Moskva.,1991., 432 str. 4. X.M.Mamatov. Avtomobili. “Uzbekistan”, T.,1992., 238 str. 5. X.I.Kirshe. Legkovoy avtomobilg’ ot A do Ya “Transport”M., 1988 g., 176 str. 6. P.S.Yaresg’ko, i dr. Avtomobili KAMAZ voprosq i otvetq. “Transport” M. 1989 g., 288 str. 7. Uchebnoe posobie po texnicheskomu obslujivaniyu “Damas, Labo” DEU, 283 str. 8. TIKO avtomobillairining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami o’quv qo’llanma. Toshkent avtomobil yo’llari instituti, O’zbekiston respublikasi yo’l harakati xavfsizligi markazi. 9. NEXIA avtomobillairining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami o’quv qo’llanma. Toshkent avtomobil yo’llari instituti, O’zbekiston respublikasi yo’l harakati xavfsizligi markazi. 10. Uz-Otayul vtomobillairining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami o’quv qo’llanma. Toshkent avtomobil yo’llari instituti, O’zbekiston respublikasi yo’l harakati xavfsizligi markazi.

O'xshashlar

Avtomobilning tormozlanish dinamikasi

Avtomobilning boshqariluvchanligi

Avtomobilning turg’unligi

Avtomobilning yurish ravonligi

Avtomobilning ekspluatatsion xususiyatlari