Avtomobilning tormozlanish dinamikasi - Transport - Referatlar

Avtomobilning tormozlanish dinamikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

270 KB

Ko'chirib olish

Avtomobilning tormozlanish dinamikasi Reja: 1. Avtomobilning tormozlanish xususiyatlari ko’rsatkichlari 2. Effektiv tormozlanish sharti. 3. Tormozlovchi kuchning o’qlar o’rtasida taxsimlanishi. 4. Tormozlanish protsesisini tadkik etish. 5. Tormozlanish vaqti va yo’li. 6. Avtomobilni dvigatelg’ transmissiyadan ajratilmagan xolda tormozlash. 7. Avtotexnikaviy ekspertiza to’g’risida tushincha. 8. Ekspluatatsiya vaqtida uchraydigan faktorlarning tormozlanish dinamikasiga tahsiri.

Avtomobilning tormozlanish xususiyatlari ko’rsatkichlari Avtomobilning tormozlanishi vaqtida uni harakatlantiruvchi kuch issiklik energiyasiga aylanib atmosferaga tarkaladi, shuning uchun ham bunda foydali ish bajarilmaydi. Tormozlanish sistemasining effektivligi avtomobilni aniq boshqarishni va harakat xavfsizligini tahminlaydi. Tormozlanish dinamikasi tormozlanish vaqti va yo’li kabi parametrlar bilan xavfsizligi bilan chambarchas bog’liq. Harakatdagi avtomobilning kinetik energiyasi Ye quyidagicha aniqlanadi: Å = mv 2 a = Ga ⋅ v 2 a 2 g 2 Agar og’irligi G a =1110 kg bo’lgan ZAZ-968 avtomobili v a =100 km/soat tezlik bilan harakat qilayotgan bo’lsa, uning kinetik energiyasi Ye=43563 kgm bo’ladi. Harakatdagi avtomobilning kinetik energiyasini kamaytirish uchun tormozlanish sistemasi effektiv va aniq ishlashi zarur. Tortish bilansidan quyidagi tenglik mahlum: ‘k=‘i+ ‘f.+’w+’ja.+’w Tormozlanish davrida ‘ k = 0 bo’lgani uchun -’ ja. =‘ f +’ w deb yozish mumkin. ‘ f , ‘ w lar qarshilik kuchlari bo’lib, avtomobilning kinetik energiyasini sundirib uni tuxtatadi. Avtomobilning tormozlanishi vaqtida tenglamaning yangi tashkil etuvchilari qo’shiladi va quyidagi ko’rinishda ifodalanadi: -’ ja =(‘ f + ‘ w +’ t +’ td +R xx ); (43) bu yerda R t - avtomobilning tormozlanish kuchi. Bu tenglamada ‘ ja inertsiya kuchi avtomobilni ilgarilatishga, ung tomondagi kuchlar esa qarama-qarshi yo’nalib, uni tuxtatishga intiladi. Demak, tormozlanish mexanizmidan tashkari yo’lning umumiy qarshilk kuchi ‘ f , shamolining karishiligi

‘ w , dvigalteldagi ishqalanish kuchi ‘ td va transmissiyani nagruzkasiz aylantirish uchun sarflangan kuch R x.x avtomobilni tuxtatishga yordam beradi. Avtomobilni ekspluatatsiya qilish davrida xaydovchi tormozlanishning ikki usulidan foydalanadi: 1. Transmissiyani dvigateldan ajratmasdan (bu vaqtda tishlashish muftasi va uzatmalar qutisi uzilmaydi). Xaydovchi drosselg’ pedalidan oyogini olib, tormoz pedalini bosadi, natijada yetakchi g’ildiraklar transmissiya orqali dvigatelning tirsakli valini majburiy aylantiradi, tsilindr ichida xosil bo’lgan ishqalanish kuchi va tormozlanish mexanizmi xosil qilgan kuch xisobiga avtomobilg’ tuxtaydi. 2. Dvigatelg’ transmissiyadan ajratilganda (tishlanish muftasi va uzatmalar qutisi uzilgan) avtomobilg’ faqat tormozlanish mexanizmi xosil qilgan kuch xisobiga tuxtaydi. Tormozlanish vaqtida tormoz pedalini bosish kuchi, pedalni bosish tezligi va boshqalar tahsirida avtomobilg’ har xil qiymatdagi sekinlanishga ega bo’lishi mumkin. Tormozlanishlarning deyarli 95% ida sekinlanish j a =1,5. . . 4,5 m/s 2 , favkulodda tormozlanishda esa j a =7,5 . . . 9,0 m/s 2 ga yetishi mumkin. SHunday ekan, avtomobilning- tormozlnpish xususiyatlari qanday ko’rsatkichlar bilan baxolanadi, uning o’lchamlari nima bilan va qanday aniqlanadi degan savol turiladi. Tormozlanish dinamikasining ulchagichlari sifatida tormozlanish masofasi S t (m), vaqt t t (sek) va sekinlanish—j a (m/s 2 ) lardan foydalaniladi. Tormozlanish xususiyatlarini tula yuklangan avtomobilni tekis yo’lning to’g’ri va gorizontal uchastkalarida maksimal intensivlik bilan tormozlab annklanadi. Sinash vaqtida shinadagi bosim normal, protektor nakshining balandligi 50 % dan ortiq yeyilmagan bo’lishi kerak. Tormozlanish masofasi maxsus pistolet (21-rasm) yordamida aniqlanadi. Pisyulet uzgichli yondirish galtagidan iborat bo’lib, uning yuqori 4 va past 3 kuchlanishli simlari bor. Uzgich 5 tormoz pedalidagi kontaktlar 6 va pistolet zapjirini ulaydi. Kondensator 1 kontaktlar 2 ajralganda xosil bo’ladigan uchkunni kamaytirish uchun xizmat qiladi. Pij 10 porox va buyokni patronda ushlab turadi.

Tormoz pedalini bosganda kontaktlar 6 ulanib, tok akkumulyatorlar batareyasi 7, uzgich kontaktlari 2, past kuchlanishli simlar 3 dan «massaga» beriladi, natnjada galtak uzagi magnitlanib yakorg’ 13 ni tortadi. Kontaktlar ajralib magnit maydoni yo’qoladi. Yuqori kuchlanishli sim uramida xosil bo’lgan indo’qtiv tok sidirish svechasi 12 ga uzatiladi. Uchkun tahsirida porox 11 yonadi, xosil bo’lgan bosim patron 8 dagi buyok 9 ni yo’lga sachratadi, natijada tormozlanishning boshlanish payti aniq belgilanadi. Avtomobilg’ tuxtagandan sung yo’llagi dogdan pistoletgacha bo’lgan masofa tormozlapish masofasini beradi. Tormozlanish vaqti t t ni sekundomer bilan ulchash mumkin. 21-rasm. Tormozlash yo’lini aniqlash uchun muljallangan maxsus pistolet. Avtomobilning tormozlanish vaqtidagi maksimal sekinlanishi suyuqlikli inertsion akselerometr yordamida aniqlanadi. U faqat maksimal sekinlanishni yoki tezlanishni ulchay oladi.. Tormozlanish taktidagi sekinlanishning o’zgarishi esa «yo’l, vaqt, tezlik» priborida aniqlanadi. Effektiv tormozlanish sharti. Tormozlanish davrida avtomobilning oldingi va ketingi g’ildiraklariga tahsir qiluvchi o’rinma reaktsiyalarni aniqlash uchun unga tahsir etuvchi kuchlarni ko’rib chiqamiz (22-rasm). Avtomobilni tormozlash uni dvigateldan ajratgan xolda, yahni faqat tormoz sismasi yordamida amalga oshirilsa, i tr =0, R td =0 bo’ladi.

rasm. Tormozlanayotgan avtomobilga tahsir qiluvchi kuchlar. Tormozlanish davrida avtomobilning tezligi va a burchagi uncha katta bulmaganligi uchun R w =0 hamda α =0 deb qabul qilamiz. Avtomobilg’ tormozlanayotgan vaqtda harakat tenglamasining umumiy ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: Rf1+ Rf2 +Rt1+ Rt2+ Rtd+ Rxx- Rja=0 R f1 + R f2 = R f va R t1 + R t2 = R t bo’lgani uchun R f + R t +R td + R xx -R ja =0 (44) Tormozlovchi kuchning tormozlanish jarayonida ortishi natijasida o’rinma reaktsiyaning qiymati ham oshadi va uning maksimal qiymatga erishishi tishlashish kuchi R φ ga tenglashguncha davom etadi, yahni X≤ R φ (45) O’rinma reaktsiyaning asosiy qiymati tormozlovchi kuch R t dan iboratligi va R t >>‘ f, R t >>‘ ja bo’lganligi uchun ( ) tengsizlikni quyidagicha yozish mumkin: Rt≤ R φ (46) Bu (46) tengsizlik avtomobilning effektiv tormozlanish shartidir. Agar R t <R φ bo’lsa, shina bilan yo’l o’rtasida tishlashish bo’yicha zapas bo’ladi, bunda avtomobilning tormozlanishi jarayonidagi harakati turgun g’ildiraklar blokirovka qilinmagan R t = R φ bo’lsa, shina bilan yo’l o’rtasidagi tishlashish bo’yicha zapasdan tula foydalanilgan bo’ladi, bunda g’ildiraklar blokirovka qilinish chegarasida, avtomobilning harakati esa noturgun R t > R φ bo’lsa, g’ildiraklar blokirovka qilingan va faqat sirpanib harakat qiladi, avtomobilning harakati noturgun bo’ladi.

Avtomobilning tormozlanish sistemasi xosil qilgan tormozlovchi kuch, shina va yo’l o’rtasidagi tishlashish kuchidan ancha katta bo’lganligi sababli intensiv tormozlash vaqtida avtomobilg’ G’ildiragi blokirovkalanadi va aylanmasdan yo’lda sirpanadi. Gildnraklar blokirovkalanganida tormoz barabani va kolodkasi jipslashib bir butundek harakat qiladi va avtomobilning kinetik energiyasinn yengish uchun sarflanayotgan tormozlanish energiyasi shinaning yo’lga ishqalanishiga sarflanadi. Natijada shina temperaturasi kutarilib tishlashish koeffitsnentinipg qiymati kamayadi. SHuning uchun ham g’ildirak blokirovka chegarasida tormozlansa, tez tuxtaydi, yahni effektiv tormozlanadi. G’ildirakning shataksirayotganini tekshirish ancha qiyin, shu sababli xisoblash formulasida g’ildirak va yo’l o’rtasidagi tishlashishdan tula foydalaniladi, φ koeffntsientini esa o’zgarmas deb olinadi. Tormozlovchi kuchning o’qlar o’rtasida taxsimlanishi. Dvigateli traismissiyadan ajratilgan xolda harakatlanayotgan avtomobilga tahsir qiluvchi kuchlar sxemasidan foydalanib (23-rasm), tormozlovchi kuchning o’qlar o’rtasida taxsimlanishini ko’rib chiqamiz. 23-rasm. Tormozlanayotgan avtomobilga tahsir qiluvchi kuchlar. Yo’l gorizontal, qarshilik kuchlari R f, R w, R xx xisobga olmaslik darajada kichik, g’ildiraklarning inertsiya momentlari nolga teng, deb faraz qilamiz. Tormozlanish davrida tishlashish koeffitsienti tula ishlatiladi. SHartli ravishda R ja =‘ t deb qabul qilamiz, chunki tishlashish koeffitsienti tula ishlatilganda X 1 + X 2 ==R ja yoki R t1 +R t2 =R ja

deyish mumkin. Tahsir etuvchi kuch va reaktsiyalarning V nuqtaga nisbatan muvozanat tenglamasi quyidagicha yoziladi: S a b+R t h d -z 1L =0 Bunda Z 1 =G a b +’ t h d /L va z 2 =G a a-’ t h d /L Ko’rinib turibdiki, tormozlanish vaqtida yo’lning vertikal reaktsiyalari qayta taqsimlanib oldingi o’qdagi reaktsiya ortadi, ketingisida esa kamayadi. harakatsiz turgan avtomobilg’ uchun o’qlardagi tormozlanish kuchlari quyidagicha bo’ladi: harakatdagi avtomobilg’ uchun esa: R t1 = z 1 φ ; ‘ t2 =z 2 φ Avtomobilg’ tormozlanayotganida z 1 ,z 2 reaktsiyalar qayta taqsimlanganligi sababli R t1 , R t2 tormozlovchi kuchlar uz qiymatini o’zgartiradi, yahni qayta taqsimlanadi va tormozlash kuchining qayta taxsimlanish koeffitsientlari β 1 , β 2 bilan aniqlanadi. Ketingi o’q uchun β 2 =R t2 /’ t Oldnngi o’q uchun β 1 =R t1 /R t = R t -R t2 /R t =1- β 2 Tormozlash kuchining qayta taqsimlanish- koeffitsienti qiymatlari avtomobilning konstro’qtiv parametrlariga bog’liq: β 1 =R t1 /R t =z 1 φ /z φ =G a b+’ t h d / G a L β 1 =b+R t /G a h d /L Solishtirma tormozlanish kuchi γ t =R t /G a bo’lganligi uchun β 1 =b+ γ t h d /L (47) β 2 =a- γ t h d /L (48) SHina bilan yo’l -o’rtasidagi tishlashish koeffitsienti tula ishlatilsa, yahni R tmax =R φ =G a φ bo’lsa, (47), (48) formulalar quyidagicha yoziladi : β 1 =b+ φ h d /L β 2 =a- φ h d /L Demak, tormozlash kuchi maksival qiymatga ega bo’lganda va tishlashish kuchi R φ dan tula foydalanilganda solishtirma tormozlash koeffitsienti tishlashish koeffitsientiga teng bo’lib koladi hamda tormozlash kuchining qayta taqsimlanish koeffitsientlari avtomobilning konstro’qtiv parametrlari a, b, L, h d va yo’lning

xolati φ ga bog’liq bo’ladi. Avtomobilning tormozlanish vaqtida yo’l sharoitiing o’zgarishi Rt, X, z kuchlari o’rtasidagi uzaro munosabatni uzartirib, tormozlanish protsessiga mahlum. darajada tahsir kursaadi. Tormozlanish protsessi blokirovkasiz bo’lishi uchun R t ≤ R φ shart bajarilishi kerak. Demak, tishlashish koeffitsientining qiymati ortishi bilan avtomobilg’ g’ildiraklarining blokirovkasiz tormozanish imkoniyati ortadi, turgun harakat qilish diapazoni kupayadi, tormozlanish koeffitsenti ortadi. Mahlumki, avtomobilning hamma g’ildiraklarida tormozlash mexanizmlari mavjud. Oldingi va ketingi o’qdagi tormozlovchi kuchlarning qiymatlari oldindan, avtomobilni konstro’qtsiya qilish davridayok belgilangan. Tormozlainsh protsessida z 1 ,z 2 reaktsiyalarining qayta taqsimlanishi natijasida oldingi yoki ketingi o’q oldinrok blokirovkalanib, tormozlaiish effektiga salbiy tahsir ko’rsatadi. SHuiday ekan, avtomobilg’ tishlashish koeffitsientining har qanday qiymatnda maksimal sekinlanish bilan tormozlanishi uchun g’ildiraklardagi tormozlovchi kuchlar (yoki o’rinma reaktsiyalar) lar doim vertikal reaktsiyalarga -to’g’ri iroportsional- bo’lishi shart, yahni X1/X2=z1/z2 (49) Harakat jarayonida, sharoitga mos xolda avtomobilg’ har xil intensivlikda tormozlanishi mumkin. (49) proportsiya shartini kanoatlantirish uchun R t1 /R t2 nisbat o’zgarishi kerak. Avtomobilning tormozlanish mexanizmini loyixalash vaqtida R t1 /R t2 =const deb qabul qilinadi va tishlashish koeffitsientidan Rt (yoki — j a ) ning faqat bir qiymatida tula foydalaniladi. Tormozlanishinng boshqa rejimlarida φ dan tuda foydalanish faqat oldingi yoki ketingi g’ildiraklarda bo’lishi mumkin. Bu kamchilikni yo’qotish uchun yangi konstro’qtsiyalari avtomobillarda (VAZ-2103, GAZ-66 va boshqalarda) o’qqa to’g’ri keladigan vertikal yukka mos keluvchi tormozlash kuchi xosil qiluvchi avtomatlar ishlatilmokda.

Tormozlanish protsesisini tadkik etish. Tormozlanish protsessidagi tadkik etish uchun «yo’l, vaqt, tezlik» ni ko’rsatuvchi asbobdan foydalanib, tormozlanish vaqtidagi tezlikning (1 egri chiziq) va sekinlanishning (2 egri chiziq) ostsillogrammalarini (24-rasm) ko’rib chiqamiz, Avtomobilning qarshisida tusik paydo bulish payti SS chizig’i.bilan belgilanadi. rasm. Tormozlanish davrida avtomibilning tezligi va tezlanishining uzgagishi. Ostsillogrammani tadkik etish oson bo’lishi uchun tezlik va sekinlanishning o’zgarishini grafik shaklda tasvirlaymiz. (25 - rasm). Bu grafikda: t 1 — xaydovchi tusikni ko’rib tormozlash zarurligi xakida karor qabul kilguncha ketgan vaqt, yahni xaydovchining reaktsiyasi uchun zarur bo’lgan vaqt; t 1 =0,3… 1 s; t 2 — xaydovchi oyogini drosselg’ pedalidan olib tormoz pedaliga kuyishi uchun ketgan vaqt;

rasm. Avtomobilning tormozlanish protsessi grafigi. t3- tormoz yuritmasidagi ish suyuqligi (yoki xavo) inertsiyasini hamda lyuftlarni yo’qotish uchun ketgan vaqt, gidravlik yuritma uchun t 3 = 0,2...0,3; pnevmatik yuritma uchun t 3 = 0,3...1,3; avtopoezd tormozining yuritmasi uchun tz = 2...2,5 s; t 4 — tormozlovchi kuchning R tmax (Anuqta) gacha usishi uchun zarur bo’lgan vaqt t 4 =0,5 s; t t —tormozlash. uchup ketgan vaqt. T 5 — avtomobilg’ tuxtagandan sung, sistemada bosim nolgacha kamayishi uchun ketgan vaqt. Xaydovchining reaktsiyasi uning sogliriga, asabiga va boshqalarga bog’liq. Ayniksa, spirtli ichimlik istehmol qilgan xaydovchining reaktsiya vaqti t 1 katta qiymatga ega bo’ladi, natijada harakat xavfsizligi tahminlanmaydi. t 2 vaqt ham xaydovchining reaktsiyasi bilan bog’liq bo’lib, mahlum intervalda o’zgaradi. Tormoz yuritmasidagi lyuftlarnn yo’qotish uchun ketgan vaqt t 3 suyuqlik sinlmaganligi va xavoning siqilishi mumkinligi sababli gidravlik yuritma uchun kam, pnevmatik yuritma uchun esa katta qiymatga ega. Avtopoezdning umumiy uzunligi katta bo’lganligidan pnevmatik yuritmaning ishlashi uchun kup vaqt ketadi. t 4 vaqt xaydovchi avtomobilni boshqarishining individual uslubi va tormozlash vaqtidagi sharoitiga bog’liq. Avtomobilni tormozlashga ketgan vaqt t t g’ildiraklar blokirovka qilingan dakikadan avtomobilg’ tuxtaguncha utgan vaqt bilan ulchanadi. Blokirovka qilingan g’ildirak yo’lda faqat sirpanib harakatlanadi va shuning uchun ham kora iz koldiradi. t t vaqtning qiymati tormozlanish boshlanmasdan oldingi tezlikning qiymatiga, yo’lning umumiy qarshilik koeffitsienti bilan bog’liq faktorlar (yo’lning tipi, ob-xavo sharoiti va x. k.) ga, atomobil massasiga va boshqalarga bog’liq. Bundan tashkari harakat xavfsizligi va effektiv tormozlanish masalalarini xal etishda avtomobilg’ butunlay tuxtashi uchun ketgan vaqt T 0 va masofa S 0 kabi parametrar ishlatiladi. Bunda To — xaydovchi tusikni kurgandan avtomobilni tuxtatguncha ketgan vaqt, s; So— xaydovchi tusikni kurgandan avtomobilnn tuxtaguncha utilgan masofa, m.

Bu qiymatlar quyidagncha ifodalanadi: T 0 =t 1 +t 2 +t 3 +t 4 +t t ,s; S 0 =S 1 +S 2 +S 3 +S 4 +S t , m Bu yerda S 1, S 2, S 3, S 4, S t, t 1, t 2, t 3, t 4, t t vaqtlarda utilgan masofalar. T 0 , S 0 parametrlarni aniqlash qiyin bo’lganligi uchun quyidagi empirik formuladan foydalanish tafsiya etiladi: S 0 =v n /3,6 (t 1 +t 2 +t 3 )-1,63 t 4 φ + v n -17,7 φ t 4 ) 2 /254 φ , m; (50) bu yerda v n —tormozlanish boshlanishidagi avtomobilining tezligi, km/soat. GAI ning texnikaviy xujjatlarida t t va S t larning qiymatlari kayd qilingan va ular avtomobilning effektiv tormozlanishini ko’rsatuvchi faktor xisoblanadi. Tormozlanish vaqti va yo’li. Yuqorida aytilganidek, avtomobilning tormozlanish balansi tenglamasi quyidagicha ifodalanadi: R ja =-( R t + R φ + R w + R t.d + R xx ). (51) Tenglamada R ja avtomobilni oldinga harakatlantiruvchi inertsiya kuchidir, tormozlanish davrida bu kuchni sundirib, avtomobilni tuxtatiladi. Tormozlannsh balansi tenglamasidan foydalanib, tormozlanish vaqti va masofasi ifodalarini aniqlaymnz. Tormozlanishda dvigatelg’ transmissiyasidan ajratilgan (R td =0), transmissiyaning qarshiligi xisobga olmasa bo’ladigan darajada kam (R xx = 0) va xavonnng qarshilign juda kichik (R w = 0) deb faraz qilinadi. Mahlumki, Rja=Ga/g ja bh=Ga/g bh dva/dt (52) (52) tenglamani (53) tenglamadagi qiymati o’rniga kuyamiz: G a /g b h dv a /d t =-(R t + R φ ) Bu tenglamaning chap va ung tomonlarini xadma-xad G a ga bulamiz:

R φ /G a =Y t ; R ψ /G a = ψ bu yerda Y t - solishtirma tormozlanish kuchi ekanligini xisobga olsak, tormozlanish vaqti quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: dt=-dv a 2 b h /( Y t + ψ ) g (53) Bu ifodani tormozlannsh boshlanishi v n dan avtomobilg’ tuxtaguncha v k tezliklar qiymati nntervalida integrallasak, t t =v n -v k /g ( Y t + ψ ) (54) bo’ladi. Bu ifoda tormozlanish vaqtini aniqlashga imkon berib, v n , Y t, ψ parametrlarga bog’liq. Solishtirma tormozlanish kuchi Y t va yo’lning umumiy qarshiligi qancha katta bo’lsa, tormozlanish vaqti shuncha kichik bo’ladi. Tormozlanish vaqtida bosib utilgap masofa S t quyidagicha topiladi: v a =ds/dt; d s =v a dt Bu ifodaga st ning qiymatini kuyib, uni integrallaymiz: S t =v n 2 -v k 2 /2g ( Y t + ψ ) (55) Solishtirma tormozlanish kuchi Y t va yo’lning umumiy qarshiligi qanchalik katta bo’lsa, avtomobilning tormozlanish masofasi shunchalik katta bo’ladi. (54) va (55) formulalar avtomobilning tormozlanish vaqtidagi umumiy harakatini ifodalab, ularning quyidagi xususiy xollari bulpshi mumkin: 1).v k =0 bo’lsa, yahni avtomobilg’ butunlay tuxtaguncha tormozlansa: t t =v n /g (Y t + ψ ); S t =v n 2 /2g (Y t + ψ ) (56) 2) agar avtomobilg’ gorizontal yo’lda harakatlanayotganida tormozlansa ( α =0, ψ =0):

t t =v n /g (Y t +f); S t =v n 2 /2g (Y t +f) (57) 3) agar R φ =R t va Y t = φ bo’lsa g’ildiraknipg yo’l bilan tishlashish kuchidan tula foydalanilsa; t t =v n /g (Y t +f); S t =v n 2 /2g (Y t +f) (58) 4) agar φ >>f bo’lsa f≈0 deb qabul qilish mumkin, bu xolda t t =v n /g φ ; S t =v n 2 /2 g φ (59) Formulalarning xususiyati shundan iboratki, ular statik tormozlanish protsessini harakterlab t t , S t larni o’zgarmas tormozlanish kuchi tahsiridagi qiymatlarini aniqlaydi. Xisoblab topilgan t t , S t larning qiymatlarini tajriba yo’li bilan aniqlangan qiymatlarga yakinlaarish maksadida D. P. Velikanov formulalarga tormozlanishning effsktivlik koeffo’ienti K e ni kiritishni taklif etdi: t t =v n K e /3,6 g φ ; S t =v n 2 K e /26 g (Y t + ψ ) (60) Engil avtomobillar uchun K e == 1,2; yuk avtomobillari uchun K e = 1,3…1,4. Tormozlanish protsessi o’zgaruvchan bo’lganligi uchun, bu formulalar harakat jarayonidagi tormozlanish protsessini tula aks etirmaydi.. SHuning uchun tormozlanish vaqti va masofasining—j a = f t hamda t = f(v a ) egri chiziqlarini grafik integrallash usuli bilan ham aniqlanadi. Tormozlanish vaqtini aniqlash uchun tormozlanish balansi tenglamasi -j a ga nisbatan yechilib, -j a =f(v a ) grafik chiziladi. Grafikdan tezlikning bir nechta qiymatlari uchun-j a aniqlanadi va har bir tezliklar intervalida sekinlanishning urgacha qiymati topiladi. ▲t=▲v/3,6 j a ur formuladan foydalanib, har bir interval uchun ▲t 1 , ▲t 2, ▲t 3 vaqtlar aniqlanadi, ularning yig’indisi tormozlanish vaqtini beradi: t t =▲t 1 +▲t 2 +… Tormozlan ish masofasini aniqlashda izoxlangan usuldan t=(v a ) ning grafigini tuzishda foydalaniladi, lekin har bir tezliklar intervalida avtomobilg’ tekis sekinlanadi deb qabul qilinadi. ▲S=v ur+ ▲t /3,6 formula tezlik intervallarida utilgan. ▲S 1 , ▲S 2 , ▲S 3 … yo’llar aniqlanib, ularning yig’indisi S t ni beradi. t t =f(v a ), S t = f(v a ) larning grafiklari (26-rasmda ko’rsatilgan).

rasm. Tormozlanishdagi vaqt, yo’l, tezlanish. Grafiklarda R f , ‘ w , ‘ x.x kuchlarining tahsiri ham xisobga olingan. Avtomobilni dvigatelg’ transmissiyadan ajratilmagan xolda tormozlash. Avtomobilni tormozlash uchun bahzan dvigatelg’ tirsakli valining majburiy aylantirilishi natijasida xosil bo’ladigan qarshilikdan ham foydalaniladi. Bunda avtomobilg’ asosiy tormozlash mexanizmi yordamida va dvigatelda xosil bo’lgan ishqalanish kuchi xisobiga tuxtatiladi. Avtomobilni dvigatelg’ transmissiyadan ajratilmagan xolda tormozlansa, xaydovchi drosselg’ pedalidapn oyogini olib, tormoz pedaliga bosadi. Agar avtomobilg’ tormozlanmasdan oldin dvigatelning tirsakli vali yetakchi g’ildirakni aylantirsa, drosselg’-zaslonka yopikligi sababli tirsakln valning aylanish soni kamayib, katta tezlikda aylanayotgan yetakchi g’ildirak transmissiya orqali tirsakli valni aylaitiradi. Dvigatelda vujudga kelgan ishqalanish xisobiga kushnmcha tormozlash kuchi R t.d xosil bo’ladi. Tormozlashning bu usulidan avtomobilg’ kayda qanday tezlik bilan harakatlanayotgaida foydalanish kulay ekanligini ko’rib chikaylik. Buning uchun dvigatelg’ transmissiyadan ajratilgan va ajratilmagan xollarda avtomobilni tormozlashning sekinlanish mikdoriga qanday tahsir ko’rsatishini ko’rib chiqish zarur. Tormozlanshp balansi tenglamasi (43) da dvigatelg’ transmissiyadan ajratilgan xol uchun R t.d =0 deb, uni—j a ga nisbatan yechamiz:

j a = R t + R ψ + R w + R x.x /G a b n g. (61) b n - dvigatelg’ transmissiyadan ajratilgandagi aylanma harakatlanuvchi massalar tahsiri koeffitsienti. Avtomobilnn dvigatelg’ transmissiyadan ajratilmagan xolda tormozlansa, tormozlanish balansi tenglamasidan sekillanish mikdori quyidagncha aniqlanadi: -j as = R t.d + R t + R ψ + R x.x / G a b vr g. (62) b vr — dvigatelg’ transmissiyadan ajratilmaganda aylamma harakatlanuvchan massalar tahsiri koeffitseti. (61), (62) tenglamalarni bir avtomobilg’ uchun ularga aniq qiymatlarini kuyib yechsak, 27- rasmdagi grafik xosil bo’ladi; grafikdagi tutash chiziq dvigatelg’ transmissiyadan ajratilgai, shtrix chiziq esa ajratilmagan xol uchun aniqlangan. Grafikdan ko’rinib turibdiki, dvigatelg’ transmissiyadan ajratilmagan xolda avtomobilni V a1 dan katta tezliklarda tormozlash effektli bo’lib, sekinlanish mikdori katta bo’ladi. Bunga sabab sho’qi, ( ) formulaga asosan V a ortishi bilan R t.d ham ortadi, lekin har doim b vr > b n bo’lgani uchun kichik tezliklarda -j as < -j a bo’ladi. Demak, dvigatelg’ transmissiyadan ajratilmagan xolda avtomobilni tormozlash boshlangich tezlik katta bo’lganda va kichik uzatmada qo’llanilishi zarur. Bunday tormozlash usulining afzalligi shundaki, u tormozlash mexanizmidagi zurikishni kamaytiradi va ayniksa, tepaliklardan tushishda samarali bo’ladi. G’ildirak bilan yo’l o’rtasida tishlashish kuchi kam bo’lganda, xatto S nuqtadan chap tomondagi tezliklarda dvigatelni transmissiyadan ajratmagan xolda tormozlash maksadga muvofik, chunki tormozlash kuchi yetakchi g’ildiraklar o’rtasida bir tekis taqsimlanib, avtomobilning kundalang turgunligini yaxshnlaydi. Amalda tormoz pedalini vaqti-vaqti bilan bosib kuyib yuborib tormozlash mahkul.

rasm. Dvigatelg’ transmissiyadan ajratilmagan (a) va ajratilgan (v) xolda tormozlashda sekinlanishning o’zgarishi. SHunda g’ildiraklar sirpanish darajasigacha bormaydi, ularning tishlashish kuchi kamaymaydi, Bu usul esa xaydovchidan katta maxorat talab etadi. Avtotexnikaviy ekspertiza to’g’risida tushincha. Yo’l transport xodisalarini avtomobilg’ transporti mutaxassislari tomonidan ilmiytexnikavny tekshirish avtotsxnikaviy ekpertiza deb ataladi. Avtomobilning maxsus koidalariga xilof harakati natijasida yo’lovchilarni jaroxatlashi, boshqa transportni urib ketishi, avtomobilning tusiklarga duch kelishi va boshqalar yo’l- transport xodisalari deyiladi. Ekspertiza o’tkazishdan asosiy maksad, sodir bo’lgan xodisaning asosiy sabablari va sababchilarini aniqlashdir. SHuning uchun bu ish juda mashuliyatli xisoblanadi. Yo’l transport xodisalari sodir bo’lgandan sung xaydovchi quyidagilarni bajarishi shart: avtomobilni tuxtatib, xodisaga tegishli predmetlarni joyidan kuzgatmasdan GAIga xabar kilib, uning kelishini kutishi; jaroxatlangan kishilar bo’lsa, ularnn kasalxonaga junatishi; shu orda xodisani kurgan kishilar adresi, familiyasini yozib olishi va x. k. Xodisa bo’lgan yerga GAI xodimlari kelgandan keyin sharoitni tekshirib, sxema tuzadi va protokol yozadi. Protokolda ko’rinishining yaxshi-yomonligi, xavo

temperaturasi, yo’lning yoritilishi, kengligi hamda koplamasining xolati va x. k lar kayd qilinadi. Xodisani batafsil tasvirlish uchun vokea sodir bo’lgan joy transport vositalari, jaroxatlanganlar moddiy isbot tarikasida rasmga olinadi. Tuzilgan protokolda vokea sodir bo’lgan vaqt, kun, xandovchi to’g’risidagi axborot, adreslar, jaroxatlangan kishining axvoli va x. k. lar yoziladi va tekshiruvchi, xaydovchi, shu vokeani kurgan ikki kishi kul kuyadi. Bundan tashkari, transportning texnikaviy xolati aks ettirilgan akt tuziladi. SHu olingan materiallarga asosan yo’l transport xodisasi sabablarini aniqlash maksadida bo’ladigan sud uchun zarur quyidagi avtotexnikaviy, daktiloskopik, psixiatrik, ximiyaviy, biologik va x. k. ekspertizalar o’tkazilishi mumkin. Avtotexnikaviy ekspertiza yo’l-transport xodisasi ayibdorlarini aniqlashda katta ahamiyatga ega bo’lganligi uchun, uni batafsil ko’rib chiqamiz. Ekspertiza materiallar bilan shugullanar ekan quyidagi masalalarni xal etishi kerak. Avtomobilni tuxtatish uchun zarur bo’lgan masofa va vaqtni hamda yo’l transport xodisasi sodir bulmaslik uchun imkoniyatlar bor-yo’qligini aniqlash zarur. Tormozlanish masofasiga asosan avtomobilning xaqiqiy tezligi, uning shikastlangan joylariling harakteri sabablari; bundan tashkari shikastlanishning sodir bo’lgan vokea bilan borliklgini aniqlash yetkazilgan shikastning narxi; xaydovchi yoki yo’lovchi tomonidan yo’l harakati koidaining buzilganligini isbotlashi kerak. Masalani aniqrok tushunish uchun xaydovchi va yo’lovchi ishtirokida bo’lgan yo’ltransport xodisasini ko’rib chiqamiz. 40 yeshlardagi yo’lovchi V . yo’lning ruxsat etilmagan yeridan chopib o’tib ketmokchi edi. Yo’ldan esa yo’lovchnga qarshi 50 km/soat tezlik bilan VAZ-2103 avtomobili kelmokda. Yo’lovchi 4 m yurganidan sung avtomobilg’ uni urib ketdi. CHakirilgan GAI xodimi tormozlanish masofasi yo’lovchi urilgan yerdan boshlanganligini aniqladi. Vokea sodir bo’lgan yo’l gorizontal, asfalg’t, kuro’q edi. Avtotexnikaviy ekspsrtizasi agar xaydovchi uz vaqtida avtomobilni

tormozlaganda, yo’lovchini urib ketmasligi mumkin yoki mumkin emasligini aniqlashi kerak. Masalani xal etish uchun quyidagi xisoblar qilinadi: 1) Agar urishgacha yo’lovchinnng tezligi 4 m/s bo’lsa, u 4 m yo’lni qancha vaqtda utishi annklanadi. t y =S a /V y =4m/4v/c=1c Yo’lovchi kuchadan utgunga kadar avtomobilg’ uni urib ketgan yerdan qancha masofadaligi topiladi. Avtomobilning tormozlanish izi yo’lovchi urilgan yerdan boshlanganligi uchun uning tezligi v a = 50 km/soat yoki 13,9 m/s bo’lgan. Yo’lovchini urgunga kadar 1 sekund vaqt ichida avtomobilg’ quyidagi yo’lni utadi: S a =v a t y =13,9 m/c 1s = 13,9m; Avtomobilni tuxtatish uchun zarur bo’lgan yoki xaydovchi tusikni ko’rib avtomobilni tuxtatguncha utilgan yo’l S 0 quyidagncha aniqlanadi: S 0 =(t 1 +t 3 ) v a /3,6+K e v a 2 /254( φ +i) K e =1,2; t 1 =0,8 c; t 3 =0,25 c; φ =0,65; i=0; S 0 =(0,8+0,25) 50/3,6 + 1,2 50 2 /254 0,65 =32,8 m SHunday kilib, avtomobilni tuxtatish uchun 32,8 m yo’lni utish kerak, lekin yo’lovchi undan 13,9 m masofada bo’lgan. Demak, avtotexnikaviy ekspertiza, xaydovchi yo’l-transport xodisasi sodir bulishnii oldini ololmas edi, degan xulosaga keladi. vaqtida uchraydigan faktorlarning tormozlanish dinamikasiga tahsiri. Avtomobilg’ tormozlanish sistemasining ishdan chiqishi yoki konikarsiz xolatda bo’lishi yo’l transport xodisasiga olib kelishi mumkin. Statistik mahlumotlariga ko’ra, nnson faoliyatiga zarar yetkazadigan va katta moddiy yo’qotilishlarga olib keladigan yo’l-transport xodisalarnnnng15% ga yakini tormozlanshi sistemasining konikarsiz ishlashidai kelnb chiqadi. Tormozlanish protsessi tormoz barabani bilan kolodka ustkuymasining bir- biriga ishqalanishi natajasida xosil bo’ladigan tormozlash kuchi xisobiga sodir bo’ladi. Ishqalanish natijasida kolodka ustkuymasi yeyilib, tormoz barabani bilan ustkuyma o’rtasidagi zazor kattalashadi va natijada tormozlash effekti kamayadi.

Baraban bnlan kolodka ustkuymasi o’rtasidagi zazorning normadan 0,5 ml ga oshishi tula yuklangan pnevimatnk yuritmali ZIL-130 aotomobili uchun tormozlanish masofasini 20% ga oshiradi. Gidravlik yuritmali avtomobillarda tormoz barabani bilan kolodka o’rtasidagn zazorga karab tormoz pedalining yo’li ham kattalashadi. natijada tormozlanish mexanizmini ishlatish vaqti uzayadi. Masalan. PAZ-672 avtobusini tormozlashda baraban bilan kolodka ustkuymasi o’rtasidagn zazor 0,25 mm bo’lsa. tormoz yuritmasining ishga tushish vaqti 0,16 ... 0,25 s, agar zazor 0,5 mm bo’lsa, 0,4 ... ,45 bo’ladi. Avtomobilni ekspluatatsiya qilish vaqtida tormozlanish mexanizmiga moy, suv kirib, tormozlanish momentining kamayishiga sabab bo’ladi, natijada tormozlanish dinamikasi yomonlashadi. Bu xod bulmasligi uchun tormozlanish mexanizmi uz vaqtida texnikaviy kurikdan o’tkazilishi kerak. Avtomobilg’ tormozlanish mexanizmida xosil bo’lgan momentining effektiv ishlatilishi yo’l va shina protektorining xolatiga, ularning bir-biri bilan tishlashish sharoitiga borlik. Yangi kurilgan yo’lning ustida mayda notekisliklar bo’lgani uchun bu yo’l shina bilan yaxshi tishlashadi, demak, tishlashish koeffitsnenti φ ortadi. Agar shina protektori yeyilgan bo’lsa, tishlashish koeffitsenti φ kamayib, avtomobilning tormozlanish dinamikasiga salbiy tahsir etadi, chunki, tormozlanish kuchidan tulik foydalanish imkoni kamayadi.

Adabiyotlar: 1. X.M.Mamatov. Avtomobillar. “O’zbekiston”, T.,1995,336 bet. 2. X.M.Mamatov, Yu.T.Turdiev va boshqalar. Avtomobillar. “O’qituvchi”, T., 1982 , 398 bet. 3. V.L.Rogovtsev i dr. Ustroystvo i ekspluatatsiya avtotransportnqx sredstv.”Transport”, Moskva.,1991., 432 str. 4. X.M.Mamatov. Avtomobili. “Uzbekistan”, T.,1992., 238 str. 5. X.I.Kirshe. Legkovoy avtomobilg’ ot A do Ya “Transport”M., 1988 g., 176 str. 6. P.S.Yaresg’ko, i dr. Avtomobili KAMAZ voprosq i otvetq. “Transport” M. 1989 g., 288 str. 7. Uchebnoe posobie po texnicheskomu obslujivaniyu “Damas, Labo” DEU, 283 str. 8. TIKO avtomobillairining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami o’quv qo’llanma. Toshkent avtomobil yo’llari instituti, O’zbekiston respublikasi yo’l harakati xavfsizligi markazi. 9. NEXIA avtomobillairining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami o’quv qo’llanma. Toshkent avtomobil yo’llari instituti, O’zbekiston respublikasi yo’l harakati xavfsizligi markazi.

O'xshashlar

Avtomobilning tortish dinamikasi

Avtomobilning boshqariluvchanligi

Avtomobilning turg’unligi

Avtomobilning yurish ravonligi

Avtomobilning ekspluatatsion xususiyatlari