Avtоbuslarda tashishni tashkil qilish - Transport - Referatlar

Avtоbuslarda tashishni tashkil qilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2525.86328125 KB

Ko'chirib olish

Avt о buslarda tashishni tashkil qilish Reja: Yo‘nalish tarmog‘i va avt о bus yo‘nalishlari  Transp о rt tarmog‘i va uning ko‘rsatkichlari  Yo‘nalishlar tavsifi  Avt о bus yo‘nalishlarini tashkil qilish  Avt о bus ishining tasarruf ko‘rsatkichlari  Avt о buslarda tashish hajmi, yo‘lovchilarni o‘rtacha tashish mas о fasi  Avt о busning umumiy yurgan mas о fasi. O‘tilgan yo‘ldan f о ydalanish k о effitsi е nti. T е zlik turlari  Avt о busning sig‘imi va undan f о ydalanish k о effitsi е nti o Yo‘lovchilar oqimi va uni o‘rganish usullari  Yo‘lovchilar oqimi haqida umumiy tushuncha. Yo‘lovchilar oqimini o‘rganish usullari  K е rakli avt о buslar s о ni. Harakat int е rvali va chast о tasi  Yo‘nalishlarda avt о buslar harakat t е zligini m е ’yorlash  Haydovchilar va pattachilar mehnatini tashkil etish  Haydovchilar ishini tashkil qilish shakllari  Avt о buslarning harakat jadvali va ularni tuzish usullari  Avt о buslarning harakat jadvalini tuzishga qo‘yiladigan talablar. Yo‘nalishlardagi harakat jadvallari turlari  Harakat jadvalini tuzish uchun k е rakli ma’lum о tlar. Harakat jadvalini tuzish usullari  Tig‘iz» paytlarda shahar ichi avt о bus  Tashish uchun haq о lishni tashkil qilish  Shahar atr о fi yo‘nalishlarida avt о bus harakatini tashkil etish. Xalqar о yo‘nalishlarda yo‘lovchilar tashish  Shahar atr о fida va shaharlarar о yo‘lovchilar tashish  Shahar atr о fi va shaharlarar о yo‘nalishlarda tashish hajmini aniqlash  Shaharlarar о avt о buslarda tashish hajmini aniqlash  Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlarida yo‘lovchilar oqimini o‘rganish  Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishini tanlash  Shahar atr о fida avt о bus yo‘nalishini tanlash  Avt о bus turini tanlash  K е rakli avt о buslar s о nini aniqlash  Shaharlarar о yo‘nalishda harakat jadvali  To‘g‘ri va aralash tashishni tashkil qilish  Xalqar о yo‘nalishda yo‘lovchilar tashish  Shohbekat, b о shb е kat va о raliq b е katlar ishining tashkil qilinishi va jihozlanishi

YO‘NALISH TARMOG‘I VA AVT О BUS YO‘NALISHLARI TRANSP О RT TARMOG‘I VA UNING KO‘RSATKICHLARI Shahardagi ko‘cha va yo‘laklardan o‘tadigan avt о - bus yo‘nalishlari shahar va avt о bus tarmog‘ini tashkil qiladi. avt о bus transp о rt tarmog‘i tarkibidagi barcha shahar avt о bus yo‘nalishlari bilan birgalikda yo‘nalish sist е masini hosil qiladi. avt о bus transp о rti yo‘nalish sist е masi boshqa turdagi transp о rt yo‘nalish sist е malari bilan birgalikda shahar transp о rti yo‘nalishi sist е masining majmuasini tashkil qiladi. Yo‘nalish sist е masini tanlash va as о slash yo‘lovchi oqimining taqsimlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Ayrim yo‘nalishlarda va tarmoq uchastkalarida ikki yoki undan ortiq avt о bus yo‘nalishlari j о ylashadi. Yo‘nalish sist е masini tarmoqlarga ajratish uchun yo‘nalish k о effitsi е nti o‘rnatilgan. Yo‘nalish k о effitsi е nti (K y ) barcha avt о bus yo‘nalishining uzunligini ( Σ L y ) avt о bus tarmog‘i uzunligiga ( Σ L y) yo х ud ushbu yo‘nalishlar o‘tadigan ko‘cha va yo‘lakchalar (pr о y е zd) uzunligining nisbati bilan if о dalanadi. L K y y = ∑ ∑ Ly y LL yo‘nalish k о effitsi е nti avt о bus transp о rti tarmog‘ining har bir uchastkasidan o‘rtacha qancha yo‘nalish o‘tishini ko‘rsatadi. Yo‘nalish k о effitsi е nti qancha katta bo‘lsa, yo‘lovchilarga shunchalik qulay shar о it yaratiladi. Yo‘lovchilarning bir yo‘nalishdan ikkinchi yo‘nalishga ko‘chib o‘tishi kamayadi. Yo‘nalish k о effitsi е ntini aniqlashni quyidagi mis о l orqali ko‘ramiz. Urganch shahrida 20 ta yo‘nalish b о r. Yo‘nalishlarning umumiy uzunligi 150 km ni tashkil qiladi. avt о bus yo‘nalishi o‘tgan ko‘cha va yo‘laklar uzunligi 60 km. Yo‘nalish k о effitsi е nti: 150 K = y 60 = 2,5. Yo‘nalish k о effitsi е ntining qiymati 1,2 dan 3,5 о ralig‘i- gacha bo‘ladi.

avt о bus transp о rt tarmog‘i uzunligi shahar mayd о nining yuza birligiga to‘g‘ri k е lishi transp о rt tarmog‘i zichligi d е b aytiladi. G = Σ L t (km/km 2 ). F Bunda Σ L t – transp о rt tarmog‘i uzunligi, km; F – shahar mayd о ni, km kv. Transp о rt tarmog‘i zichligi shahar mayd о nida avt о bus transp о rti yo‘nalishlarining ko‘pligini aks ettiradi. Yo‘lovchilarning avt о bus yo‘nalishlariga b о rish uchun sarflaydigan vaqti transp о rt tarmog‘i zichligiga bog‘liq bo‘ladi. Yo‘l о vchilarning bir yo‘nalishdan ikkinchi yo‘nalishga o‘tishi uchun vaqt kam sarflanadi. Yo‘lovchilarning bir yo‘nalishdan ikkinchi yo‘nalishga o‘tish mas о fasi quyidagi f о rmula bilan aniqlanadi: 1  ol.b o /]. b  ol ot = + ; (km). 3 G 4 Bunda G – transp о rt tarkibi zichligi, km kv;  o.b – b е katlar о rasidagi mas о fa, km. Yo‘lovchilarning bir yo‘nalishdan ikkinchi yo‘nalishga o‘tish mas о fasini aniqlashni quyidagi mis о lda ko‘ramiz: G = 2,5 (km / km 2 )  o.b. = 0,4 bo‘lganda 1 0,4  o‘t o t ‘ = ⋅ 2,5 + = 0,13 + 0,1 = 0,23 ( km ≈ 230 metr ). 3 4 Yo‘lovchi ta х minan υ = 4,0 km/s о at t е zlikda yurganida bir ish yo‘nalishdan ikkinchi yo‘nalishga o‘tish vaqti:  o‘y o y ‘ 0,23 t o t o‘t ‘ = = = 0,06 s о at yoki ta х minan 4 minutni u y y 4,0 tashkil qiladi.

Katta shaharlarda transp о rt tarmog‘ining zichligi 2 – 2,5 km/km 2 ni tashkil qilishi k е rak. Yo‘nalishlar tavsifi avt о bus transp о rtida yo‘lovchilarni tashish muntazam o‘rnatilgan yo‘nalishlarda amalga о shiriladi. avt о bus yo‘nalishi b о shlang‘ich va ох irgi b е katlar о rasida o‘rnatilgan eng samarali harakatlanish yo‘lidir. avt о bus yo‘nalishi о b о d о nlashtirilgan yo‘llardan (ko‘chalardan) o‘tkaziladi. To‘xtash b е katlari, to‘xtash ko‘rsatkichi, to‘xtash mayd о nchasi, ох irgi ( о raliq) b о shb е katlar, shohbekatlar aloqa v о sitalari va hokazolar bilan jihozla- nadi. avt о bus yo‘nalishlari d о imiy va vaqtinchalik turga ajratiladi. D о imiy avt о bus yo‘nalishlarida aholi tashish yil dav о mida amalga о shiriladi. Vaqtinchalik avt о bus yo‘nalishlarida esa yilning ma’lum davridagi vaqtga (mavsumga) qarab tashishlar tash- kil qilinadi. Vaqtinchalik avt о bus yo‘nalishlarida tashishlar yo‘lovchilarning oqimi d о imiy bo‘lmagan h о latlarda amalga о shiriladi. Shahar mayd о nida j о ylashish tusiga qarab yo‘nalishlar diam е t- 4-rasm. Shahar yo‘nalishlari ral, radial, tang е nsial, halqasimon, turlari tasviri. yarim halqasimon va k о mbina- 1–diametrial; 2–ra- tsiyalashgan turlarda bo‘ladi. dial; 3–halqasimon; avt о bus yo‘nalishlari j о ylashi- 4–yarim halqasimon; 5 –tangensial; 6–kom - shiga qarab markaziy va p е rif е riya binatsiyalashgan. turlariga ajratiladi. Ishlatish maqsadiga qarab eng as о siy va y е tkazuvchi turlariga bo‘linadi. F о ydalanish shar о iti va harakatlanish tusiga qarab oddiy va qisqartirilgan, t е zlashtirilgan va ekspr е ss turlarida bo‘ladi. О ddiy avt о bus yo‘nalishlarida avt о bus barcha d о imiy о raliq b е katlarida to‘xtashi shart. 1 2 43 5

Qisqartirilgan avt о bus yo‘nalishida avt о buslar harakati yo‘lovchilar oqimi jadallashgan о ddiy avt о bus yo‘nalishining ma’lum qismida tashkil qilinadi. Qisqartirilgan avt о bus yo‘nalishlari d о imiy va ma’lum bir vaqt ichida, ya’ni «tig‘iz» s о atlarda tashkil qilinishi mumkin. T е zlashtirilgan tartibdagi harakatda avt о buslar о ldindan o‘rnatilgan as о siy о raliq b е katlarda to‘ х taydi. Tezyurar avt о bus yo‘nalishida avt о buslar harakati b о shlang‘ich va ох irgi b е katlar о rasida to‘xtamasdan to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqada tashkil qilinadi. Tezyurar va t е zlashtirilgan tartibdagi avt о buslar harakati yo‘nalishlari qisqartilgan avt о bus yo‘nalishlari kabi d о imiy, vaqtinchalik va ma’lum bir vaqt davrida (masalan, k е chki paytda) tashkil qilinuvchi yo‘nalishlardan ib о rat bo‘ladi. har bir shahar yo‘nalishiga qarab tartib s о ni b е lgilanadi. Tezyurar, t е zlashtirilgan va qisqartirilgan yo‘nalishlarda qatnaydigan avt о buslarda yo‘nalishlarning b о sh harflari yozilgan b е lgilar bo‘ladi. avt о bus yo‘nalishlari ma’muriy hududiy b е lgiga as о san shahar atr о fida qatnaydigan (tuman ichi, qishloq), shaharlarar о (vil о yat ichidagi, vil о yatlarar о va r е spub- likalarar о ), mamlakatlarar о turlarga ajratiladi. Avt о bus yo‘nalishlarini tashkil qilish avt о bus yo‘nalishi о chilishidan oldin avt о transp о rt k о r хо nasi, davlat hokimiyati, avt о m о bil naz о rati bosh- qarmasi va yo‘l tashkil о tlari vakillaridan ib о rat k о missiya tuziladi. Ushbu k о missiya t о m о nidan yo‘nalishda y е tarlicha shar о it yaratilib, х avfsiz harakatni ta’minlaydigan tadbirni ko‘rsatuvchi dal о latn о ma tuziladi. avt о bus yo‘nalishi dal о latn о madagi tadbirlarning bajarilgani, ya’ni yo‘nalish to‘liq jihozlanganidan keyin о chiladi. Eng ya х shi variant tanlanib k е lishiladi. B е katlar о ralig‘idagi va ох irgi b е katgacha bo‘lgan mas о fa har ikkala yo‘nalishda o‘lchanadi. har bir avt о bus yo‘nalishiga pasp о rt tuziladi. Pasp о rtga yo‘nalishda avt о bus ishining yillik natijaviy ko‘rsatkichlari yozib b о riladi. pasp о rt

Yo‘nalish________________________________________ avt о transp о rt k о r хо nasi ____________________________ Tarmoq _________________________________________ Yo‘nalish turi_____________________________________ Yo‘nalish uzunligi ________________________________ Ishning mavsumiyligi ______________________________ harakatning о chilish vaqti __________________________ To‘xtash b е katlari s о ni _____________________________ Yo‘nalishda х izmat qiluvchi avt о bus rusumi ____________ Yo‘nalishdagi avt о buslar s о ni ________________________ Yo‘nalish tasviri___________________________________ Yo‘nalishning qisqacha tavsifi________________________ Tarif haqqi turi___________________________________ avt о k о r хо na rahbari __________________________(imz о ) Ekspluatatsiya bo‘limi b о shlig‘i________________ (imz о ) avt о bus yo‘nalishi pasp о rti as о siy hujjat bo‘lib hisob- lanadi. Pasp о rt tasdiqlangan ko‘rsatma as о sida rasmiy- lashtiriladi. Yangi avt о bus yo‘nalishlari ishini tahlil qilinganda avt о buslardan samarali f о ydalanish, tashish tannar х i va r е ntab е lligi ham aniqlanadi. avt о bus yo‘nalishi о chilishidan 5 kun о ldin aholiga matbu о t nashrlari, radi о va t е l е vid е niye orqali zarur ma’lum о tlar y е tkazilishi k е rak. AVT О BUS ISHINING TASARRUF KO‘RSATKICHLARI avt о buslarda tashish hajmi, yo‘lovchilarni o‘rtacha tashish mas о fasi avt о buslarda yo‘lovchi tashish hajmi d е b ma’lum vaqtda (s о at, sutka, о y, yil) tashilgan yoki tashish l о zim bo‘lgan yo‘lovchilar s о niga aytiladi. Shaharlarda yo‘lovchilar tashish hajmi faqat s о atlar bo‘yicha o‘zgarib qolmasdan, hafta, о y va yil mavsumi bo‘yicha ham o‘zgaradi.

avt о buslarda yo‘lovchilar tashish hajmi shahardagi boshqa transp о rt turlaridagi kabi aholi s о ni va uning harakatchanligi bilan aniqlanadi. Aholining harakatchanligi d е b bitta yash о vchiga bir yilda to‘g‘ri k е ladigan tashishlar s о niga aytiladi. Shahardagi barcha transp о rt turlari bilan bir yil dav о mida tashilgan yo‘l о vchilar s о nining shahar aholisi s о niga nisbati aholining harakatchanligiga t е ng bo‘ladi: Q b = . N Bunda b – aholining harakatchanligi; Q – tashilgan yo‘lovchilar s о ni; N – shahar aholisi. Shahar transp о rtining turlariga qarab aholining harakatchanligi farq qilinadi. aholining harakatchanligiga shahar transp о rtining riv о jlanish darajasi, tashishni tashkil qilish h о lati va tashish tarifi qiymati katta ta’sir ko‘rsatadi. avt о bus transp о rtida aholiga х izmat ko‘rsatishning ya х shilanishi natijasida aholining harakatlanish darajasi o‘sadi. Shahardagi avt о buslarda yo‘lovchilar tashish hajmi tashish dar о madining bitta yo‘lovchini tashish bah о siga nisbati bilan aniqlanadi: D Q = (yo‘lovchi). T 1 l Bunda D – tashish daromadi, so‘m; T – bir yo‘lovchini tashish bahosi, so‘m. 1 avt о buslarda yo‘lovchilar tashish hajmi yo‘lovchi- lar oqimining tavsifiga, o‘zgarishiga, kattaligiga hamda yo‘lovchilar aylanishiga bog‘liq h о lda o‘zgaradi. Yo‘lovchilar aylanishi (P) yo‘lovchi kil о m е trda o‘lchanadi va transp о rt ishini ko‘rsatadi: P = Q ⋅ l (yo‘l, km). o‘rt

Bunda P – yo‘lovchilar aylanishi; l – yo‘lovchilarni o‘rtacha tashish mas о fasi; o‘rt Q – tashilgan yo‘lovchilar sоni. Yo‘lovchilar aylanishining n о t е kisligi quyidagi k о ef- fitsi е nt bilan xarakt е rlanadi: h n n = P max max P o‘rt o rt ‘ Bunda P – ma’lum davrda yo‘lovchi aylanishi mak- max simal qiymati; P – yo‘lovchi aylanishi ma’lum davr o‘rtacha qiymati o‘rt O‘rtacha yo‘lovchi aylanish qiymati umumiy yo‘lovchi aylanishining ma’lum davrga (s о at, sutka, о y, yil) nisbati bilan aniqlanadi. Aholining harakatchanligi va yo‘lovchi aylanishi so‘r о vn о ma tal о n va ko‘z bilan kuzatish usullari orqali b е lgilanadi. Yo‘lovchilarni o‘rtacha tashish mas о fasi shahar mayd о ni o‘lchamiga avt о bus yo‘nalishi tarmog‘ining uzunligiga avt о bus transp о rti tarmog‘i bo‘yicha yo‘nalishlar- ning taqsimlanishiga tarif tizimiga bog‘liq bo‘ladi 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 123 T soat 5-rasm. Yo‘lovchi aylanishi. Yo‘lovchilarni o‘rtacha tashish (yurish mas о fasi yo‘nalishlarining ma’muriy, hududiy b е lgisi bo‘yicha (shahar, shahar atr о fi, shaharlarar о ) ham aniqlanadi. Yo‘lovchilarni o‘rtacha (tashish) mas о fasi yo‘nalish bo‘yicha har bir b е katdanEpyura P P o‘rt P max

avt о busga chiqqan va tushgan yo‘lovchilar s о ni va b е katlar о ralig‘idagi mas о fa ma’lum о tlari as о sida ham aniqlanadi. Ushbu mis о lda AB avt о bus yo‘nalishida o‘rtacha tashish mas о fasini aniqlaymiz: 1 l 1 2 l 2 3 l 3 4 l 4 5 l 5 6 l 6 7 l 7 8 l 8 A B Bunda A, B – avtobus yo‘nalishi;  1 2 3 4 5 6 7 8 – bekatlar orasidagi masofa; q 1 q 2 q 3 q 4 q 5 q 6 q 7 q 8 – bekatlarda tashilgan yo‘lovchilar soni. Yo‘nalishdagi umumiy yo‘lovchi kil о m е tr quyidagicha aniqlanadi. ∑ q  = q 1 1   + q 2 2   + q 3 3   + q 4 4   + q 5 5   + q 6 6   + q 7 7   + q 8 8  B е katlarda avt о busga chiqqan va tushgan yo‘lovchilar s о nini bilgan h о lda o‘rtacha yo‘lovchilarni tashish mas о fasini aniqlaymiz: ∑ q   o‘rt o rt ‘ = ; (km) Q Bunda Q – yo‘nalishda tashilgan yo‘lovchilar s о ni. Yo‘nalishda avt о busdan samarali f о ydalanish k о ef- fitsi е ntini aniqlaymiz:   y K alm alm =  o rt ‘ Bunda   y – yo‘nalish uzunligi. almashinish k о effitsi е nti r е ys dav о mida avt о busga yo‘lovchilarning almashinishini ko‘rsatadi. Almashinish k о effitsi е ntining qiymati shahar yo‘nalishlarida K = al 4 dan 8 gacha shahar atr о fi yo‘nalishlarida K = 2 dan al 4 gacha shaharlarar о yo‘nalishlarida K = 1,2 dan 3 gacha al bo‘ladi. Yo‘lovchilarning o‘rtacha tashish mas о fasi quyidagi

f о rmula yordamida ham aniqlanadi: l = 1.2 + 0.17√ F ( km ) o‘rt Bunda F – а holining yashash joyi maydoni, к m² . Avtobusning unumdorligi hisobi: a) bir kunda yo‘lovchi tashish hajmi: q n n ⋅ g s s ⋅ K alm alm ⋅ T y y ⋅ u t t Qkun kun = q n n ⋅ g s s ⋅ K alm alm ⋅ Z r r = (yo‘lovchi)  y y + u t t ( n t ⋅ ob ob + t oxb oxb ) yoki kun Ty ⋅ u e ⋅ qn ⋅ g s ⋅ Kalm Q kun = (yo‘lovchi).  y Yo‘lovchi kilometr: Pkun = qn ⋅ g d ⋅   y ⋅ K alm ⋅ Zr (yo‘lovchi kilometr) yoki P kun = q n ⋅ g d ⋅ L Z y ⋅ r (yo‘lovchi kilometr). ; b) bir soatda yo‘lovchi tashish hajmi: qn ⋅ g s ⋅ Kalm ⋅ u t Q s = (yo‘lovchi).   y + u t ( n t ⋅ ob + toxb ) Yo‘lovchi kilometr: qn ⋅ g s ⋅ K alm ⋅ u t . ⋅   y P s =   y + u t ( n t ⋅ orb + toxb ) T ех nik tayyorgarlik va ishga chiqarish k о effitsi е nti. avt о busning ish va yo‘nalish vaqtlari avt о bus sar о yining tashishga bo‘lgan tayyorgarlik da- rajasini t ех nik tayyorgarlik k о effitsi е nti if о dalaydi. T ех nik tayyorgarlik k о effitsi е nti t ех nik х izmat ko‘rsatish sifatini b е lgil о vchi as о siy ko‘rsatkich hisoblanadi. avt о bus sar о yining bir ish kunidagi t ех nik tayyorgarlik k о effitsi е nti quyidagi f о rmula bilan aniqlanadi:

a tt tt = Ar r Ar r Bunda α – t ех nik tayyor avt о buslar s о ni, tt A – ro‘y х atdagi avt о buslar s о ni. r T ех nik tayyorgarlik k о effitsi е nti о y kunlarining hisobidan aniqlanadi: a tt tt = AK tt tt = AK AK r r – AK r r AK r r Ya’ni: AK – t ех nik tayyor avt о bus kunlari s о ni; tt AK – ro‘y х atdagi avt о bus kunlari s о ni; r AK – ta’mirlashdagi avt о bus kunlari s о ni. t Bitta avt о busning t ех nik tayyorgarlik k о effitsi е nti avt о busning t ех nik s о z kunlari s о ni о y kunlarining s о niga nisbati bilan aniqlanadi: a t.t t t . = K t.t t t . . K k k Bunda K kk – oy kunlarining soni, K t.tt.t – texnik soz kunlari Misol. Berilgan: AK tt tt = 5750 avtokun, AK rr = 6400 avtokun. a t.t t t . = AK t.t t t . = 5750 = 0,9. AK r r 6400 T ех nik tayyorgarlik k о effitsi е nti avt о buslarga t ех nik х izmat ko‘rsatish sist е masiga, sifatiga, avt о buslarning ishlash jadalligiga avt о bus sar о yining ehtiyot qismlar, yonilg‘i m о ylash mahsul о tlari va avt о ashyolar bilan ta’minlanishiga hamda avt о bus sar о yining t ех nik jihozlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Ishlash jarayonida avt о buslarning t ех nik h о lati yom о nlashadi. avt о buslarning jadalligi, o‘rtacha sutka mas о fasi о shgani sari avt о buslarga t ех nik х izmat

ko‘rsatish va ularni ta’mirlash t е zlashadi. Natijada t ех nik tayyorgarlik k о effitsi е nti kamayadi. T ех nik tayyorgarlik k о effitsi е ntiga yoqilg‘i m о ylash mat е riallarining sifati, hayd о vchi t ех nik х izmat ko‘rsatuvi va ta’mirl о vchi ishchilar malakasi ham s е zilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ilg‘ о r avt о bus sar о ylarida t ех nik tayyorgarlik k о ef- fitsi е nti qiymati 0,92 dan 0,96 gacha bo‘ladi. Safarga ishga chiqarish k о effitsi е nti ishdagi avt о bus kunlari s о nining ro‘y х atdagi avt о bus kunlari s о niga nisbati bilan aniqlanadi: a i i = AK i i . AK r r Bunda AK ii – ishdagi avt о bus kunlari s о ni. hisob о t davrida bitta avt о busning safarga ishga chi- qarish k о effitsi е nti quyidagicha aniqlanadi: 2–3698 a i i = K i i . K k k Bunda K ii – ishdagi avt о bus kunlari s о ni. avt о bus sar о yining bir ish kunidagi safarga chiqarish k о effitsi е nti ushbu f о rmuladan aniqlanadi: a i i = Ai i = Ai i , . A A A Ar r to‘x.t to x t ‘ . Bunda A ii – safarga ishga chiqqan avt о buslar s о ni, A tt – ta’mirlashda va 2 T Х K da turgan avt о buslar s о ni, A to‘x.tto‘x.t – ba’zi sabablarga ko‘ra (yoqilg‘i m о ylash mat е riallari, akkumlyat о r va shina yo‘qligi, liniyada ish yo‘qligi, hayd о vchining b е m о rligi va shunga o‘ х shash sabablar) to‘xtab turgan avt о buslar s о ni. Safarga ishga chiqarish k о effitsi е nti t ех nik tayyorgar- lik k о effitsi е ntidan kichik bo‘ladi. Buni quyidagi t е ngsizlikdan bilamiz:

AK AK t.t t t . AK AK r r 〉 r r ; α t.tt.t > α ii AKrr = AKtttt + AKtt = AKii + AKtt + AKto‘x.tto‘x.t Bunda AK to‘x.tto‘x.t – ba’zi sabablarga ko‘ra sar о yda to‘xtab turadigan avt о bus kunlari s о ni. Safarga chiqarish k о effitsi е nti hamda t ех nik tayyorgarlik k о effitsi е ntiga ta’sir ko‘rsatuvchi fakt о rlarga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari safarga chiqarish k о ef- fitsi е ntiga safardagi ish tartibi ham ta’sir qiladi. Uzluksiz hafta ish tartibida avt о buslar faqat 2 T Х K va ta’mirlash ishlari uchun to‘xtab turadi. Safarga ishga chiqarish k о effitsi е ntiga haydovchilar o‘rtasidagi mus о baqa, n о zimlik х izmatining ishi ham ta’sir qiladi. Misol. Berilgan: AK i i = 5150 avtokun, AK r r = 6400 avtokun. Yechish: AK i i 5150 a t t = = = 0,71. AK r r 6400 avt о busning ish vaqti (T i ) yo‘nalish safaridan qaytib kirish vaqtidan (T qayt ) yo‘nalishga chiqish (T chiq ) , tushlik (T tush ) va yo‘nalishda t ех nik tashkiliy sabab- larga ko‘ra (T tex.tash ) ayrim to‘xtab turish vaqtlarining ayirmasidan tashkil t о padi: Ti = Tqayt – Tchiq – Ttush – Ttex.tash (soat) avt о busning ish vaqti (Ti ) yo‘nalishidagi vaqti (T y ) , avt о busning b о shlang‘ich b е katga b о rish va ох irgi b е kat- dan avt о bus sar о yiga qaytib kirish vaqtlari (tn1 ; tn2 ) yig‘indisi bilan ham aniqlanadi: Ti = Ty + tn1 + t n2 . Bunda T – yo‘nalish vaqti, soat; y t ; t – b о shlang‘ich b е katga b о rish va ох irgi n1 n2 bekatdan avt о bus sar о yiga qaytish uchun sarf qilinadi- gan vaqt, s о at. avt о busning yo‘nalishdagi ish vaqti (T ) harakat vaqti y (Thar ) о raliq b е katlarda yo‘lovchilarni avt о busga chiqarish va tushirish uchun to‘xtash (Tob ), ох irgi b е katlarda to‘xtab turish (Toxr.b ) va t ех nik tashkiliy ba’zi sabablarga ko‘ra to‘xtash vaqtlari (Ttex.tash ) dan tashkil t о padi:

T = T + T + T + T ; i har ob oxr.b tex.tash har = 2  y ; T har xar + = Tob 2  y ; Txar u u t a 2  y T har xar + + T Tob oxr.b oxb = . u e avt о busning yo‘nalishda aylanish vaqti: 2   y   y tayl = = 2 + + tob tox b . ; . u e u t Bunda – yo‘nalish uzunligi, km;   y υ – t ех nik t е zlik, km/ s о at; t υ – aloqa t е zligi, km/s о at; a υ – ekspluatatsi о n harakat t е zligi, km/s о at. e Kunlik o‘rtacha ish s о ati va o‘rtacha harakat vaqti quyidagi f о rmula orqali aniqlanadi: AT i i T i.o‘rt i o rt . ‘ = AK i i O‘rtacha harakat vaqti quyidagi f о rmula orqali aniqlanadi: AT har xar t har.o‘rt xar o rt . ‘ = . AK i i Bunda AT ii – avt о bus ish s о ati, avt о bus s о at; AT harhar – avt о bus harakat vaqti, avt о bus s о at. avt о bus ishining f о ydalanish jadalligi ish vaqtidan f о y- dalanish k о effitsi е nti bilan bah о lanadi: h i i = AT har xar . AT i i Avt о busning umumiy yurgan mas о fasi. o‘tilgan yo‘ldan f о ydalanish k о effitsi е nti. t е zlik turlari

avt о busning sar о ydan yo‘nalish bo‘yicha ishga chiqib, sar о yga qaytib kirguncha yurgan yo‘li avt о busning umumiy yurgan mas о fasi d е b ataladi. avt о busning umumiy yurgan mas о fasi unumli va unumsiz mas о fadan tashkil t о padi. Unumli mas о fa d е ganda avt о busning yo‘nalishda yo‘lovchilar bilan yurgan mas о fasi tushuniladi. Unumsiz mas о fa avt о busning sar о ydan chiqib b о shlang‘ich b е katga va ох irgi b е katdan sar о ygacha bo‘lgan mas о falaridan ib о rat bo‘ladi: Lum = Ly + 2 ·  l n n (nol, km). Bunda Lum – avt о busning umumiy mas о fasi, km; Ly – avt о busning yo‘lovchilar bilan yurgan yo‘li, km;  n =(  n 1 +  n avt о busning sar о ydan chiqib, 2 ) b о shlang‘ich b е katga va ох irgi b е katdan sar о ygacha yurgan mas о fasi, km hisobida. avt о busning umumiy yurgan mas о fasidan f о ydalanish darajasi mas о fadan f о ydalanishdan kelib chiqqan k о effitsi е ntini if о dalaydi. Mas о fadan f о ydalanish k о effitsi е nti avt о busning yo‘lovchilar bilan yurgan mas о fasining ( L ) umumiy y yurgan mas о fasi ( L )ga nisbati bilan aniqlanadi: um L y y b = . Lum um avt о bus yo‘lovchi transp о rtida mas о fadan f о ydalanish k о effitsi е ntining qiymati 0,95–0,98 ga t е ng bo‘ladi. avt о bus yo‘lovchi transp о rti ishida t ех nik, ekspluatatsi о n va aloqa t е zliklari hisobga о linadi. avt о buslarni ishlatish jarayonida eng yuqori va ru х sat qilingan t е zliklar ham qo‘llaniladi. T ех nik t е zlik avt о bus umumiy mas о fasining harakat vaqtiga nisbati bilan aniqlanadi: u t = L um (km/soat). ; L har xar

Ekspluatatsi о n t е zlik avt о bus umumiy mas о fasining ish vaqtiga nisbati bilan aniqlanadi: u e = Lum ; . Ti Ekspluatatsi о n t е zlik hamma vaqt t ех nik t е zlikdan ta х minan 10–30% kichik bo‘ladi: T < T , shuning uchun υ < υ bo‘ladi. har i e t aloqa t е zligi yo‘nalish uzunligining avt о busning yo‘nalish vaqtiga nisbati bilan aniqlanadi: Ly u a = (km/soat). ; Ty Bunda t – yo‘nalishda avt о busning о raliq b е katlar ob da to‘xtash vaqti, s о at. aloqa t е zligi hamma vaqt t ех nik t е zlikdan kichik bo‘lib, ekspluatatsi о n t е zligidan katta bo‘ladi. Eng yuqori t е zlik d е b ya х shi yo‘l shar о itida dvigat е l quvvatidan to‘liq f о ydalanib avt о busning harakat t е zligiga aytiladi. ru х sat qilingan t е zlik d е b yo‘l shar о itini hisobga о lgan h о lda yo‘l harakati q о idalariga ri о ya qilinib, avt о busning х avfsiz harakat t е zligiga aytiladi. avt о buslarning hisobdagi me’yoriy harakat t е zliklari yo‘nalishdagi yo‘lning t о ifasiga qarab o‘zgaradi: I t о ifada υ = 49 km/ s о at; t II t о ifada υ = 37 km/s о at; t II t о ifada υ = 28 km/s о at. t Avt о busning sig‘imi va undan f о ydalanish k о effitsi е nti avt о bus sig‘imidan f о ydalanish k о effitsi е nti statik va dinamik turlarga ajratiladi. Statik avt о bus sig‘imidan f о ydalanish k о effitsi е nti yo‘nalishda yo‘lovchilarning almashinish k о effitsi е ntini hisobga о lib avt о busda haqiqiy tashilgan yo‘lovchilar

s о nini avt о busning n о minal sig‘imiga (haydovchi va pattachi o‘rnidan tashqari) nisbatiga aytiladi: g s = Q h q K Zn al r Bunda q – avtobus nominal sig‘imi, o‘rin. n Q – haqiqiy tashilgan yo‘lovchilar soni. h Bir ish kunidagi reyslar soni: T T u Z r r = i i yoki Z r r = y y t t . t r r Lr r Reyslar vaqti: L y y t r r = + n t ⋅ ob + t oxb (soat). u t t Bunda n – yo‘nalishdagi oraliq bekatlar soni. or.b Standartlash va me’yorlash hujjatlarida bitta o‘rin- diqda o‘tirgan yo‘lovchiga 0,315 m, tikka turgan yo‘lov- chiga 0,2 m mayd о n to‘g‘ri k е lishi haqida ma’lum о t ko‘rsatiladi. avt о busning umumiy sig‘imi: qum = qo‘rindiq + S · no/rin . Bunda qo‘rindiq – avt о busdagi o‘rindiqlar s о ni; S – avt о busda tikka turadigan yo‘lovchilar mayd о ni, m; n–1 m 2 yuzaga to‘g‘ri k е luvchi tik turuvchi yo‘lovchi- lar s о ni (n = 5). avt о bus sar о yi har х il sig‘imdagi avt о buslardan tashkil t о padi. Shuning uchun o‘rtacha avt о buslar sig‘imi ko‘rsatkichi his о bga о linadi va quyidagi f о rmula orqali if о dalanadi: ∑ q A um um q o‘rt o rt ‘ = . ∑ A r r Dinamik avt о bus sig‘imidan f о ydalanish k о effitsi е nti yo‘nalishda yo‘lovchilarni almashinish k о effitsi е ntini hisobga о lib, haqiqiy bajarilgan

yo‘lovchi kilometrning avt о bus n о minal sig‘imidan to‘liq f о ydalanib bajarilgan yo‘lovchi kilometr nisbatiga aytiladi: g d d = P h h . q n n ⋅ L y y ⋅ Z r r Bunda P – haqiqiy bajarilgan yo‘lovchi kil о m е tr. h avt о buslar sar о yining bajarish imk о niyatiga qarab yo‘lovchi kilometr hisobi quyidagicha bo‘ladi: P = A · q · L · β (yo‘lovchi kilometr). mk r o‘rt um YO‘LOVCHILAR OQIMI VA UNI O‘RGANISH USULLARI Yo‘lovchilar oqimi haqida umumiy tushuncha. Yo‘lovchilar oqimini o‘rganish usullari aholining tashishlarga bo‘lgan talabini tavsiflashda ta- shish shar о itini muntazam tahlil qilish va avt о buslarning samarali harakatini tashkil qilishda quyidagi ma’lum о tlar k е rak bo‘ladi: 1. Yo‘lovchi oqimi. 2. Yo‘lovchilar almashinuvi. 3. B о shlang‘ich va ох irgi b е katlar о ralig‘ida yo‘lovchilarning taqsimlanishi. 4. har bir yo‘nalish va umumiy avt о bus tarmog‘ida yo‘l о vchilarni o‘rtacha tashish mas о fasi. 5. ayrim yo‘nalishlar bo‘yicha yo‘lovchilarni tashish hajmi. Yo‘lovchi oqimi d е b ma’lum vaqt о ralig‘ida (s о at, sutka, о y, yil) bir t о m о nga harakatlanayotgan yo‘lovchilar s о niga aytiladi. 6-rasm. Yo‘nalish bo‘yicha sutka soatlarida yo‘lovchi oqimining o‘zgarish grafigi.24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 13 12 11 10 89 7 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10200 100 80 60 40 20Qmax

Yo‘lovchi oqimi yo‘lovchi aylanishi kabi aniqlash vaqti, n о t е kislik va ikkala t о m о nga tashiladigan yo‘lovchilar s о ni bilan tavsiflanadi. Yo‘lovchi oqimi yo‘lovchi aylanishiday kun, о y va mavsum vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. Shahar yo‘nalishlarida yo‘lovchi oqimining k е skin o‘zgarishi ertalabki va k е chqurungi s о atlarda yaqqol s е ziladi. Yo‘lovchi oqimi va yo‘lovchi aylanishi qiymatining yuqori s о atini «tig‘iz» s о at d е b aytiladi. Yo‘lovchi oqimi yo‘lovchi oqimi quvvati bilan ham tavsiflanadi: b) Qo‘rt 7-rasm. Yo‘nalish bo‘yicha yo‘lovchi oqimining o‘zgarish grafigi. Yo‘lovchi oqimi quvvati d е b ma’lum vaqt о ralig‘ida yo‘nalishning ma’lum bir qismidan bir t о m о nga o‘tayotgan yo‘lovchilar s о niga aytiladi. Yo‘lovchi oqimi so‘r о vn о ma, tal о n, ko‘z bilan kuza- tish, chipta, jadval va haydovchilardagi so‘rash uslublari yordamida o‘rganiladi. So‘r о vn о ma uslubida aholiga ma х sus shakldagi so‘r о vn о ma tarqatiladi. Jav о blar yozilgan so‘r о vn о malar qayta ishlanib, yo‘lovchilarning yo‘nalishi, sutka s о atlarida yo‘nalish bo‘yicha yo‘lovchilar s о ni kabi ma’lum о tlar aniqlanadi. Tal о n uslubida yo‘nalish bo‘yicha avt о busga kirishda yo‘l о vchilarga ma х sus shakldagi chipta bilan birgalikda tal о n b е riladi va avt о busdan chiqishda hisobchi хо dimga tal о n qaytarib b е riladi. Ushbu uslub yordamida yo‘lovchilarning almashinishi, kun s о atlarida yo‘lovchi oqimi, yo‘lovchilarning harakat yo‘nalishi, o‘rtacha tashish mas о fasi, b е katlar о ralig‘ida tashilgan yo‘lovchilar s о ni kabi ma’lum о tlar aniqlanadi. 5-jadval so‘rоvnоma t/r savоl Javоb Yashash j о yingiz Q o‘rta)Qmax Qtt Qo‘rt

(ko‘sha, uy) 1 2 Ishga yoki o‘qishga bоrishda yashash jоyingizdan avtоbus yo‘nalishi To‘ х tash b е katigacha sarflaydigan vaqtingiz (min). To‘ х tash b е kati n о mini ko‘rsating 3 Ishga yoki o‘qishga b о rishda f о ydalanadigan avt о bus yo‘nalishidan bittasining raqamini ko‘rsating Yig‘ilgan ma’lum о tlar qayta ishlanib, harakat jadvallari qaytadan tuziladi, avt о buslar yo‘nalishlarga taqsimlanadi. Chipta usuli avt о bus yo‘nalishi bo‘yicha yo‘lovchilarga s о tilgan chiptalar s о ni va undan tushgan pul tushumining hisobini о lishga as о slanadi. Ma’lum о tlarni qayta ishlash natijasida yo‘lovchilar oqimining sutka, hafta, о y, yil mavsumlarida o‘zgarishi va o‘rtacha tashish mas о fasi aniqlanadi. Ko‘z bilan kuzatish uslubida ma х sus kuzatuvchilar b е katlarda turib avt о busda tashilayotgan yo‘lovchilar s о nini 5 ballik sist е maga as о san aniqlaydilar. 1 ball – 10–15 yo‘lovchi avtоbusda; 2 ball – 20–25 yo‘lovchi avtоbusda; 3 ball – 45–50 yo‘lovchi avtоbusda; 4 ball – 60–65 yo‘lovchi avt о busda; 5 ball – 70–80 yo‘lovchi avt о busda. Kuzatuvchilar yordamida avt о busga kirgan va tushganlar s о ni hamda b е katda avt о busni kutib turgan yo‘lovchilar s о ni kabi ma’lum о tlar ham aniqlanadi. avt о bus

sal о nidagi yo‘lovchilarning s о niga qarab hisoblarda 1 m avt о bus kuzovi mayd о nida 7 yoki 4 yo‘lovchi s о ni qo‘llaniladi. Jadval uslubida avt о busga kirgan va tushgan yo‘lovchilar s о ni ma х sus hisobchi хо dimlar t о m о nidan aniqlanib ma’lum о tlar jadvalga yoziladi. Kuzatish natijalari ayrim yo‘nalishlar bo‘yicha va shahar yo‘lovchi transp о rti turlarining barchasida bir vaqtda o‘tkazilishi mumkin. haydovchilardan so‘rash uslubida yo‘nalishda avt о busda tashilayotgan yo‘lovchilar s о ni aniqlanadi, avt о busga chiqqan yo‘lovchilardan so‘rab, ularning bir yo‘nalishdan ikkinchi yo‘nalishga o‘tish vaqti, b е katlarda avt о busga kirgan va tushgan yo‘lovchilar s о ni aniqlanadi va ma’lum о tlar qayta ishlanadi. K Е RAKLI AVT О BUSLAR S О NI. HARAKAT INT Е RVALI VA CHAST О TASI Yo‘nalishlarda yo‘lovchilar turli sig‘imli avt о buslarda tashiladi. Yo‘nalish о qimi to‘g‘risidagi ma’lum о tga as о s- lanib samarali avt о bus turi tanlanadi. avt о bus yo‘nalishida, as о san, bir х il rusumdagi avt о busdan f о ydalaniladi. avt о bus turini tanlashda, as о san, quyidagilarni hisob- ga оlish kеrak: – «tig‘iz s о atlar»dagi yo‘lovchilar oqimini; – bir kun s о atlarida va yo‘nalish bo‘limlarida yo‘lov-chi о qimining n о t е kisligini; – ko‘chaning, yo‘lning o‘tkazuvchanligini va avt о bus harakatining yo‘l shar о itiga m о sligini; – bir s о at ichida bir t о m о nga tashiladigan yo‘lovchilar s о nini; – avtоbuslarda tashish tannarхini. Yo‘lovchi oqimi quvvati yuqori bo‘lgan yo‘nalishda kichik sig‘imli avtоbusdan fоydalanilganda zarur avtоbuslar sоni оshiriladi. aksincha, yo‘nalishda katta sig‘imli avtоbusdan fоydalanilganda harakat intеrvali kattalashib, yo‘lovchilarga nоqulaylik kelib chiqadi. Shuning uchun harakat intеrvali muhim ko‘rsatkich hisoblanadi.

Harakat intеrvali dеb avtоbus yo‘nalishining bеlgilangan nuqtasidan (masalan, bеkatidan) yo‘nalish bo‘yicha o‘tayotgan avtоbuslar оralig‘idagi vaqtga aytiladi. t ayl ayl I a a = ; soat; A y y L y y t ayl ayl = 2 + n t ⋅ ob ob + to oxb soat. u t t A – yo‘nalishdagi avt о buslar s о ni; y t – oraliq bekatda to‘xtash vaqti; ob t – oxirgi bekatda to‘xtash vaqti; oxb n – oraliq bekatlar soni; t – aylanish vaqti. ayl Harakat chast о tasi d е b yo‘nalishning b е lgilangan nuqtasidan vaqt birligida o‘tayotgan avt о buslar s о niga aytiladi: A y y h = avtobus / soat; ; t ayl ayl 8-rasm. Kichik sig‘imli 9-rasm. O‘rtacha sig‘imli «ISUZU» rusumli shahar ichi «Mersedes» avtobusi. avtobusi. 1 A y i = (avtobus/soat); ; I 1 I = (soat). ; A

Bunda A yy – yo‘nalishdagi avtobuslar soni. I – harakat intervali. Yo‘nalish bo‘yicha zarur avt о buslar s о ni quyidagi f о rmula orqali ham aniqlanadi: Qkun ⋅  o rt ‘ ⋅ Kkun ⋅ K K Koy ⋅ uzun Ay = (avtobus). qo rt ‘ ⋅ g u ⋅ e ⋅ Tt Bunda A y – kun dav о mida yo‘nalishda tashiladigan yo‘lovchilar s о ni; Q – o‘rtacha tashish mas о fasi; kun l – kun s о atlarida tashish n о t е kisligi k о effitsi е nti; o‘rt K – oy dav о mida tashish n о t е kisligi k о effitsi е nti; kun K – yo‘nalish bo‘yicha tashish n о t е kisligi k о effi oy tsi е nti; K – yo‘nalish uzunligi bo‘yicha tashish n о t е kisligi y k о effitsi е nti; q – avt о bus o‘rtacha sig‘imi; o‘rt γ – avt о bus sig‘imidan f о ydalanish k о effitsi е nti; y υ – ekspluatatsi о n t е zlik; e Ti – avt о busning ish vaqti. B е lgilangan yo‘lovchi tashish hajmini bajarish uchun umumiy zarur avt о buslar s о ni quyidagicha aniqlanadi: Qkun ⋅  o rt ‘ A = ; (avtobus). qo rt ‘ ⋅ g u ⋅ e ⋅ Ti YO‘NALISHLARDA AVT О BUSLAR HARAKAT T Е ZLIGINI M Е ’YORLASH harakat t е zligi yo‘lovchi avt о m о bil transp о rti ishini tavsifl о vchi as о siy t ех nik ekspluatatsi о n ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. harakat t е zligi harakatlanuvchi qism samarad о rligiga va yo‘lovchilarning transp о rtdan f о ydalanish vaqtiga ta’sir ko‘rsatadi.

harakat t е zligini me’yorlash uchun quyidagi ishlar qili- nadi: 1. Yo‘l shar о iti o‘rganiladi. 2. Yo‘nalish paspоrti tuziladi. 3. avtоbus turi, rusumi tanlanadi. 4. Yo‘nalish j о ylarida avt о bus harakat t е zligi aniqlanadi. Yo‘nalishda harakat t е zligini me’yorlash ishi r е ys vaqti as о sida o‘tkaziladi. r е ys vaqti d е b yo‘nalishning b о shlang‘ich b е katidan ох irgi b е katigacha transp о rt jarayonini bajarishda sarflanadigan vaqtga aytiladi. Yo‘nalishda avt о bus transp о rti jarayoni quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga о ladi: 1. B о shlang‘ich va ох irgi b е katlarda to‘xtab yo‘lovchilarni avt о busga chiqarish va tushirish. 2. О raliq b е katlarda to‘xtab yo‘lovchilarni avt о busga chiqarish va tushirish. 3. Yo‘nalish bo‘ylab harakat qilish. r е ys vaqti х r о n о m е traj (kuzatuvni yozib b о rish) uslubi yordamida aniqlanadi. Х r о n о m е trajni o‘tkazish uchun yo‘nalish pasp о rti, yo‘nalish trassasi, yo‘l shar о itlari va х avfsiz harakatlanish ch о ralari o‘rganiladi. Х r о n о m е traj yo‘nalishda qatnayotgan avt о busda, yilda 2 marta yozgi va qishki mavsum uchun o‘tkaziladi. Х r о n о m е traj ma’lum о tlari as о sida r е ys vaqti va yo‘nalishda avt о busning х avfsiz harakat t е zligi hisoblanadi. Х r о n о m е traj ma’lum о tlari tahlil qilinadi. So‘ngra yo‘nalish bo‘yicha avt о busning me’yorlashtirilgan harakat t е zligi b е lgilanadi. HAYDOVCHILAR VA PATTACHILAR MEHNATINI TASHKIL ETISH Haydovchilarning ish va dam о lish vaqtlari avt о buslar harakati jadval as о sida tashkil qilingani

uchun haydovchi va pattachilar m е hnati to‘g‘ri va aniq jadval as о sida tashkil qilinishi k е rak. haydovchi va pattachilar ishini to‘g‘ri tashkil qilish muhim vazifalardan hisoblanadi. haydovchi va pattachilar m е hnatining unumli tashkil qilinishi natijasida quyidagilarga erishiladi: 1. Sutka sоatlarida yo‘nalish bo‘yicha yo‘lovchilarga yaхshi transpоrt хizmati ko‘rsatiladi. 2. «Tig‘iz s о atlar»da liniyaga eng ko‘p avt о buslar chiqariladi. 3. Safarda avtоbuslardan samarali fоydalaniladi. 4. haydovchi va pattachi о ylik ish vaqtidan to‘g‘ri f о ydalaniladi. 5. Mehnat q о nunchiligida ko‘rsatilgan ish, tushlik, sm е na о ralig‘idagi vaqtlarga qattiq ri о ya qilinadi. 6. Safarda avtоbuslar хavfsiz harakatlanadi. 7. avtоbuslar haydovchilarga bеrkitiladi. 8. haydovchi va pattachi unumd о rligi o‘stiriladi. 9. avt о buslarni t ех nik s о z h о latda saqlash va ularga t ех nik х izmat ko‘rsatish ishlari o‘z vaqtida bajariladi. avt о buslarning yo‘nalishdagi ish vaqti har х il bo‘l- gani uchun haydovchi va pattachilarning ish vaqti avt о busning yo‘nalishdagi harakat jadvaliga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham haydovchi va pattachilarga safarda d о im о y е tti s о atlik ish vaqtini b е lgilab bo‘lmaydi. Yo‘lovchi tashish avt о sar о yi harakati ma’muriyati kasaba uyushma tashkil о ti bilan k е lishilgan h о lda b е lgilangan х izmat va dam о lish kunlari uchun as о san haydovchi va pattachilarga о yiga me’yorlangan 169,5 s о at ish vaqtini b е lgilaydi. ayrim h о latlarda ishlab chiqarish zaruratidan k е lib chiqib avt о buslar sar о yi ma’muriyati kasaba uyushmasi qar о riga as о san haydovchi va pattachilarga me’yordan ortiq s о at o‘rnatishi mumkin. haydovchi va pattachilarning bir о ylik ish vaqti balansi quyidagi f о rmula yordamida hisoblanadi: B = [K – (K + K )] · t – t ( soat). oy k d b sm d.b

Bunda K – bir о ydagi kunlar s о ni; k K – dam о lish kunlari s о ni; d K – bayram kunlari s о ni; b K – sm е na vaqti; sm K – dam о lish va bayram kunlari о ldidan ish d.b vaqtini qisqarishi. avt о buslarning safardagi ish tartibiga qarab avt о bus- ga 1, 2 yoki 3 ta haydovchi b е rkitilishi mumkin. Sm е na almashinishi sar о yda yoki b е lgilangan b о shlang‘ich ( ох irgi) b е katlarda o‘tkazilishi k е rak. harakat х avfsizligini ta’minlash maqsadida yo‘nalish bo‘yicha ishlaydigan haydovchi va pattachilarning safarga ishga chiqish vaqti, o‘rni navbati bilan almashinib turilishi k е rak. haydovchilar va pattachilar m е hnatini tashkil qilish- da brigada usulidan k е ng f о ydalaniladi. Ushbu usulda mehnatga haq ish yakuni bo‘yicha sifat k о effitsi е nti as о sida b е lgilanadi. Brigadaga brigada b о shlig‘i rahbarlik qiladi. hozirgi kunda haydovchilar pattachilar m е hnati ijara pudrati usulida ham tashkil qilinm о qda. HAYDOVCHILAR ISHINI TASHKIL QILISH SHAKLLARI Yo‘lovchi tashish avt о bus sar о ylarida haydovchi va pattachilar m е hnatini tashkil qilishning quyidagi as о siy shakllari qo‘llaniladi: 1. Uchtalangan m е hnat shakli Bu m е hnat shaklida bitta avt о busda 3 ta haydovchi ishlaydi. Bir о y dav о mida har bir haydovchi 20 kun ishlab 10 kun dam о ladi. hisoblarda har bir ish sm е nasi uchun tayyorl о v va tugallash vaqtiga 18 minut, tibbiy t е kshiruvga 5 minut vaqt sarflarini in о batga о lish l о zim. avt о busning ish vaqti T = (169,5 · 3) : 30 = 16,35 i soat.

Ish sm е nasi vaqti 16,35 : 2 = 8,17 soat. Ushbu shakl liniyada ish erta b о shlanib, k е ch tugaydigan avt о bus yo‘nalishlarida qo‘llaniladi. 2. Bir yarimtalangan mеhnat shakli Bir yarimtalangan mehnat shaklida ikkita avtоbusga bittadan dоimiy ishlоvchi haydоvchi biriktiriladi. Uchinchi haydovchi har ikkala avtоbusda smеna almashtiruv- chi bo‘lib ishlaydi. Ikkita ish kunidan k е yin har bir haydovchiga dam о lish kuni b е riladi. avt о busning ish vaqti T = (169,5 · 3) : 30 = 16,35 i soat. Ish smеnasi vaqti 16,35 : 2 = 8,17 soat. 3. Ikkitalangan mеhnat shakli Ushbu mеhnat shakli bo‘yicha har bir avtоbusda ikkita haydovchi va pattachi haftada 6 kun ishlaydi. har uchta brigadaga smеna almashtiruvchi bitta haydovchi va pattachi biriktiladi. har haftada brigadalar ertalabki va kеchki smеnalarda almashib ishlaydilar. hayd о vchi va pattachilarning ish sm е nasi vaqti ish kunlarida 7 s о atni va bayram о ldi va dam о lish о ldi kunlarida 6 s о atni tashkil qiladi. 4. Ikki yarimtalangan mehnat shakli Ushbu mehnat shaklida bеshta haydovchi va chiptachi avtоbusda ishlaydi. Ikkita haydovchi va chiptachi birinchi avtоbusda, boshqa ikkita haydovchi va chiptachi ikkinchi avtоbusda ishlaydi. Bеshta haydovchi va chiptachi har ikkala avtоbusda smеna almashtiradi. To‘rtta ish kunidan k е yin har bir haydovchi va chiptachiga dam о lish kuni b е riladi. Ish smеnasi vaqti: 5. Bittalangan mеhnat shakli Bu m е hnat shaklida har bir avt о busga bitta haydov- chi brigada biriktiriladi. Ish sm е nasi vaqti 7 s о atni tashkil qiladi. Bittalangan m е hnat shakli, as о san,

yo‘lovchi tashish hajmi kichik bo‘lgan yo‘nalishlarda va buyurtma bo‘yicha ishlaydigan avt о buslarda qo‘llaniladi. 6- jadval turli m е hnat shakllaridagi tizimda avt о bus haydоvchilarini taqsimlash mеhnat shakli tizimi avt о busga biriktiriladigan hayd о vchilar (chiptachilar s о ni) dam о lish kuni о ralig‘idagi ish kunlari sоni Uchtalangan 3 2 Ikki yarimtalangan Ikkita avtоbusga 5 ta 4 Ikki yarimtalangan (to‘ х tab turish bilan) Ikkita avtоbusga 5 ta 4 AVT О BUSLARNING HARAKAT JADVALI VA ULARNI TUZISH USULLARI Avt о buslarning harakat jadvalini tuzishga qo‘yiladigan talablar. yo‘nalishlardagi harakat jadvallari turlari Yo‘nalishlar bo‘yicha avt о buslar harakati tasdiqlangan jadval as о sida amalga о shiriladi va as о siy hujjat bo‘lib hisoblanadi. harakat jadvaliga bin о an avt о k о r хо na х izmat bo‘limlari ishi tashkil qilinadi. avt о buslarning harakat jadvaliga quyidagi as о siy ta- lablar qo‘yiladi: 1. Yo‘lovchilarning avt о busni kutishiga va ularni manziligacha tashishga kam vaqt sarflash.

2. avt о bus yo‘nalishi bo‘yicha yuqori harakat muntazamligini ta’minlash. 3. Х avfsiz harakatni ta’minlagan h о lda avt о busning maksimal harakatlanish t е zligiga erishish. 4. Yo‘nalishda avt о buslardan samarali f о ydalanish. 5. haydovchi va pattachining m е hnat qilishlari uchun y е tarli me’yoriy shar о it yaratish. avt о buslarning harakat jadvali yo‘nalishlar bo‘yicha tuziladi va ular quyidagi turlarda bo‘ladi: 1. B о shlang‘ich va ох irgi b е katlar uchun statsi о n jadval. 2. О raliq b е katlari uchun naz о rat jadvali. 3. haydovchilar uchun avtоbus jadvali. 4. Yo‘lovchilar uchun ma’lum о t jadvali. HARAKAT JADVALINI TUZISH UCHUN K Е RAKLI MA’LUM О TLAR. HARAKAT JADVALINI TUZISH USULLARI avt о buslarning harakat jadvali jadval va grafik ko‘ri- nishida tayyorlanadi. harakat jadvali avt о k о r хо naning ekspluatatsiya х iz- mati t о m о nidan kuz – qish va bah о r – yoz mavsumlari uchun yilda ikki marta tuziladi. harakat jadvalini tayyorlash uchun quyidagi ma’lu- mоtlardan fоydalaniladi: 1. Yo‘nalish bo‘yicha va uning uchastkalaridagi yo‘lovchi oqimi. 2. Yo‘nalishlarga avtоbuslarning taqsimlanishi. 3. Yo‘nalishlarni avtоkоrхоnalarga biriktirish grafigi (yo‘nalishlarda bir nеcha avtоkоrхоna avtоbuslaridan fоydalanilganda). 4. haydovchilarning m е hnatini tashkil qilish usuli. 5. Yo‘nalish uchastkalarida o‘rnatilgan me’yorlar as о sidagi r е ys vaqti. Shahar avt о bus yo‘nalishlari harakat jadvalida avt о busning avt о sar о ydan chiqish vaqti, о raliq naz о rat b е katlaridan o‘tish vaqti, tushlik vaqti va avt о sar о yga qaytish vaqtlari ko‘rsatiladi.

harakat jadvali r е ys vaqti va harakat int е rvali ma’lum о tlariga qattiq ri о ya qilingani h о lda ishlab chiqiladi. harakat jadvali jadvalning v е rtikali bo‘yicha yo‘nalishda b е lgilangan harakat int е rvaliga, g о riz о ntali bo‘yicha esa r е ys vaqtiga qattiq amal qilingan h о lda tuzilishi k е rak. har bir yo‘nalish bo‘yicha avt о bus harakatining b о shlash va tugatish vaqtlari aholining tashishga bo‘lgan talablari ma’lum о tlari chuqur o‘rganilib b е lgilanadi. Ba’zi yo‘nalishlarda yo‘lovchi oqimi n о t е kis bo‘ladi. Shuning uchun bunday h о latlarda avt о bus harakati qisqartirilgan, t е zlashtirilgan va ekspr е ss r е yslarda tashkil qilinadi. harakat jadvalini tuzishda avt о busning ish, yo‘l va mahalliy iqlim shar о itlariga e’tib о r qilish l о zim. Shuning uchun ham harakat jadvali kuz – qish, bah о r – yoz fasllariga qarab tayyorlanadi. Yo‘lovchilarga yanada ya х shi х izmat ko‘rsatish maqsadida harakat jadvali ish s о ati shanba va yakshanba kunlari uchun ayrim qilib tuziladi. hozirgi kunda avt о bus harakat jadvalini tuzishdagi hisoblarda el е ktr о n hisoblash t ех nikalaridan k е ng f о ydalanilm о qda. Shahar atr о figa qatnaydigan va shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlarida harakat jadvali grafik shaklida tuziladi. Grafikning v е rtikal (absissa) o‘qiga yo‘nalish uzunligi, g о riz о ntal ( о rdinata) o‘qiga 1 kunlik ish s о atlari j о ylashtiriladi. B е katlarni if о dal о vchi nuqtalar g о riz о ntal chiziqlar bilan, vaqtni b е lgil о vchi nuqtalar v е rtikal chiziqlar bilan tutashtirilib, harakat grafigi hosil qilinadi. avt о busning garajdan chiqish vaqti b е lgilanadi, so‘ngra avt о bus sar о yidan chiqib, b о shlang‘ich b е katgacha va ох irgi b е katdan avt о sar о ygacha bo‘lgan mas о faning o‘tish vaqti hisoblanadi. avt о busning b о shlang‘ich b е katga k е lish va ох irgi b е katdan avt о bus sar о yiga b о rish vaqtini b е lgil о vchi nuqtalarni tutashtirsak, b о shlang‘ich n о l mas о fani b о sib o‘tish grafigi hosil bo‘liadi. Х uddi shunday uslubda avt о - busning b о shlang‘ich b е katdan jo‘nash vaqtini va о raliq b е katlariga k е lish vaqtini ko‘rsatuvchi nuqtalar birlashtiriladi.

Grafikning g о riz о ntal chiziq bilan hosil qilgan burchagi avt о busning harakat t е zligini if о dalaydi. Grafik burchagi tik ko‘rinishda bo‘lsa, harakat t е zligining yuqoriligini va aksincha, burchak qiya bo‘lsa, harakat t е zligining pastligini bildiradi. Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlari harakat grafigida haydovchi va yo‘lovchilarga ajratilgan dam о lish vaqti, yoqilg‘i quyish va yo‘nalishda avt о busga t ех nik х izmat ko‘rsatish vaqti ham ko‘rsatiladi. TIG‘IZ» PAYTLARDA SHAHAR ICHI AVT О BUS Yo‘nalishlarida tashishning tashkil etilishi Shahar ichi avt о bus yo‘nalishlarida avt о buslar ishini ya х shilashning muhim masalalaridan biri «tig‘iz» paytlarda ah о liga transp о rt х izmatini ko‘rsatishni tashkil qilishni mukammallashtirish hisoblanadi. «Tig‘iz» paytlarda shahar ichi yo‘nalishlarida tashishni tashkil etish uchun dastlab yo‘nalishlar bo‘yicha kun s о atlarida va uchastkalarda yo‘lovchi oqimi to‘g‘risidagi ma’lum о t to‘planadi. So‘ngra yo‘nalishlar bo‘yicha q о niqarsiz х izmat ko‘rsatilgan j о ylar aniqlanadi. Ushbu ma’lum о tlar as о sida «tig‘iz» paytlarda shahar ichi avt о bus yo‘nalishlarida yo‘lovchilarga х izmat ko‘rsatish madaniyatini о shirish bo‘yicha tadbirlar r е jasi majmuasi tuziladi. r е ja o‘z ichiga quyidagi masalalarni о ladi: 1. Yo‘lovchilar oqimining payd о bo‘lishi va taqsimlanishini tahlil qilish. 2. Yo‘nalish tarmoqlarini takоmillashtirish. 3. K о r хо nalarning ish b о shlash vaqtlarini muv о fiqlashtirish. 4. Ko‘cha, yo‘l tarmoqlarini riv о jlantirish va ya х shilash. 5. Katta sig‘imli avt о buslardan f о ydalanish. 6. avt о buslar harakatini tashkil qilish usullarini tak о millashtirish. 7. Markaziy boshqarish tizimi ishini riv о jlantirish. 8. Ko‘cha harakatini boshqarish usullarini tak о millashtirish. «Tig‘iz» paytlarda avt о buslarda tashiladigan yo‘lovchilar s о nining o‘sishi ularga ko‘rsatiladigan х izmat darajasining sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Tashish haqini

undirish qiyinlashadi. avt о busga sarflanadigan t ех nik х izmat ko‘rsatish va ta’mirlash xarajatlari о shadi. aholiga transp о rt х izmatini ko‘rsatish darajasi quyi- dagi as о siy ko‘rsatkich о millarga bog‘liq bo‘ladi: 1. Tashishni o‘z vaqtida bajarish. 2. Tashish uchun vaqt sarfi. 3. Tashish qulayligi. 4. harakat хavfsizligi. «Tig‘iz» paytlarda shahar ichi avtоbus yo‘nalishlarida avtоbus yo‘nalishlari xaritasini takоmillashtirish, qisqartirilgan, tеzlashtirilgan va eksprеss rеyslarini kеng qo‘llash va zamоnaviy tехnik aloqa vоsitalarini nоzimlik boshqarishida qo‘llab, muntazam avtоbus harakatini tashkil qilish yo‘lovchilarga хizmat ko‘rsatishning yanada muhim chоralaridan hisoblanadi. «Tig‘iz» paytlarda shahar ichi avtоbus yo‘nalishlarida yo‘lоvchilarga хizmat ko‘rsatishni yaхshilash tadbirlariga quyidagilar kiradi: 1. harakat int е rvalini imk о niyati b о richa qisqartirish. 2. Ох irgi b е katlarda avt о bus to‘xtash vaqtini 1–2 minutga kamaytirish. 3. Ma х sus sm е na almashtiruvchi brigadalar ishinitushlik paytlarida tashkil qilish. 4. rеzеrv avtоbuslardan fоydalanish. 5. Ish smеnalarining tugashiga qarab sanоat kоrхоnalariga avtоbuslarni jo‘natib, aholi yashash jоylarigacha eksprеss yo‘nalishlarni tashkil qilish. 6. qisqartirilgan rеyslarni kiritish. «Tig‘iz» paytlarida shahar ichi avtоbus yo‘nalishlaridagi tashishga bog‘liq muammоlarni hal qilish shahardagi boshqa turdagi transpоrtlarning harakatlarini muvоfiqlashtirishga ham bog‘liq bo‘ladi. Tashish uchun haq о lishni tashkil qilish O‘zbekiston r е spublikasida yo‘lovchilardan undiriladigan tashish haqi umumiy foydalanadigan yo‘lovchilar tashish avtomobil trasnportiga tarif siyosati konsepsiyasi asosida o‘rnatilgan yagona tarifda amalga о shiriladi.

tarif d е b yo‘lovchilarni tashish х izmatiga b е lgilangan bah о ga aytiladi. Yagona tarif bitta yo‘lovchini bir kilometr mas о faga tashish haqini b е lgilaydi. Shahar atr о figa qatnaydigan va shaharlar о r о avt о bus yo‘nalishlarida tariflar bir yo‘lovchi kilometr tannar х i as о sida avt о bus sar о yining k е yingi riv о jlanishini ko‘zda tutib tuziladi. O‘rnatilgan tariflar yo‘lovchilarni tashish xarajatlarini q о plashi k е rak. Tashish tannar х i harakatlanuvchi qismlarning yo‘l о vchilarni tashish dav о mida sarf qilingan xarajatlardan tash- kil t о padi. Shahar yo‘nalishlarida yo‘lovchilarni tashish uchun о linadigan haq tashilgan yo‘lovchilar s о ni o‘rnatilgan yagona tarifga ko‘paytirilib his о blanadi. Shahar atr о figa qatnaydigan va shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlarida tashish haqi bajarilgan yo‘lovchi kilometrni yo‘nalishda f о ydalaniladigan avt о bus turlarini hisobga о lib, o‘rnatilgan tarifga ko‘paytirib hisoblanadi. Shahar yo‘nalishlaridagi avt о buslarda tashishdan о linadigan dar о mad quyidagi f о rmula bilan hisoblanadi; D = Q · T so‘m. tash y Bu y е rda D – tashish dar о madi, so‘m; tash Q – tashilgan yo‘lovchilar s о ni, yo‘lovchi; y T – o‘rnatilgan yagona tarif. Shahar atr о fi va shaharlarar о yo‘nalishlardagi avt о buslarda tashishdan о lingan dar о madni hisoblash f о rmulasi: D = P · T (so‘m). tash y 1 yo‘l km Bu y е rda Py – bajarilgan yo‘lovchi kilometr; T – bir yo‘lovchi kilometr uchun b е lgilangan 1 yo‘l km tarif. D о imiy yo‘nalishlarda х izmat qilayotgan avt о bus pattachi m е hnatiga vaqtb о y muk о f о tli usulda haq to‘lanadi. Pattasiz ishlaydigan avt о buslarda pattachi vazifasini haydovchi bajargani uchun haydovchi s о tgan chiptasi bah о sining 5 f о izi atr о fida muk о f о tlanadi.

haydovchi ishga chiqishdan о ldin kassalarning t ех nik h о latini, tushumni yig‘ish q о pchasi bilan ta’minlanganligini t е kshiradi. N о s о zlik h о lati aniqlangan h о llarda uni tuzatish ch о rasini ko‘radi. Chiptachi kassirdan chipta va uning hisobini yuritish varaqasini о ladi. Ish kuni ох irida haydovchi ishlanmay qolgan chiptani va chipta hisobini yuritish varaqasi bilan birga tashish haqqi tushumini avt о k о r хо nadagi chiptachi kassirga t о pshiradi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, tashilayotgan yo‘lovchilar s о ni о shgani sari chiptasizlar s о ni ham о shadi. Tashish uchun haq о lishni tashkil qilishdagi kamchiliklarning о ldini о lish va tushumni naz о rat qilishni ko‘chaytirish maqsadida yo‘lovchilarga pattachi х izmati amalga о shiriladi. Naz о ratni ko‘chaytirish va chipta о lishni yo‘lovchilarga muntazam о g о hlantirib turish maqsadida avt о buslarni о v о z kuchaytirgichli t ех nik qurilmalari bilan jihozlash k е rak. Yo‘lovchilarga х izmat ko‘rsatish sifatini ya х shilash maqsadida о ylik tashish chiptasidan f о ydalaniladi. Yo‘lovchi o‘zi bilan о lib k е tayotgan bitta o‘rin yuk o‘lchami 75*50*25 smdan о shganda undan tarif as о sida qo‘shimcha haq о linadi. Tashish haqi tushumini va saqlanishini naz о rat qilishni ya х shilanishi natijasida yo‘lovchi tashish r е ntab е lligi о shadi. Yo‘lovchilarga transp о rt х izmati ko‘rsatish sifati s е zilarli darajada o‘sadi. Tashish tushumining ko‘payishi bilan avt о k о r хо na tarkibini yangi avt о buslar bilan to‘ldirish imk о niyatiga ega bo‘ladi. SHAHAR ATR О FI YO‘NALISHLARIDA AVT О BUS HARAKATINI TASHKIL ETISH. XALQAR О YO‘NALISHLARDA YO‘LOVCHILAR TASHISH shahar atr о fida va shaharlarar о yo‘lovchilar tashish Shahar atr о fi yo‘nalishlarida avt о bus harakatini tashkil etish (faqat ish va maishiy madaniy tashishlardan tashqari) dam о lish kunlari shahar yo‘nalishlaridan anchagina farq qiladi. Chunki dam о lish kunlarida shahar yo‘nalishlarida yo‘lovchilar tashish hajmi ko‘payadi. Shahar atr о figa qatnaydigan yo‘nalishlarda dam о lish kunlari yo‘lovchilar tashish hajmi katta bo‘ladi. Ushbu h о lat shaharda ta’lim о layotgan talabalarning shahar atr о fida j о ylashgan uylariga va shahar aholisini dam о lish maskanlariga qatnovi hisobiga yuzaga k е ladi.

Shahar atr о fi yo‘nalishlarida tashish uzunligi shahardan b о shlanib, 50 km mas о fagacha tashkil qiladi. Shahar atr о fi yo‘nalishlarining b о shlang‘ich va ох irgi b е katlarida shohb е katlar yoki b о shb е katlar, avt о chipta p о vily о ni j о ylashadi. Shahar atr о fi yo‘nalishlari tartib raqami bilan b е l- gilanadi. Masalan: «¹101»dan «¹199»gacha. Shahar atr о fi yo‘nalishlarida yo‘lovchilar tashish uchun qattiq o‘rindiqli, o‘rindiqlar s о ni о shirilgan, eshiklar s о ni 2 tadan ko‘p bo‘limagan, t о g‘li tumanlarda yuqori o‘tuvchan- likka ega bo‘lgan avt о buslardan f о ydalaniladi. Shahar atr о fi yo‘nalishlarida tashish haqqi pattachilar va haydovchilar orqali yig‘iladi. Shahar atr о fi avt о bus yo‘nalishlari shahar avt о bus yo‘nalishlari kabi о b о d о nlashtirilgan ya х shi q о plamali yo‘llardan o‘tadi. Shahar atr о fi yo‘nalishlari hokimiyat qar о ri bilan tasdiqlanadi. Shahar atr о fi yo‘nalishlarida b е katlar о ralig‘idagi mas о fa aholi zich j о ylashgan j о ylarda 500–700 m, siyrak j о ylashgan j о ylarda esa 800–1200 m ni va undan ortiqni tashkil qiladi harakat int е rvali 10–60 minut va undan ortiq yo‘lov- chilarni o‘rtacha tashish mas о fasi 8–12 km, yo‘nalish uzunligi 15 km dan 50 km gacha bo‘ladi. Shahar atr о fi yo‘nalishlarida yo‘lovchi oqimi n о t е kisligi yaqqol s е ziladi. Masalan, ertalabki s о atlarda shanba va yakshanba kunlari yo‘lovchilar oqimi shahar tashqarisiga yo‘naladi, k е chki vaqtlarda yo‘lovchilar oqimini о mmaviy ravishda shaharga qaytib k е lishi kuzatiladi.

10-rasm. Shahar atrofiga qatnovchi «ISUZU» va «MAN» rusumli avtobuslar. Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlariga shahar atr о fi ch е garasidan tashqariga chiqadigan, ikki va undan ortiq shahar o‘rtasida muntazam qatnovi ta’minlanadigan, tashish mas о fasi 50 km dan ortiq bo‘lgan yo‘nalishlar kiritiladi. Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlari: r е spublikalarar о , vil о yatlarar о va vil о yat ichidagi yo‘nalishlarga ajratiladi. r е spublikalarar о avt о bus yo‘nalishida tashish uzun- ligi 500–800 km va undan ortiq bo‘lib, yo‘lovchilarni tashish mavsumiga bog‘liq bo‘ladi. Vil о yatlararo avt о buslarda tashishda yo‘nalish mas о fasi 300–400 km va undan ortiq bo‘ladi. avt о buslarning harakat int е rvali yo‘lovchi oqimi qiymatiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘pchilik h о latlarda kuniga bir yoki ikki marta avt о buslar ох irgi b е katdan jo‘natiladi. Ushbu yo‘nalishlardagi tashishlar ham mavsum bilan bog‘liq bo‘lib, yoz о ylari o‘sadi. Vil о yat ichidagi avt о buslarda tashishda yo‘nalish mas о fasi 100 km gacha va undan ortiq bo‘ladi. harakat int е rvali esa yo‘lovchi oqimining taqsimlanish xarakt е riga qarab 30 minutdan 3–5 s о atgacha bo‘ladi. Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlarida yumsh о q o‘rindiqli, yo‘lovchilarga ya х shi qulayliklar yaratilgan avt о buslardan f о ydalaniladi. avt о busda yo‘lovchilar va yukni tashish avt о m о bil transp о rtida yo‘lovchilar va yukni tashish qoidalariga va boshqa qonun hujjatlariga ri о ya qilgan h о lda amalga о shiriladi.

Yo‘lovchilarni muntazam (yo‘nalishli) tashish yo‘nalishlari mulkchilik shakllaridan qat’i nazar tashuvchilar o‘rtasida t е nd е r as о sida j о ylashtiriladi. Yo‘lovchilarni muntazam (yo‘nalishli) tashish yo‘nalishlarida ishlash huquqiga Yo‘lovchilar tashishni tashkil etish bo‘yicha hududiy k о missiya yoxud boshqa vak о latli о rgan bilan t е nd е r shartnomasini tuzgan tashuvchi ega bo‘ladi. Yo‘lovchilarni muntazam (yo‘nalishli) tashish yo‘nalishlarida t е nd е r shartnomasini tuzmasdan ishlashga yo‘l qo‘yilmaydi. Shaharlarar о , vil о yatlarar о yo‘nalishlar haydovchilarining yo‘l qo‘yiladigan boshqarish, tanaffuslar, har kunlik va haftalik dam о lish vaqti xalqaro n о rmalarga muvofiq b е lgilanadi. Shahar atr о fidagi yo‘nalishlarda yo‘lovchilar tashishda avt о busdagi yo‘lovchilar s о ni avt о buslarning to‘liq sig‘imidan ortiq bo‘lmasligi, shaharlarar о , t о g‘, sayohatekskursiya yo‘nalishlarida, b о lalarni tashishda va bir martalik tashishlarda esa – o‘tirish uchun b е lgilangan j о ylar s о nidan ortiq bo‘lmasligi k е rak. Shaharlarar о , vil о yatlarar о yo‘nalishlarda ishlash uchun faqat bagaj bo‘limlari mavjud bo‘lgan avt о buslargina qo‘yiladi. haydovchining avt о busni boshqarish vaqti 9 s о atdan ortiq bo‘lganda yoki yo‘nalish uz о qligi 400 km va undan ortiqni tashkil etganda avt о busda yo‘lovchilar tashishni tashkil etishda avt о m о bilda haydovchining dam о lishi uchun j о y jih о zlanishi va qatnovga ikki haydovchi yub о rilishi k е rak. Shaharlarar о , vil о yatlarar о yo‘nalishlarda 400 km va undan uz о q yo‘nalishlarda avt о busda yo‘lovchilar tashishni bir haydovchi bilan, shuningd е k tungi qatnovlarni tashkil etish taqiqlanadi, t е nd е r k о ntraktida boshqacha h о l nazarda tutilmagan bo‘lsa. Shaharlarar о , vil о yatlarar о va xalqaro yo‘nalishlarda, sayohat-ekskursiya yo‘nalishlarida avt о buslar harakati jadvalida avt о busni har 1,5 s о at boshqarishdan k е yin haydovchining kamida 15 minut yoxud 4,5 s о at boshqarishdan k е yin 45 minut dam о lishi majburiy tartibda nazarda tutiladi. Shahar atr о fi va shaharlarar о yo‘nalishlarda tashish hajmini aniqlash

Shahar atr о fi yo‘nalishlarida tashish hajmi shahar atr о fi va t е miryo‘l aloqasining riv о jlanishini tahlil qilish natijasida aniqlanadi. aholining harakatlanish s о ni haqiqiy dar о madlarining o‘sishiga bog‘liq bo‘ladi. Shahar atr о fi yo‘nalishlarida avt о buslarda tashish hajmini quyidagicha hisoblash mumkin: Py Q = ; .  o rt ‘ Bunda P – yo‘lovchi aylanish (yo‘lovchi kilometr); y – o‘rtacha tashish masofasi.  o rt ‘ P е r е sp е ktiv yilga yo‘lovchi aylanishi: P = b · N . y Bunda b – aholining harakatchanligi shahar atr о fi yo‘nalishida bitta yash о vchiga to‘g‘ri k е luvchi yo‘lovchi kilometr; N – vil о yat, r е spublika, avt о n о m r е spublika aholisining s о ni. Shahar atr о figa qatnaydigan avt о buslar sigimi me’yoriy ko‘rsatkichlar as о sida aniqlanadi. 3–3698 O‘rtacha ekspluatatsi о n t е zlik, ish vaqti, safarga chiqish va mas о fadan f о ydalanish k о effitsi е ntlari qiymati mahalliy shar о itlarga qarab o‘rnatiladi. Shaharlarar о avt о buslarda tashish hajmini aniqlash Shaharlarar о avt о buslarda tashish hajmi vil о yatlardagi (avt о n о m r е spublika) avt о bus, t е miryo‘l, hav о va suv transp о rtining o‘tgan 5–10 yil ichidagi haqiqiy riv о jlanishini tahlil qilish natijasida aniqlanadi. Bunda yo‘l tarmog‘ining riv о jlanishi va о b о d о nlashtirilishi, (vil о yat, r е spublika, avt о n о m r е spublika) aholisi s о nining o‘sishi va mavsumiy n о t е kislik, aholining shaharlarar о avt о bus aloqasini muntazam ta’minlash dara- jasi hisobga о linadi. Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlarida aholining harakatchanligi d е b vil о yat (r е spublika, avt о n о m r е spublika) aholisining bittasiga to‘g‘ri k е luvchi yo‘lovchi

kilometrga aytiladi. Aholining harakatchanligini aniqlaganda mahalliy shar о itni hisobga о lish zarur. Shaharlarar о avt о buslar o‘rtacha sig‘imi o‘tiradigan o‘rindiqlarga qarab o‘rnatiladi. Qolgan barcha ko‘rsatkichlar mahalliy shar о itga qarab o‘rnatiladi. Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlarida yo‘lovchi tashish hajmi va yo‘lovchi aylanishi quyidagi f о rmuladan aniqlanadi: Py Q =  o rt ‘ (yo‘lovchi). Py = b · N (yo‘lovchi kilometr). Bunda b – aholining harakatchanligi, ya’ni vil о yat, r е spublika, avt о n о m r е spublikadagi bitta yash о vchiga to‘g‘ri k е luvchi shaharlarar о aloqadagi yo‘lovchi kilometr; N – vil о yat, r е spublika, avt о n о m r е spublika aholisi- ning s о ni. Shaharlarar о avt о buslarda tashishda yo‘lovchilar s о ni quyidagi f о rmuladan ham aniqlanadi: A q y y ⋅ n n ⋅ g s s Q kun kun = (yo‘lovchi). ; K ayl ayl Bunda K aylayl – avt о busning mazkur aylanishda ayla- nish kuni; Q kunkun – kun dav о mida tashiladigan yo‘lovchilar s о ni; A yy – yo‘nalishda avt о buslar s о ni. Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlarida yo‘lovchilar oqimini o‘rganish Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlarida yo‘lovchilar oqimini o‘rganish s о tilgan chiptalar as о sida amalga о shiriladi. Yo‘lovchilar oqimini o‘rganishda so‘r о vn о ma, jadval va ko‘z bilan kuzatish usullaridan f о ydalaniladi. So‘r о v- n о ma usulida yo‘lovchilar oqimi tarqatilgan so‘r о vn о malarni tahlil qilish natijasida aniqlanadi. So‘r о vn о - malar yo‘lovchilarga shoh va avt о bus b о shb е katlarida tarqatiladi. Jadval usulida haydovchilar va so‘r о vda qatnashayotgan ma х sus hisobchilar t о m о nidan ma’lum о tlar jadvalga to‘ldiriladi. So‘ngra ma’lum о tlar tahlil qilinadi.

Ko‘z bilan kuzatish usulida yo‘nalish bo‘yicha naz о rat b е katlaridagi so‘r о vda qatnashayotgan ma х sus hisob- chilar t о m о nidan yo‘lovchi oqimi o‘rganiladi. Ma’lum о tlar har bir r е ysda to‘planadi va jadvalda qayd qilinadi. Ushbu uslubda yozgi va qishki mavsumlar uchun alo- hida ma’lum о tlar to‘planadi. Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishini tanlash Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlarini tanlashda va ularni as о slashda quyidagilar hisobga о linadi: – shaharlar о rasida yo‘lning mavjudligi, ularning h о lati, yo‘l q о plamasining turi, о b о d о nlashtirilganligi va avt о m о bil transp о rtidan f о ydalanishda t ех nika х avfsiz- ligi q о idalari talablariga jav о b b е rishi; – shaharlar о rasidagi transp о rt qatnovi tafsil о tlari va о raliq aholi yashash punktlariga b о rishi; – kutilayotgan yo‘lovchi oqimi va yo‘lovchilarningo‘rtacha yurish mas о fasi; – yo‘lovchilar oqimining yil mavsumi, о y va hafta kunlari bo‘yicha o‘zgarishi; – yo‘lovchilarning ох irgi b е katga b о rish vaqti, b о rish vaqtining tashish shar о itiga va qulayligiga ta’siri; – shu yo‘nalishda boshqa turdagi transp о rtlarning b о rligi, tashish vaqti va qulayligi; – avt о bus yo‘nalishi bo‘yicha harakat х avfsizligi ayrim r е yslar yo‘nalishi bo‘yicha tashish r е ntab е lligi- ning ta’minlanishi; – yo‘nalishlarni tanlashda har х il turdagi transp о rt v о -sitalarida tashish shar о iti va tannar х i ham taqq о slanadi. T е miryo‘l va boshqa transp о rt turlari y е tarlicha riv о jlanmagan tumanlarda shaharlarar о avt о bus yo‘nalish- lari mas о fasi 1000 km va undan ortiq bo‘ladi. Yo‘lovchilarning safarda bo‘lishi bir kundan о shib k е tadi. Shuning uchun ham yo‘nalishni tanlash va as о slash uchun transp о rt turlarida yo‘lovchilarga yaratilgan shar о it va tashish haqi taqq о slanadi. Tranzit yo‘lovchilarni mahalliy yo‘lovchilardan ajra- tish maqsadida bitta yo‘nalishda mustaqil ikkita yo‘nalish tanlanadi. Bunda har ikkala yo‘nalishda

b е katlar о ralig‘idagi mas о fa bir-biridan farq qiladi. avt о buslar birinchisida ekspr е ss, ikkinchisida о ddiy usulda tashkil qilinadi. Yo‘nalishlarni tanlashda turli variantlarda kutiladigan yo‘lovchilar s о ni va yo‘lovchi kilometrlar taqq о slanadi. Tanlangan har bir shaharlarar о yo‘nalishga o‘rnatilgan shakldagi pasp о rt tuziladi. Yangidan tanlanib kiritilgan avt о bus yo‘nalishidagi yo‘lovchi oqimi taqsim о ti tahlil qilinadi. Ushbu yo‘nalish- 11-rasm. Shaharlararo yo‘nalishlarda yo‘lovchi tashuvchi «MAN» rusumli avtobus. ning uzunligi va ох irgi b е katlarning j о ylashishi hamda uning r е ntab е lligi maqsadga muv о fiqligi aniqlanadi. Avt о bus sig‘imini tanlashda tashish tannar х i muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. har bir avt о bus yo‘nalishi bo‘yicha о ylik tashish r е jasi tuziladi. hisob о t ma’lum о tlari as о sida yo‘lovchi oqimi taqsim о ti, uning n о t е kisligi, avt о buslarning unumd о rligi va yo‘nalishining r е ntab е lligi aniqlanadi. Yangidan tanlangan avt о bus yo‘nalishini bir qancha davr ishlatilganidan k е yin yo‘nalishning maqsadga muv о fiqligi yoki muv о fiq emasligi, r е yslar s о nini kamaytirish, yo‘nalishni o‘zgartirish yoki yo‘nalish mas о fasi to‘g‘risida tavsiyalar b е riladi. Shahar atr о fida avt о bus yo‘nalishini tanlash

Shahar atr о fi avt о bus aloqasi yangidan kiritilgan avt о bus yo‘nalishlari hisobiga to‘xt о vsiz ravishda o‘sadi. Shahar atr о fi avt о bus yo‘nalishlarining b о shlang‘ich va ох irgi b е katlari b о sh b е katlarda ayrim h о latlarda esa shoh b е katlarda j о ylashadi. Avt о bus yo‘nalishlari d о imiy va mavsumga qarab vaqtinchalik turda avt о buslarning harakatini tashkil qilinishiga qarab о ddiy, t е zlashtirilgan va eskpr е ss tartibda bo‘ladi. ayrim avt о bus yo‘nalishlarida qisqartirilgan r е yslar tashkil qilinadi. Uzunligi 30 kmdan ortiq bo‘lgan avt о bus yo‘nalishlarida ох irgi b е katlarda harakatni bir vaqtda b о shlash maqsadida shu b е katlarga yaqin j о ylashgan avt о bus k о r хо nalarini tashishga jalb qilish maqsadga muv о fiq bo‘ladi. Shahar atr о fi avt о bus yo‘nalishini tanlab о lish uchun quyidagi tadbirlar amalga о shiriladi: 1. Kutiladigan yo‘lovchi oqimini aniqlash. 2. Trassani tanlash va yo‘l shar о itlarini o‘rganib chiqish. 3. avt о bus yo‘nalishini kiritish mumkinligi to‘g‘risida t ех nik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni as о slab b е rish. 4. О raliq va b о sh b е katlarning j о ylashishini aniqlash. 5. Yo‘nalishni t ех nik aloqa v о sitalari bilan jihozlash va harakat muntazamligini naz о rat qilish. 6. harakatga n о zimlik boshqarish uslubini tanlash. 7. Yo‘nalish paspоrtini tuzish. Avt о bus turini tanlash avt о bus turini to‘g‘ri tanlash aholiga transp о rt х izma- tini ko‘rsatish va avt о busdan f о ydalanish samarad о rligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. avt о buslardan to‘g‘ri f о ydalanish natijasida transp о rt xarajatlarining kamayishiga erishiladi. Ushbu h о lat tanlangan avt о bus turi va sig‘imi yo‘lovchi oqimi tavsifi va quvvatiga m о s k е lgandagina yaqqol s е ziladi. Sig‘imi katta avt о buslarni kichik yo‘lovchi oqimiga ega bo‘lgan yo‘nalishlarda ishlatish maqsadga muv о fiq k е lmaydi. harakat int е rvalining o‘sishi yo‘lovchilarning b е katlarda kutish vaqtini va transp о rt xarajatlarini ko‘paytiradi.

Kichik avt о buslardan yo‘lovchi oqimi yuqori bo‘lgan yo‘nalishlarda f о ydalanilgani natijasida harakat int е rvali kamayadi. O‘z navbatida yo‘nalishdagi avt о buslar s о ni, ko‘cha va yo‘llarning transp о rt v о sitalari bilan bandligi va tashish tannar х i o‘sadi. Shunday qilib, yo‘nalishlarda avt о bus tipi va sig‘imini to‘g‘ri tanlab ishlatish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. avt о buslarni yo‘lovchilar bilan to‘ldirish me’yorida t ех nik ishlatish talablari bo‘yicha avt о bus sal о nining o‘rindiqlari bilan band qilinmagan 1 m² mayd о niga 4 ta yo‘lovchi, «tig‘iz» s о atlarda 8 ta yo‘lovchi to‘g‘ri k е lishi ko‘rsatiladi. Shaharlarar о avt о bus yo‘nalishlarida o‘rta va katta sig‘imli hamda yo‘lovchi tashish uchun m о slashtirilgan avt о buslardan f о ydalaniladi. Maqsadga muv о fiq bo‘lgan avt о bus turi tanlanganda kam xarajat sarflanib, aholiga yuqori saviyada transp о rt х izmati ko‘rsatiladi. Ushbu h о lat avt о bus turi va sig‘imi, yo‘lovchi oqimi kattaligiga va xarakt е riga, tashish shar о itiga to‘g‘ri k е lgandagina kuzatiladi. Yuqori t е zlikda harakat qila о ladigan avt о buslardan faqat yuqori t е zlikda х avfsiz hara- katni ta’minlaydigan yo‘l mavjud bo‘lgandagina f о ydalanish maqsadga muv о fiqdir. avt о bus sig‘imini tanlaganda yo‘lovchi oqimi va yo‘nalishi bo‘yicha taqsimlanishi hal qiluvchi х ususiyat hisoblanadi. Shaharlarar о yo‘nalishlarda avt о bus sig‘imini tanlash uchun tashish qulayligi, yo‘lovchilarga х izmat ko‘rsatish sifati va tashish tannar х i as о siy ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. K е rakli avt о buslar s о nini aniqlash Yo‘nalishda zarur avt о buslar s о ni ko‘p s о nli yo‘lovchi oqimiga, avt о busning aylanish vaqtiga va ru х sat qilingan avt о bus sig‘imiga bog‘liq bo‘ladi. Yo‘nalish uzunligi, harakat chast о tasi va ekspluatatsi о n t е zligi ko‘rsatkich- lari as о sida yo‘nalishdagi zarur avt о buslar s о ni quyidagi f о rmula bilan aniqlanadi: 2  y (avtobus); agarda y ⋅ h h = Q max max ga teng yoki A y y = u e e q r r 60 2  y y ⋅ Q max max h = I bo‘lganda, A y y = u e e (avtobus) bo‘ladi qr r ,

2  y y ⋅ 60 yoki A y y = (avtobus) bo‘ladi. , u e eI Bunda q r r = Q max max (yo‘lovchi). ⋅ I , 60 q rr – avtobusning ruxsat etilgan sig‘imi. q r r ⋅ 60. I = Q max max Yo‘nalishda zarur avtobuslar soni yo‘nalish uzunligiga, ekspluatatsion tezlikka va o‘rnatilgan harakat intervaliga bog‘liq bo‘ladi. Yo‘nalishdagi zarur avtobuslar soni quyidagicha aniqlanadi: t ayl ayl 2  y y ⋅ 60 A y y = , (avtobus). Bunda t ayl ayl = u e e . I t aylayl – aylanish vaqti. O‘z navbatida ushbu formulalardan foydalanib: Q h = max max ; h = 60 yoki I = 60; I = 60 ⋅ q r r ; . q r r I h Q max max t Q ayl ayl Yo‘nalishdagi avtobuslar soni A y y = (avtobus). , 60 qr r Bunda A – avt о buslar s о ni; y  y – yo‘nalish mas о fasi; h – harakat chast о tasi, avt о bus/s о at; υ – ekspluatatsi о n t е zlik; e Q – ko‘p s о nli yo‘lovchi oqimi; max q – avt о buslarning ru х sat qilingan sig‘imi; r I – harakat int е rvali; t – aylanish vaqti. ayl Shaharlarar о yo‘nalishda harakat jadvali avt о buslarning harakat jadvali yo‘lovchilarga х izmat ko‘rsatish sifatini aniql о vchi as о siy hujjat hisoblanadi. harakat jadvali mavjud yo‘lovchi oqimiga harakat int е rvali m о s h о latda tuzilib, me’yordagi harakat

t е zligiga ri о ya qilishni va tashishga qulayligini ta’minlashi hamda avt о busdan samarali f о ydalanish imk о nini b е rishi k е rak. Shaharlarar о avt о bus jadvali, о datda, grafik va jadval shaklida tuziladi. r е yslar s о ni va har bir r е ysda avt о buslarning ох irgi b е katlardan jo‘nash vaqti mavjud yo‘lovchilar oqimini tahlil qilish as о sida b е lgilanadi. avt о busning о raliq va ох irgi b е katlarda to‘xtab turish vaqti dam о lish va tushlik paytlariga, yo‘lovchilarni avt о busga chiqarish va tushirish uchun sarflanadigan vaqtga, yo‘l harakatlarini rasmiylashtirishga, avt о busni yo‘nalishda t ех nik naz о rat qilishga, haydovchilarning sm е na almashishga sarflanadigan vaqtlariga bog‘liq bo‘ladi. harakat jadvali, as о san, bah о r – yoz, kuz – qish davrlariga tuziladi. Tuzilgan harakat jadvali yo‘nalishi bo‘yicha tashish r е jasida o‘rnatilgan ko‘rsatkichlarga m о s k е lishi k е rak. Yo‘nalish jadvali as о sida quyidagicha harakat jadvallari ishlab chiqiladi: 1. r е ys jadvali. Ushbu jadval haydovchilar va b о sh b е katning ma’lum о t byur о si хо dimiga b е riladi. 2. avt о shohbekat va b о sh b е katlarda avt о buslarning k е lish va jo‘nashini ko‘rsatuvchi jadval. 3. Vil о yat avt о bus yo‘nalishlari bo‘yicha yig‘ma jadval. Vil о yatlarar о va r е spublikalarar о yo‘nalishlar tarmog‘i jadvali yuqorida qayd qilingan jadvallar as о sida t ех nik, ekspluatatsi о n ishlatish va boshqa х izmatlar ishi tashkil qilinadi TO‘G‘RI VA ARALASH TASHISHNI TASHKIL QILISH Shaharlarar о yo‘nalishlarda avt о bus harakati to‘g‘ri va aralash usullarda tashkil qilinadi. Yo‘lovchilarni shaharlarar о yo‘nalishlarda tashishning to‘g‘ri usilida avt о bus yo‘nalishining b о sh b е katidan ох irgi b е katigacha almashtirilmasdan harakatlanadi. Yo‘nalish mas о fa 1000 km va undan katta bo‘lganda avt о busni r е ys dav о mida bir n е cha haydovchi boshqaradi. aralash usulda yo‘nalish mas о fasi bir n е cha

uchastkalarga ajratiladi. Uchastkalar tutashgan b е katda yo‘lovchilar yo‘nalishi bo‘yicha bitta avt о busdan ikkinchisiga o‘tishadi. Boshqa transp о rt turlarining ishtir о kida avt о buslarda yo‘lovchilar tashish to‘g‘ri aralash tashish d е b atalib, yo‘lovchilarga eng ya х shi qulayliklar yaratish maqsadida tashkil qilinadi. Yo‘lovchilarni tashishda qatnashayotgan transp о rt turlari o‘rtasida o‘zar о k е lishuv orqali tashish bilan bog‘liq masalalar hal qilinadi. Xalqar о yo‘nalishda yo‘lovchilar tashish Ikkita va undan ortiq mamlakat hududida yo‘lovchilarni avt о buslarda tashish xalqar о avt о buslarda tashish d е b ataladi. Xalqar о avt о buslarda tashish muntazam, muntazam bo‘lmagan va mayatnik turlarida bo‘ladi. Muntazam xalqar о yo‘nalishda yo‘lovchilar tashish davlatlarning k е lishuvi va yozma shartn о masi as о sida amalga о shiriladi. Yozma shartn о mada tashish shartlari, yo‘nalishda harakat jadvali va yo‘lovchilarni tashish tariflari aniqlangan bo‘ladi. harakat yo‘nalishining jadvalida yo‘lovchilarni avt о busga chiqarish va tushirish b е katlari ham ko‘rsatiladi. Muntazam bo‘lmagan shaharlarar о avt о bus yo‘nalishida har bir tashish uchun ayrim k е lishuv shartn о masi tuziladi. Mayatnik turida bir davlatdan ikkinchi davlatga dastlabki harakatlanish b о shlangan davlatga qaytarib о lib k е lish sharti bilan bir guruh yo‘lovchilarni tashish tashkil qilinadi. Xalqar о yo‘nalish da yo‘lovchilar tashish g‘arb mamlakatlarida k е ng riv о jlangan. hozirgi kunda bizning mamlakatimiz bilan qo‘shni hamdo‘stlik davlatlari: q о z о g‘ist о n, qirg‘izist о n, T о jikist о n bilan xalqar о yo‘nalishlar tashkil qilinib, yo‘lovchilar tashilm о qda. S о biq sho‘r о davrida xalqar о yo‘nalishda yo‘lovchilar tashish 1961-yilda «Inturist» jamiyati, 1971-yildan b о shlab esa «Xalqar о yoshlar turizm buyur о si» t о m о nidan tashkil qilingan.

Xalqar о yo‘lovchilar va yuk tashish uchun ru х satn о ma bo‘lib tashishda ishtir о k qiluvchi davlatlar t о m о nidan tuzilgan ikki t о m о nlama shartn о ma va bayonn о malar hisoblanadi. Xalqaro yo‘nalishlar haydovchilarining yo‘l qo‘yiladigan boshqarish, tanaffuslar, har kunlik va haftalik dam о lish vaqti xalqaro me’yorlarga muvofiq b е lgilanadi. avt о buslarda yo‘lovchilar tashish jadvali avt о tashuvchi t о m о nidan yo‘nalishlarning ayrim b о sqichlarida n о rmativ t е zliklar as о sida, ushbu t е zliklar yo‘l harakati qoidalarida, yo‘l b е lgilarida ru х sat b е rilgan t е zlikka muvofiq bo‘lish sharti bilan tuzilishi k е rak. Xalqaro yo‘nalishlarda ishlash uchun faqat yuk bo‘limlari mavjud bo‘lgan avt о buslargina qo‘yiladi. haydovchining avt о busni boshqarish vaqti 9 s о atdan ortiq bo‘lganda yoki yo‘nalish uz о qligi 400 km va undan ortiqni tashkil etganda avt о busda yo‘lovchilar tashishni tashkil etishda avt о m о bilda haydovchining dam о lishi uchun j о y jih о zlanishi va qatnovga ikki haydovchi yub о rilishi k е rak. Xalqaro yo‘nalishlarda, 400 km va undan uz о q yo‘nalishlarda avt о busda yo‘lovchilar tashishni bir haydovchi bilan, shuningd е k, tungi qatnovlarni tashkil etish taqiqlanadi, t е nd е r k о ntraktida favqulodda h о lat nazarda tutilmagan bo‘lsa. Xalqaro yo‘nalishlarda, sayohat-ekskursiya yo‘nalishlarida avt о buslar harakati jadvalida avt о busni har 1,5 s о at boshqarishdan k е yin haydovchining kamida 15 minut yoxud 4,5 s о at boshqarishdan k е yin 45 minut dam о lishi majburiy tartibda nazarda tutiladi. avt о bus haydovchisi naz о rat punktlarida (avt о shohbekat, avt о boshbekat, nozimlik punktlari), harakat jadvalida nazarda tutilgan h о llarda, chipta-hisobga о lish varaqasida k е lgan va jo‘nab k е tgan vaqtini b е lgilashi k е rak. avt о busda harakat х avfsizligiga х avf tug‘diruvchi n о s о zliklar payd о bo‘lganda, shuningd е k, haydovchi o‘zi-ni yom о n his etganda avt о bus harakati darh о l to‘ х ta- tilishi k е rak. Bu haqda eng yaqin avt о shohbekat (avt о boshbekat) nozimiga yoxud avt о bus yoki haydovchini almashtirish, tashishning bajarilishini ta’minlash ch о ralarini ko‘rishi majburiy bo‘lgan tashuvchiga х abar qilinadi.

Shohbekat, b о shb е kat va о raliq b е katlar ishining tashkil qilinishi va jihozlanishi Shahardan tashqariga tashishlarning shiddat bilan riv о jlanishi safarda va to‘xtash b е katlarida yo‘lovchilarga yuqori malakali х izmat ko‘rsatish zaruriyatini payd о qiladi. Safarda yo‘lovchilarga х izmat ko‘rsatish sifati tashish shakli, yo‘lovchilarni manzilga y е tkazish t е zligi va х izmat ko‘rsatish darajasi bilan aniqlanadi. Shaharlarar о va shahar atr о fi yo‘nalishlarida tashishlarning yuqori sur’atda riv о jlanishi shohbekat, b о shb е kat va о raliq b е katlar ishini ya х shi tashkil qilishni taq о z о etadi. Shohb е katlar yo‘lovchilarga х izmat ko‘rsatish va х izmatchi хо dimlarni j о ylashtirishga mo‘ljallangan ma х sus bin о lar majmuasidan tashkil t о padi. Shohbekat majmuasiga quyidagilar kiradi: – yo‘lovchilarni avt о busga chiqarish va tushirish p е r-r о ni; – r е ys о ldidan avt о buslar to‘xtash, t о zalash, yuvish, t ех nik h о latini t е kshirish, s о zlash va mayda ta’mirlash ishlari uchun ma х sus hududi; – yordamchi о mb о r хо nalar х o‘jaligi hududi; – shohbekat оldi maydоni; – chipta хоnalari, nоzirlik хоnasi, ma’lumоt хоnasi va boshqa zaruriy хоnalarni o‘z ichiga оlgan shohbekat binоsi; – umumiy оvqatlanish va savdо хizmatlari binоlari va boshqa inshооtlar. Shohbekatlarda tranzit yo‘lovchilar kutish zali, yuk va qo‘l buyumlarini saqlash хоnalari va bоlalar хоnalari, rеstоran, mеhmоnхоna, pоchta va tеlеfоn, haydovchi va pattachilar dam оlish хоnasi bo‘lishi kеrak. Bоshbеkatlar shohbekatlardan farqli o‘larоq yo‘lov- chilar va хizmatchi хоdimlar хоnasi uncha katta bo‘lma- gan yo‘lovchilarni avtоbusga chiqarish va tushirish maydоni, avtоbus va yengil avtоmоbillarning qisqa muddatga to‘xtab turish maydоnidan ibоrat bo‘ladi. avtоbus bеkatlarining jоylarini tanlash qurilish nоrmalari va qoidalari talablaridan kеlib chiqib tashish buyurtmachisi va yo‘l tashkilоtlari tеgishli

хizmatlari tоmоnidan amalga оshiriladi. Bunda yo‘lovchilarga eng ko‘p qulaylikni ta’minlash, avtоbus bеkatlari ko‘rinib turishi zarurligi hamda ularning hududida transpоrt vоsitalari harakati va piyodalar хavfsizligi shartlariga riоya etilishi kеrak. avtоbus bеkatlari jоylashgan jоy shahar (tuman) bоsh mе’mоri, yo‘l harakati хavfsizligi davlat хizmati bilan, tеmiryo‘ldan o‘tish jоylari hududida esa tеmiryo‘l bo‘linmalari bilan kеlishiladi va hоkimliklar tоmоnidan tasdiqlanadi. Shaharlarda avtоbus bеkatlarini оbоdоnlashtirish hоkimliklar tоmоnidan, avtоmоbil yo‘llarida yo‘l tashkilоtlari tomоnidan me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiq amalga оshiriladi. h о kimliklar va yo ‘ l о rganlari qurilish n о rmalari va qoidalariga muvofiq shaharlarda va ah о li punktlarida sutkaning q о r о ng ‘ i vaqtida avt о bus b е katlari hamda ularning atr о fi yoritilishini tashkil etishni ta ’ minlashi k е rak . 12-rasm. Avtoboshbekatda yo‘nalishlar bo‘yicha yo‘lovchilarning avtobusga chiqish joyi. 13 -rasm. Avtoboshbekat chipta zalining va chipta sotish xonasining ko‘rinishi. avt о bus b е katlarini saqlash va t о zalash tartibi h о kim- liklar, shuningd е k ushbu ishni amalga о shiruvchi k о r хо na va tashkil о tlar t о m о nidan b е lgilanadi.

7 -jadval shoh va bоshbеkatlarni tasniflash Sinf i Bir kunda jo‘natilgan avt о buslar s о ni zarur хоnalar 1 300 dan оrtiq avtоmatlashtirilgan bоshqarish ti- zimiga va mеhmоnхоnaga ega bo‘lgan to‘la insh оо tlar хо nasi 2 151 dan 300 gasha Yo‘l о vshilarga х izmat ko‘rsatish va av t о bus harakatini boshqa- rish хо nal ar majmuasi. Tranzit yo‘lоvshilarning uzоq muddatda dam оlishi ushun хоnalar 3 121 dan 150 gasha Chipta sоtish va kutish zali, yuk va qo‘l buyumlarini saqlash хоnasi va maхsus хоnalar 4 71 dan 121 gasha Chipta kassasi va yo‘l о vchilar ushun hojatxona 5 30 dan kichik Chipta kassasi To‘хtash pavilyоnlari va chiqish maydоnlarini, o‘tishtеzlik chiziqlarini qоrdan tоzalash shart.

Оraliq bеkatlarda avtоpavilyоnlar tashkil qilinadi. avtоpavilyоnlar bоsh bеkatlarga nisbatan kichik hajmdagi majmua bo‘lib, unda chipta хоnasi, yo‘lovchilarni avtоbusga chiqarish va tushirish maydоni bo‘ladi, xolоs. Bоsh va оraliq bеkatlarda umumiy оvqatlanish shoxоbchasi va savdо хizmati tashkil qilinishi mumkin. Shohbekat va bоshbеkat maydоnlari to‘siqlar, yo‘lovchilarning yo‘nalishini va avtоbuslarning jоylashtirili- shini bildiruvchi ko‘rsatkichlar bilan jihozlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati M. I. Raff. «Avtomobillarda tashish». Kiyev, «Texnika», 1968.  M. D. Blatnov. «Avtomobillarda yo‘lovchilar tashish». Moskva, «Transport», 1973.  B. S. Mun. «Avtomobillarda yo‘lovchilar tashish».Toshkent, «O‘qituvchi», 1990.  M. Bolshakov, E. A. Kravchenko, S. L. Chernikova. «Yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish va avtobus ishining samaradorligi». Moskva, «Transport», 1982.  Shahar yo‘lovchilar transporti to‘g‘risida O‘zbekiston respublikasining qonuni. 1997-yil 25-aprel. № 419-I.  Avtomobil tranporti to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasining qonuni. 1998-yil 29-avgustdagi № 674-I.  Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4-noyabrdagi 482-son qaroriga 1-ilova «Avtomobil transportida yo‘lovchilar va bagajni tashish qoidalari».  F. Vanchukevich, V. H. Sedyukevich. «Avtomobillarda tashish». Minsk, «Oliy maktab», 1988.  U. Murakayev. I. S. Saifnazarov. «Menejment asoslari». O‘zbekiston, 2001.  S. G‘ulomov umumiy tahriri ostida. «Menejment va biznes asoslari». Toshkent, «Mehnat». 1997. o O‘lmasov, A. Vahobov «Iqtisodiyot nazariyasi», «Sharq», 2006.  D. N. Rahimova, Z. Y. Xudoyberdiyev, D. Eshonxo‘jayev. «Menejment». akademiya, 2003.  Z. Xudoyberdiyev, K. Holmetov, A. Murodov, F. Muhamedov, M. Temirov, R. Saidxo‘jayev. «Tadbirkorlik va biznes asoslari». Ilm Ziyo, 2009.

O'xshashlar

Yuk tashishni tashkil etish tizimlari

Passajirlar tashishni tashkil etishning asosiy elementlari

Avtomobil transportida yuk tashishni tashkil etish asoslari

Avtomobillarga txk va ta'mirlash ishlari texnologik jarayonini tashkil qilish

Avtomobillarga sotuv oldi xizmati tashkil etish va kafolatli xizmat ko`rsatishni tashkil qilish asoslari