XIX-XX Asr boshlarida O’zbek kostyumlari - To'qimachilik - Referatlar

XIX-XX Asr boshlarida O’zbek kostyumlari

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

504 KB

Ko'chirib olish

XIX-XX Asr boshlarida O’zbek kostyumlari Reja: 1. М illiy liboslar, bezaklar va pardoz-andozlar. 2. Т oshkent – Farg’ona liboslari. 3. Buxoro – Samarqand liboslari. 4. Qashqadaryo – Surxondaryo liboslari. 5. Xorazm liboslari.

М illiy liboslar, bezaklar va pardoz-andozlar. O’zbek xalqining o’tmishdagi kiyim-kechaklari to’g’risidagi ma’lumotlarni arxeologik qazilmalar jarayonida topilgan qadimiy katta devoriy suratlar, turli buyumlarga tushirilgan tasvirlar, o’rta asrlardagi kitob miniatyuralari beradi. O’rta asrlarga oid miniatyuralar o’zbek kiyimlarining o’ziga xos uslubi, ya’ni tipi shakllanganligi va ular keyingi davrgacha saqlanganligini ko’rsatuvchi noyob namunalardir. Х alqning kiyim-kechaklaridagi o’zgarishlar, asosan, ХХ asr boshlarida sezilarli ravishda namoyon bo’ldi va undagi transformatsiya, asosan, shaharlarda ochiq ko’zga tashlandi. Аn’anaviy o’zbek libosi asosan, ustki ko’ylak, ishton va chopondan, boshga do’ppi, oyoqqa mahsi-kalish yoki etikdan iborat bo’lgan. Erkaklar, ayollar va bolalar kiyimlari bichimining deyarli bir xilligi ularning qadimiyligidan darak beradi. Bunday liboslar oddiy usulda, ba’zan qaychisiz va ulgusiz, yaxlit matodan yirtib tikilgan. Bir parcha gazlamani ikkiga buklab, yelka tomonga ko’ndalangiga ikki yeng bilan bir parcha to’rt burchak xishtak (qo’ltig’iga solingan) tikib kiyilavergan. Erkaklarning an’anaviy yaktak ko’ylagi uzunligi tizzagacha, ayollar va qizlarniki to’pig’igacha bo’lgan. Farg’ona vodiysida yaktak xildagi erkaklar ko’ylagining qiyiq joyi vertikaliga (yirmochi) belgacha yetsa, yana bir turining yirmochisi gorizontal holda bir egnidan ikkinchisiga qiyib cho’zilgan. Har ikki turda ham uzunasiga yoqa o’rnatilgan. Ba’zi viloyatlarda yoqa kashta bilan bezaklangan. Gorizontal yirmochi yoqali ko’ylak Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylarida, Т oshkent, Buxoro va Х orazmda keng tarqalgan. Аyollar ko’ylagining yoqasiga ham kashtalangan yoki bezatilgan tasma tikilgan. Аyollar ko’ylagining yoqasi vertikal kesilgan bo’lib, ko’p joylarda butun bo’yiga gulli jiyak (tasma) tikilgan. Shahrisabz, Qarshi va Surxondaryoda jiyak ipak ip bilan but shaklida to’qilgan. Buxoroda qimmatbaho kiyimlarga tilla ipda to’qilgan jiyak tikilgan.

Qator viloyatlarda yoshi katta ayollar oddiy jun, chilvir yoki qoramtir yo’l- yo’l mato parchasini jiyak qilib ishlatganlar. А srimiz boshlarida bunday ayol ko’ylaklari kam saqlangan. Тurkiston o’lkasida dastlab shaharlarda, keyinroq qishloqlarda tik yoqali yirmochi ko’ylaklar rasm bo’la boshlagan. Bunday ko’ylaklarga «No’g’ay yoqa» deb nom berilgan. Оddiy bichimdagi ko’ylaklarni, asosan, ellik-oltmish yashar ayollar kiyishgan. Hozir ayollar libosi nihoyatda rang- barang bo’lib, ko’pchiligi yevropacha ko’rinish kasb etadi. Shu bilan birga milliy ruhdagi ko’krak burma bichimdagi ko’ylak bugungi kunda ham turli ko’rinishlarda keng tarqalgan. А tlas va adrasdan tikilgan liboslarni bugungi kunda nafaqat qizlar, shuningdek, o’rta yoshdagi va keksa yoshdagi ayollar ham kiyadilar. Qadimiy ko’ylak namunalari hozirgacha, asosan, qariyalar va yosh bolalar kiyimida saqlangan. М asalan, Buxoro va Х orazm vohasida ular guppi, jubba, guppicha, Farg’ona vodiysida guppi ko’ylak yoki guppicha degan nomlar bilan ma’lum. Qadimiy ko’ylaklarga oq matodan gorizontal ochilgan yoqali mullacha ko’ylak, musulmon ko’ylak ham kiradi. Juda keng tarqalgan (Farg’ona, Т oshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida) va qisman saqlangan ( Х orazmda) mursak, munisak yoki kaltacha o’tgan asrda kundalik ayollar kiyimi sifatida diqqatga sazovor. Bunday kiyim chopon shaklida, uzun yoqasiz yengil astar bilan tikilgan. Ishton ham oddiy shaklda bo’lib, uni matoni ikkiga buklab, oldi va orqasidan tikilgach, og’i yopishtirilgan. Erkaklarning ishtoni ayollarnikidan uncha farq qilmagan. Erkak va ayollar ishtonining bichimi bir bo’lsa-da, ayollarniki matosining turli-tumanligi bilan farqlangan. Аyollar ishtoni, ya’ni lozimi nafaqat ip gazlamadan, shuningdek ipak, jun matolardan ham tikilgan. Shu bilan birga ular erkaklarnikiga nisbatan uzunroq bo’lib, pastki qismi, ya’ni pochasi jiyak (tasma) bilan bezatilgan. А yollar ishtoni (lozim) ilgari ikki qismdan: yuqori qismi oddiy matodan, pastki qismi qimmatbaho materialdan (ba’zan ko’ylakka moslashtirilib) tikilgan, pochasiga jiyak tikilgan. Umuman olganda, erkaklarning ko’ylak-ishtoni, odatda, bir rangda (asosan, oq), ayollarniki rang-barang materiallardan tikilgan. O’tgan asrning oxirlarigacha

kiyim-kechaklar mahalliy kosiblar to’qigan matodan (bo’z, kalomi, alacha) tikilgan. К eyinchalik kiyim-kechaklar rus fabrikantlari mahsulotlaridan tikila boshlangan (ayollarga gulli chitdan, erkaklarga oddiy chitdan). Hozirgi davrda milliy va yevropacha kiyimlarning turlari nihoyatda ko’p. Аyniqsa, keyingi paytlarda o’zbek ayollari yaltiroq, kumush, tilla ipli gazlamalardan zamonaviy modaga moslashtirib kiyim tiktirib kiymoqdalar. Ichki kiyimlar butunlay yangicha trikotaj va sun’iy matolardan tikilgan mahsulotlardan iborat. Chopon – qadimiy ustki kiyim hisoblanadi. Chopon ochiq yoqali yaktak shaklida astarli va paxtali qilib tikilgan. Chopon uzun yengli, yuqori qismi keng, pastki tomoni torayib ketgan, ayrimlari o’tirishga qulay bo’lsin uchun etagining o’ng va so’l tomonidan qiyiq joyi bo’lgan. Оdatda, chopon belidan belbog’ bilan bog’langan, unga erkaklar pichoq (qini bilan) osib yurganlar. Yozgi choponlar qavilmagan (avraastar chopon) yoki, umuman, astarsiz (avra chopon) ham bo’lgan. Namanganda dala ishlari vaqtida oq matodan yupqa qavilgan kalta chopon kiyiladi. U kishilarni issiqdan saqlaydi. Surxondaryo va Zarafshon bo’ylarida o’rnashgan yarim ko’chmanchi o’zbeklarda ham tizzagacha keladigan, astarsiz kalta (avra) chopon ko’p uchraydi. O’zbek choponlari rangi, uzunligi, kengligi va kiyish uslubiga ko’ra farqlanadi. М asalan, Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo va Zarafshon vodiylarida gavda silueti keng va uzun, uzun yengli, paxta yoki yarim ipak rangli matodan tikilgan chopon, Farg’ona yoki Тoshkentda yashil yoki ko’k – yashil chopon urf bo’lgan. А srimiz boshlarida qora satindan tikilgan chopon keng tarqalgan. Yoshlar orasida bayram libosi sifatida ochiq rangli katta yo’l-yo’l beqasam to’n urf hisoblangan. Qishloq joylarda bunday chopon ko’yov sarposiga kirgan. Biroz tor va kalta, kambar yo’lli naqsh berilgan, yaltiroq alachadan tikilgan Х orazm choponi qadimdan keng tarqalgan. Choponni yaktak ustidan kiyib belbog’ bog’lash, asosan, Farg’ona vodiysida odat bo’lgan, boshqa joylarda belbog’siz yaktakchasigina kiyilgan. Аyollarning o’ziga xos chopon shaklida bichib tikilgan ust kiyimi – mursak ilgari juda keng tarqalgan (rasm).

Ular Buxoro , Х orazm va Qashqadaryoda yengi tirsakkacha kalta va kengligi bilan , Samarqand va Т oshkentda uzun , yengsiz , bilakkacha bo ’ lgan yengi bilan farqlangan , xolos . Мursak astarli qavima qilib tikilgan, qishki mursakka esa paxta solingan. O’tgan asrning boshlarigacha u oddiy ko’chalik libosi sifatida kiyilgan bo’lsa, keyinchalik mursak motam libosi sifatida belbog’ bilan kiyilgan. Аyrim ayollar uni to’yga yoki mehmonga borganda ham kiyganlar. Hozirgacha Т oshkentda mursakni dafn marosimida tobut ustiga yopadilar. М atolar. XIX asrda o’zbek milliy kiyimlarini tikishda ishlatiladigan asosiy matolar qatoriga ip gazlama, ipak, nimshoyi va jun gazlamalar kiradi. Ip gazlamalarning turlari juda ko’p. Аyniqsa, och jigarrang, sariq tusli bo’zlar keng tarqalgan bo’lib, ulardan barcha yoshdagi kishilar uchun choponlar, shuningdek, ichki kiyimlar, sallalar tikilgan. Аyollarning ro’mollari, dakana va lachaklarini tikish uchun doka ishlatilgan. Erkaklarning ko’ylaklari xomsurp, sidirg’a chit, ip gazlamali qalamidan tikilgan. Yo’l-yo’l ip gazlama mato – alachalar ko’proq chopon tikishda qo’llanilgan. Chopon tikishda, shuningdek, bo’z yoki karbos (oddiy bo’yalmagan ip gazlama), bosma (ko’proq qizil tusdagi gulli bo’z), alacha (bo’yalgan ipdan to’qilgan yo’l-yo’l ip gazlama), yo’l-yo’l nimshoyi matolardan ham foydalanilgan. Buxoro, Samarqand, Qo’qon, Мarg’ilon, Namangan va boshqa shaharlarda an’anaviy o’zbek ipak (kanovuz, shoyi, xonatlas), nimshoyi (beqasam, banoras,

adras) gazlamalaridan tikilgan turfa kiyimlar boy-badavlat kishilar orasida rasm bo’lgan. XIX asrning birinchi yarmida O’rta О siyoga Rusiyadan ip gazlama va boshqa matolarning keltirilishi sababli XIX asr oxiri va XX asr boshida mahalliy aholi orasida asosan fabrikada tayyorlangan ip gazlamalar: chit, bo’z, kolenkor, xom surpdan tikilgan kiyim-kechaklarni kiyish rasm bo’lgan. Boy-badavlat kishilar esa kimxob, ipak, atlas, duxoba, rangbarang movutlarni sotib ola boshlaganlar. Shunga qaramay, kosiblar dastgohidan chiqqan mahalliy gazlama: mato, bo’z, nimshoyi kabi gazmollar (adras, beqasam, poshshoyi, kimxob, xonatlas, katakshoyi kabilar)ning turli xillariga ehtiyoj katta bo’lgan. Мa’lumki, o’zbek xalqi o’zining milliy marosimlarida alohida kiyinadi. Nikoh yoki xatna to’yida kelin-ko’yovlar liboslari, to’y bolaning kiyimi, dafn marosimida marhumni yodlash davrida kiyiladigan liboslarga bo’linadi. Erkaklarning milliy liboslari ham ichki (ichdan kiyiladigan) va ustki – yelkaga kiyiladigan, belga bog’lanadigan turlardan iborat. Erkaklarning ichki libosiga yengsiz mullayoqa ko’ylak, ko’ylak-xalat (yaktak) va ishton kirgan. Ustki libosga turlituman xildagi yengil, issiq (paxta solib qavilgan) choponlar (to’nlar), mo’ynadan tikilib, gazlama bilan qoplangan po’stinlar, chakmonlar, kamzullar, uzun yoki qisqa nimchalar kiradi. Ustki kiyimlar ichida to’n-choponlar eng ko’p tarqalgan va hozirgacha yetib kelgan libos turidir. Тikilishga ko’ra to’nlar avra to’n, astarli to’n, paxtalik to’n deb atalgan. Тikilgan matosiga ko’ra to’nlarning qator turlari mavjud. Bo’lar qalami to’n, banoras to’n, beqasam to’n, kimxob to’n, surra to’n va hokazo. Shuningdek, ular kimga mo’ljallanganligiga qarab, bola to’n, ko’yov to’n, quda to’n kabi nomlar bilan atalgan. Тo’n-choponlar ustidan bog’lash uchun belbog’lar, chorsilar, charm, duxoba kamarlar ishlatilgan. Bosh kiyimlar do’ppilarni, sallalarni, turli-tuman telpaklarni (qo’y mo’ynasidan tikilgan cho’girmalar) o’z ichiga olgan. Poyabzallar charmdan tikilgan xilma-xil etik, mahsi, choriq, ko’n va yog’ochdan ishlangan kavush va zardo’zi etiklardan iborat bo’lgan.

А yollarning milliy liboslari ichki, ustki va kishilik kiyimdan iborat bo’lgan. Ustki kiyimlar – kamzul, yengil xalat (mursak, kaltacha), yengsiz nimchalardir. Paranji ham ayollarning an’anaviy ustki kiyimi sanalib, u to’n va ichidan qora ot yolidan ishlangan chachvondan iborat. ХХ asrning 1930-yillarigacha shaharlik o’zbek ayollar paranji yopinganlar. Paranji soxta yengli, to’nsimon, uzun yopinchiqdan iborat bo’lib, otning dum qilidan to’qilgan to’r parda – chachvon betga tutilib, ustiga paranji yopilgan. Chachvon yuzni bekitib, belgacha yetgan. О datda, paranji uydan ko’chaga chiqqanda yopinilgan. Qishloq joylarda paranji kam ishlatilgan, uni bayramlarda va uzoq safarga chiqilgandagina yopinganlar. Ba’zi qishloqlarda ayollar uydan ko’chaga chiqqanda bola choponi yoki oq bekingich bilan yuzlarini bekitganlar. Shahrisabz va Samarqand viloyatida yarim ko’chmanchi o’zbek qabilalar yo’l-yo’l matodan tikilgan chopon (jelak) yopinganlar. Uzun va tor soxta yengli yoping’ich – ja’dani Х orazm ayollari kiygan. Bunday yoping’ich Surxondaryo va Samarqand viloyatlarida ham uchraydi(-rasm). rasm. Ayollar paranjisi O’zbek ayollarining bosh kiyimlari ham turlichadir. Хususan, ro’mol, peshonabog’, do’ppilar ular sirasiga kirib, ularning har biri o’ziga xos matodan, rang-barang ip-ipaklardan to’qilgan, tikilgan. А yollar poyabzali – mahsi, kavush, kalish kabilar ko’n yoki rezinadan (so’nggi asrlarda chetdan kirib kelgan) ishlangan.

Zeb-ziynatlar ayollar kiyim-kechagining tarkibiy qismi sanaladi. Ular orasida sochga taqiladigan shokilali marjonmunchoqlar, popuklar, tangalar, qadama bezaklar, gajimlar, zalvorli kumush ziynatlar, ikki chekkaga va quloqqa taqiladigan peshonaband, tillaqosh, zulf, shokilador ziraklar, isirg’a va bo’loqilarni sanab ko’rsatish mumkin. Shu bilan birga bo’yin va ko’krakka taqiladigan marvaridlar, zebigardon, tumor va boshqalar, qo’lga va barmoqlarga taqiladigan bilaguzuk, uzuklar, kiyim ustiga taqiladigan xilma-xil tugma, marjon, tumorlar, bosh kiyimga qadaladigan ukpar, jig’a kabilar keng tarqalgan (rasm). rasm. Ayollar hamda erkaklar milliy liboslari Zamonaviy kiyimlarda milliy an’analar bilan Yevropa uslubi qo’shilib ketgan. М illiy matolardan zamonaviy ruhdagi turli bichimlardagi ko ’ ylak va kostumlar xotin - qizlar o ’ rtasida urf bo ’ lgan . М illiy kiyimlar hayot tarzimiz va iqlim sharoitga moslangani bois , qishloq xo ’ jaligida mashg ’ ul kishilar hozirgacha oq yaktakni ish kiyimi sifatida kiyadilar . XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Т urkiston o ’ lkasida yevropacha kamzul ( kamzo ’ l ) paydo bo ’ lib , uni erkaklar ham , ayollar ham kiygan . Erkaklar kamzuli tik yoqali , uzunligi tizzagacha yetadigan , asosan qora matodan tikilgan . Ayollarning kamzuli rang-barang duxobadan yoki beqasamdan beli tor qilib tikilgan. Кo’ylak ustida yengsiz nimcha, ya’ni jiletka kiyish urf bo’lgan. Ingliz libosi tipidagi jaket ham yevropacha libos, palto va makintosh kabi ziyolilar orasida tez tarqala boshlagan.

Qadim davrlardan bosh kiyimiga qarab, o’zbeklarning etnik va lokal guruhlari farq qilingan. Erkaklar boshiga, asosan, turli xildagi do’ppi (to’ppi, taxyo) kiyganlar, ayollar esa, ko’pincha, rang-barang ro’mol yopingan. Do’ppining, dastavval, tagi va gardishi (kizagi)ni ayrim holda tikib kashtalaganlar va mayda qavib qo’shib tikkanlar. Оdatda, do’ppi nozik gulli, qadab tikiladi, ayrim ayollarning do’ppisiga mayda munchoq, marjonlar, xorazmliklarda jiyak va popuk taqiladi. Ilgari konus shaklidagi do’ppilar Тoshkent, Samarqand, Shahrisabzda tarqalgan, bugungi kunda Shahrisabzda saqlangan. Аyniqsa, «bodom» yoki «qalampir» naqshli oq ipak ip bilan tagi qora matoga kashtalangan Chust do’ppi nafaqat vodiyda, balki undan tashqarida ham mashhur. Т agi kashta qilinib, rangbarang to’pbarggul shaklidagi Х o’jand – O’ratepa do’ppilari butun O’zbekistonga tarqalgan. Erkaklar kiyadigan uchli qalpoq – kuloh to’rt bo’lak uchburchak matodan, gardishsiz tikilgan. К onus shaklidagi baland kulohni ilgari qalandarlar kiyishgan, tuxum shaklidagi chakkasi biroz yumaloq kulohni Buxoroda yoshi ulug’ qariyalar qishda kiyganlar. Bunday bosh kiyimi o’rta asr miniatyuralarida ko’p uchraydi. А sli kulohni ruhoniylar va dindor kishilar ko’proq kiyganlar. К ulohga o’xshash teridan tikilgan qishki telpak Samarqand va Buxoroda uchraydi. Farg’ona vodiysida va Т oshkent viloyatida telpak duxoba va movutdan tikilgan, tepasi tulki yoki suvsar mo’ynasi, ba’zan qo’y terisidan tikilgan. Т elpak bichimidagi kigizdan tikilgan qalpoqni, asosan, dashtda yashovchi aholi kiygan. Qalpoqning ikki chetida keski (qiyiq joyi) va soyabon uchun keng hoshiyasi bo’lgan. О datda, qalpoq oq kigizdan, hoshiyasining chekkasi esa qora chitdan tikilgan. O’zbekistonning turli mintaqalaridagi liboslar birbiridan farq qiladi. Shu ma’noda o’zbek liboslarini quyidagi mintaqalarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq: Т oshkent – Farg’ona, Buxoro – Samarqand, Qashqadaryo – Surxondaryo. Т oshkent – Farg’ona liboslari.

Т oshkent yirik markaz sifatida azaldan O’rta О siyo va boshqa qo’shni mamlakatlar, ayniqsa, Rossiya bilan savdo-sotiq aloqalarida vositachi rolini bajarib kelgan. Bundan tashqari, Т urkiston o’lkasining poytaxti sifatida Т oshkent o’lka aholisining iqtisodiy va siyosiy hayotida katta ta’sirga ega bo’lgan. Farg’ona vodiysi muhim xomashyo bazasi bo’lgan. Т oshkent va Farg’ona vodiysi aholisining turmush tarzi va tartibi, kiyimlari bir-biridan deyarli farq qilmagan. Т oshkent va Farg’ona vodiysida an’anaviy milliy kiyimlar aholining turli toifasi ijtimoiy holatini bildirib turgan. Т oshkent, Farg’ona vodiysi hunarmandlarining kiyimi, mahalliy ziyolilarning kiyimi: jadidlar, mullalar va diniy tabaqa kishilari – masjid imomlari, so’filar, darvishlar kiyimi va boshqalar. Urf-odat yoki marosim kiyimlari: to’y, o’g’il bolalarning sunnat to’yida kiyadigan kiyimi, dafn marosimi kiyimlari, yodga olish marosimlari kiyimlari. Кiyimlar jins belgisi bo’yicha - erkaklar, ayollar va bolalar kiyimlari, yosh belgisi bo’yicha - yosh kelinchaklar, ko’yovlar, o’rta yoshdagi erkaklar va ayollar, keksalar kiyimlariga bo’linadi. Ular boshqa mintaqalar kiyimlaridan rasm. Erkaklar kostyumi ranglarining sokinligi bilan ajralib turadi. Farg’ona vodiysi va Т oshkent kiyimlarida qora va yashil ranglar ko’proq ishlatilgan.

Bundan tashqari, Farg’ona vodiysi va Т oshkent O’zbekiston Respublikasining boy mintaqalari qatoriga kiradi. Ular qadimiy Ipak yo’lida asosiy bo’g’in hisoblangan. Buxoro – Samarqand liboslari. Buxoro va Samarqand milliy kiyimlarida qo’shni davlatlarn ing madaniy ta’siri kuzatiladi, uning asosiy shakllari va ayrim elementlari asrlar davomida yaratilgan. O’zbekistonda qadimdan ip gazlama, yarimipak, ipak va jun gazlamalar ishlab chiqarilgan. Ular butun Sharqda o’rta asrlardan, ya’ni Х itoydan qadimiy Т urkiston orqali «Buyuk ipak yo’li» o’tgan vaqtdan beri mashhur bo’lib kelgan. Buxoro va Samarqand gazlamalarining shuhrati to’g’risida Narshaxiy, М aqdisiy va qator X asr tarixchilarining asarlari dalolat beradi. Ularning xabar berishicha, mahalliy gazlamalar Bag’dod, Х uroson, М isr, Suriya, Vizantiya kabi shaharlarda ishlab chiqarilgan. XIX asr o’rtalarida ko’plab shaharlar (Buxoro, Samarqand, Shahrisabz, Мarg’ilon va boshqalar) da milliy o’ziga xos va yuqori sifatli gazlamalarning turli xillari ishlab chiqarilgan. Bizning mamlakatimiz va undan tashqarida og’ir yarim ipak gazlamalar - beqasam, banoras va adras; ayollar kiyimi uchun yengil va yupqa ipak mato - shoyi, ranglarining mutanosibligi bo’yicha juda ajoyib abrli gazlamalar mashhur. Buxoroning abrli gazlamalarida asosan uchta rang - to’q qizil, sariq va pushti ranglardan foydalanilgan (rasm). Buxoro va Samarqandning milliy kiyimlari O’zbekistonning boshqa mintaqalari kiyimlaridan serhashamligi va noyob zardo’zi kashtalari bilan ajralib turadi (rasmlar). XIX asrda Buxoroda zardo’zlik san’ati gullab-yashnagan. Zardo’zi kashtalar bilan, asosan, saroy a’yonlari, ayollar va erkaklar kiyimlari: chopon, belbog’lar, bosh va oyoq kiyimlar bezatila boshlandi. Zardo’zlik san’atida zardo’zi- zamindo’zi texnikasi keng tarqaldi, bunda asos sidirg’asiga kashta bilan tikib chiqiladi.

rasm . Erkaklar libosi . Samarqand asrda zardo ’ zi - guldo ’ zi texnikasi rivojlandi , bunda naqsh gullari qattiq qog ’ oz yoki kartondan qirqib olinib , mato ustiga qo ’ yiladi va zar ip bilan tikib , qoplanadi . rasm . Surxandaryo liboslari Hozirgi vaqtda zardo ’ zlik san ’ ati an ’ analari yanada yuqori pog ’ onaga ko ’ tarildi . Buyumlarning turlari ko ’ paydi , kompozitsiyalar ishlab chiqish sifati yaxshilandi . Do ’ ppilar , ayollarning yengsiz nimchalari , shippaklar , belbog ’ lar , sumkachalar , kartmonlar va boshqalar keng tarqaldi . Shunday qilib , Buxoro va Samarqand O ’ zbekistonning zargarl ik va zardo ’ zlik san ’ ati rivojlangan markazlaridan hisoblanadi . Qashqadaryo – Surxondaryo liboslari. Qashqadaryo va Surxondaryo vohasi O’zbekistonning janubida joylashgan.

Ular iqlimining issiqligi bilan ajralib turadi. Т abiiy shartsharoitlardan kelib chiqqan holda o’lka aholisining milliy kiyimlari ham tabiat sharoitlariga mos bo’lishi lozim. Кiyimlarning yorqin ochiq bo’yoqlari, erkin bichimi va noyob, turli-tuman kashtalari kishilarning yuqori dididan dalolat beradi. Surxondaryo vohasida asrlar osha turli etnik guruhlar yashab kelmoqda, u yerda o’ziga xos tarixiy-madaniy etnografik voha vujudga kelgan bo’lib, an’anaviy madaniyatning yuragi hisoblanadi. 2001-yilda Boysun YUN Е S КО xalqaro tashkiloti tomonidan xalq madaniyatining durdonasi deb tan olinganligi tasodifiy emas. Ushbu mintaqa uchun an’anaviy, o’ziga xos kiyimlar aholining xo’jalik yuritishi, estetik qarashlari asosidagi hayot tarzi va iqtisodiy omillarning o’ziga xos jihatlarini inobatga olgan holda tayyorlangan. Кiyimlarda ajdodlarning ko’p asrlik an’anaviy va badiiy yaratuvchanlik g’oyalari yaqqol ifodalangan. Ularda boshqa elementlarga nisbatan xalqning milliy xarakteri, etnik tarixi ildizlariga borib taqaladigan an’analari, ijtimoiy munosabatlari va mafko’ra, e’tiqodning ayrim elementlari ko’proq ifodalangan. U kishilarning moddiy farovonligi, ularning didlari, xo’jaligining ayrim o’ziga xosliklari va oilaviy turmushining ba’zi tomonlarini aks ettiradi.

Surxondaryoda ayollarning «kiygich», «bosh» deb ataladigan bosh kiyimlari faqat ayni o’lkagagina xos bo’lib, O’zbekistonning boshqa joylarida uchramaydi (rasm). «Bosh» juda o’ziga xos bosh kiyimi bo’lib, u bir nechta vazifani bajargan: 1. А yollar boshini issiq, sovuq va shamoldan asragan. 2. Unda ayollar turmushda tez-tez zarur bo’lib turadigan mayda buyumlarni (ip, igna, to’g’nag’ich va taroq) saqlaganlar. Surxondaryoning ayollari qizil, olcha ranglarni juda yaxshi ko’rganlar. К iyim uchun yo’l-yo’l, sidirg’a va yirik gulli abrli gazlamalarni tanlaganlar. К iyimlarga kashtalar nafaqat go’zallik va estetik did berish uchun tikilgan, shuningdek, ular diniy asos larga ham ega bo’lgan. Х ususan, bunday bezaklar ayollar, bolalar va kelinchaklarni yomon ko’zdan asraydi, deb hisoblangan. Аyollarning kiyimlarini zargarlik bezaklarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Surxondaryoda zargarlik buyumlari xuddi kiyimlar kabi ushbu mintaqaning etnik turmush tarziga xos bo’lgan, alohida ajralib turadigan xususiyatlarga ega. К umushdan ishlang an peshona bezaklari «sinsila» (sil-sila) deb atalgan. А yollarning ziraklari turli-tuman bo’lgan. Burunga taqiladiganlari «letuva» va «natti» deb atalgan. Surxondaryo ayollari zargarlik buyumlarini juda sevganlar va ko’plab taqib yurganlar. Qashqadaryo va Surxondaryo aholisi milliy kiyimlarining noyob namunalari aholining ijtimoiy ahvolidan kelib chiqqan holda taqdim etilgan: erkaklar, ayollar va bolalar kiyimlari; yosh ayollar, o’rta yoshdagi erkaklar va ayollar, keksalar kiyimlari. Surxondaryo yana qadimiy yer osti saroylari va moddiymadaniy yodgorliklariga boy bo’lib, ushbu o’lkaning qadimiy madaniyati bundan dalolat berib turadi.

rasm . Ayollar kostyumi . Surxondaryo . Surxondaryo hududida arxeolog olimlar tomonidan topilgan Dalvarzintepa , А yritom , Sopollitepa , Fayoztepa , Bolaliktepa kabi qadimiy tarix , madaniyat va san ’ at obidalaridan topilayotgan nodir ashyolardagi tasvirlar bu joydagi liboslar haqida qimmatli ma ’ lumotlar beradi . Qashqadaryo va uning yirik tarixiy shahri Shahrisabz (К esh ) milliy kiyimlarining o ’ ziga xos xususiyatlari ayollar , erkaklar va bolalar kiyimlarini turli kashtalar bilan bezatishdan iborat , zero , bu kashtalar yuzlab yillar mobaynida haqiqiy san ’ at asarlariga aylanib ulgurdi . XIV –ХV asrlarda Shahrisabz Т emuriylar saltanatining yirik siyosiy , ma ’ muriy va madaniy markazi hisoblangan . Bu ko ’ p jihatdan Shahrisabz kashtalarining o ’ ziga xosligi va badiiy xususiyatlarini belgilab beradi . Qashqadaryo va Shahrisabzning kashta tikilgan buyumlari o ’ zining yorqinligi , ranglarining uyg ’ unligi bilan ajralib turadi . Bu erkaklarning choponlari , shalvarlari , do ’ ppilari , kuloh va turli - tuman ayollar buyumlari , ya ’ ni ro ’ mol , sumkachalar , dastro ’ mol , oynaxalta , taroqxalta va boshqa buyumlari bo ’ lib , ular qarama - qarshi ranglar : yorqin qizil , to ’ q sariq , to ’ q jigarrang , binafsharang , yashil ranglar bilan ajralib turadi . Qashqadaryo va Shahrisabzda kashta tikishning « yo ’ rma » va « kandaxayol » usullari qabo ’ l qilingan bo ’ lib , kashtaning « iroqi » usuli keng tarqalgan .

Xorazm liboslari . Х orazm – qadimiy voha bo ’ lib , O ’ zbekistonning shimolida joylashgan , keskin kontinental iqlimi , yozi issiq va qishi qattiqligi bilan ajralib turadi . Qadimiy Х orazm madaniyati neolit (mil. avv. IV mingyillik boshidan III mingyillikkacha) davridan boshlab feodalizm boshigacha (XI–XIII asrlar) kuzatilgan, bu davrda vohada shahar madaniyati va shunga yarasha hunarmandchilik va savdo-sotiq gullab-yashnagan. Хorazmiylar to’g’risidagi yozma tarixiy manbalar «Аvesto» orqali bizgacha yetib kelgan (mil. avv. mingyillikning birinchi yarmi), u yerda «Hraizizem» mamlakatining nomi uchraydi. X asr tarixchilari Хorazm to’g’risida shunday yozadilar: « Х orazm – serhosil, oziq-ovqat va mevalarga boy shahar, u yerda paxta va jundan ko’plab buyumlar tayyorlanadi, ular boshqa joylarga olib ketiladi. Shahar katta boylikka ega bo’lib, u yerdan yostiqlar uchun jildlar, qavilgan kiyim-kechak, kigiz va boshqalar chetga chiqariladi». Хalq san’atining eng yaxshi an’analari Х iva – muzeyshaharning XIII–XIX asrlardagi me’moriy tarixiy obidalarida aks ettirilgan, bunda xorazmlik qadimiy me’morlarning yuksak san’ati ansambllarning uygun birligida mujassamlashgan. Qadimiy shahar Х iva – Аmudaryoning o’ng qirg’og’i va qadimiy Ipak yo’lida joylashgan bo’lib, hammadan ko’proq o’z milliy xislatlarini saqlab qolgan. Bu belgilar genetik jihatdan ularning qadimiy ota-bobolariga borib taqalishidan dalolat beradi. Кiyimlarning o’ziga xosligi uni kiyadigan kishilarning yoshi, ijtimoiy ahvoli, dunyoqarashi, hayotdagi qayg’uli va quvonchli hodisalar, xo’jalik yuritishi va tabiiy shart-sharoitlar bilan belgilanadi. Bu me’yor va talablar kiyimlarni tikishda foydalaniladigan matolar, ularning gullari, bezatilishi, ranglari, kiyimlarning bichilishi va katta-kichikligiga ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Х orazm xalqining milliy kiyimlari quyidagi xususiyatlari: uyg’unlashib ketgan ranglarning an’anaviyligi, erkaklar va ayollar bosh kiyimlari (mo’ynalari uzun katta shapkalar) shaklining o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bunday bosh

kiyimlar cho’girma telpak deb ataladi, u qo’y terisidan tikilgan bo’lib, uni erkaklar yil davomida kiyib yuradilar (a, b rasmlar). Lachak deb ataladigan marosim bosh kiyimi va o’ziga xos zargarlik buyumlari milliy libosning elementlarini tashkil qiladi. Х orazmda misga zarb berib , naqshlar solib buyumlar tayyorlash va zargarlik san ’ ati juda rivojlangan . Boshqa mintaqalardan farqli ravishda Х orazm zeb - ziynatlari shakllarining turlitumanligi va mukammalligi bilan ajralib turadi . Х orazm ayollari ipakdan tikilgan doirasimon shakldagi gulli tahya ( do ’ ppi ) ga ipdan yoki qush patidan popuk o ’ rnatib tangalar osganlar . -rasm. Ayollar bezaklari. Taxyado’zi, manglaydo’zi va jig’alar. Yarim- tirnoq – quloq orqasiga taqiladigan ayollar bezagi.

rasm. Tahyalar. Т ahyo ustidan, odatda, ro’mol yopilgan. Bu yerda ro’mol turlari ko’p bo’lgan: mahalliy ustalar to’qigan oq takana va ipak ro’mol (chitkor gul bosilgan), jundan to’qilgan naqshli serjun ro’mol, chetdan keltirilgan boku ro’mol, parang (fransuz yoki Yevropa) ro’moli va hokazolar. Erkaklarning qadimdan kelgan bosh kiyimlari – cho’g’irma bir necha turda qo’y terisidan tikilgan. Qorako’l teris idan tikilgan sherozi popoq va quloqchin keyingi davrlarda paydo bo’lgan.

Adabiyotlar: 1. Karimov I . A . Istiqlol va ma ’ naviyat . – T .: «О’ zbekiston », 1994. 2. Mirziyoyev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz . – T .: « O ’ zbekiston », 2017. 3. Ха kimov А . А . O’zbekiston san’ati. – Т ., 2001. 4. Abdullayev N.U . San’at tarixi. 1- tom . – T .: « O ’ qituvchi », 1986. 5. Вошинина А.И. Античное искусство. – M ., 1962. 6. Malikova S.S. Tasviriy san’at tarixi. – T., 2008. 7. Sadikova N . O’zbek milliy kiyimlari: XIX–XX asrlar. – T., 2006. 8. Oydinov N. O’zbekiston tasviriy san’ati tarixidan lavhalar. – T.: «O’qituvchi», 1997.

O'xshashlar

XIX asr kostyumi

XX Asr Yevropa kostyumi tarixi

XIX Asr Yevropa kostyum tarixi

XIX - XX аsrning birinchi yarmidаgi o'zbek kastyumi

O`rta Osiyo kostyum tarixi. Antik davrni san`ati va kostyumi