Tut ipak qurtining chiqarish organlari. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezlari - To'qimachilik - Referatlar

Tut ipak qurtining chiqarish organlari. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezlari

Yuklangan vaqt:

26.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1685.5947265625 KB

Ko'chirib olish

Tut ipak qurtining chiqarish organlari. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezlari Organizmning hayot faoliyati jarayonida hujayra va to’qimalarni tashkil etuvchi moddalarning (ular almashinishi natijasida) shu organizmdan chiqarib yuboriladigan bir qancha parchalanish mahsulotlari hamda energetik birikmalaruglevodlar va yog’larning ajralish (oksidlanish) mahsulotlari hosil bo’ladi. Bundan tashqari, foydalanilmagan oziq moddalarning ma’lum miqdori organizmda qoladi va ular gemolimfaga tushadi, bu moddalar ham borib-borib parchalanadi va ular ham tashqariga chiqarilib yuborilishi kerak. Tashqariga chiqarib yuborilishi kerak bo’lgan moddalarning asosiy qismi oqsil almashinuvi mahsulotlari hisoblanadi. Bundan keyin oksidlanish jarayonlari mahsulotlari- korbanat angdirid va suv, mineral tuzlar, foydalanilmagan vitaminlar va pigmentlar tipidagi boshqa murakkab birikmalar chiqariladi. Oqsil almashinuvi mahsulotlari, asosan tarkibida azot bo’lgan moddalardir. Yuuqoridagi aytib o’tilganidek, organizm ichida moddalar almashinuvida qatnashuvchi moddalar yo gaz holatida, yoki suyuq holatda (eritma shaklida) bo’ladi. Parchalanish jarayonlari vaqtida hosil bo’ladigan oqsil almashinuvi mahsulotlarini, suyuq holatda organizmdan chiqarib yuborish uchun juda ko’p suv sarflash kerak. Vaholanki, hashoratlarning suv resursi juda kam, boshqa hayvonlardan farqli o’laroq, ularga suv faqat oziq tarkibidangina kiradi. Tut ipak qurtlariga faqat tut barglaridagi suvning o’zigina kiradi. Moslanish jarayonida hashoratlar organizmida azotli mahsulotlar chiqarishning eng kam miqdor suv sarflanadigan formasi hosil bo’lganligi tabiiydir. Sut emizuvchi hayvonlarda tarkibida azot bo’lgan bunday parchalanish mahsulotlari -amidlar mochevina(siydik) tarzida ajralib chiqadi, bunday hol hashoratlarda suv bo’lgan taqdirdagina mumkin, ammo hashoratlarda bunday chiqarish formasiga ega bo’lish

imkoniyati yo’q, ularda parchalanish mahsulotlari siydikka emas, balki siydik kislotaga aylanadi. Siydik kislota organizmning hujayra va to’qimalaridan gemolimfaga, undan esa maxsus chiqaruv organlariga - Malpigiev naychalariga tushadi. Gemolimfada ko’p miqdor siydik kislota bo’lishi hashoratlar sinfi uchun xarakterli belgi bo’lib, bu bilan hashoratlar sinfi boshqa umurtqasizlardan farq qiladi. Siydik kislota tuplangani sari uning konsentratsiyasi oshib boradi, siydik kislota, umuman suvda yaxshi erimasligi sababli, undan chiqindi –kislota kiristallari paydo bo’la boshlaydi. Bu kristallar ichakning orqa qismida to’planuvchi ekskriment (axlat) tarkibiga kiradi va u bilan birga hashorat tanasidan tashqariga chiqarilib yuboriladi. Tut ipak qurtlari tarkibida azot bo’lgan parchalanish mahsulotlarning 85% dan ortiqrog’i ana shunday yo’l bilan tashqariga chiqarib yuboriladi. Malpigiev naychalarida ajralib chiqadigan moddalar orasida siydik kislotadan tashqari ko’pincha kalsiy oksalat kristallari ham uchraydi, bular ipak qurtlari ozig’ida tarkibida kalsiy bor tuzlarning ko’payib ketishi natijasida hosil bo’ladi. Tut ipak qurtlari organizmida hosil bo’luvchi kalsiy karbonat, kalsiy fosfat, natriy xlorid, ammoniy va boshqa anorganik birikmalar ham xuddi ana shu yo’l bilan tashqariga chiqarib yuboriladi. Malpigiev naychalari oltita uzun, ingichka naychalardan iborat bo’lib, ular ichakning har bir yon tamoniga uchtadan joylashgan. Bu naychalar to’g’ri ichak devorining oldingi chegarasiga yaqin joydagi ichki qavatdan boshlanib, ularning boshi berk (ko’r) bo’ladi. Naychalar egri-bugri holda to’g’ri ichakning orqa chegarasigacha boradi, yana orqa tomonga qayrilib, ana shunday egri-bugri holda endi ichak devorining anchagina ustki qavati bo’ylab, to’g’ri ichakning oldingi chegarasiga keladi va shu yerdan tashqariga chiqadi. Shundan keyin yo’g’on va ingichka ichaklar devorini mayda egri-bugri bo’lib qoplab olgan holda, o’rta ichak bo’ylab ko’krak bo’g’imlari tomon yo’naladi, bunda to’rtta naycha tananing orqa (elka) tomonidan, ikkitasi esa qorin tomonidan keladi. O’rta ichakning o’rta qismlarida, taxminan, qorin qismining uchinchi- to’rtinchi bo’g’imlari baravarida

naychalar orqa tomonga qayriladi. Tananing orqa tomonidan kelayotgan to’rtta naychaning o’rtadagi ikkitasi bir oz beriroqdan orqaga qayriladi, shuning uchun ham ular yon tomondan kelayotgan naychalarga qaraganda kaltaroq bo’lib ko’rinadi. Tananing bir yon tomonidagi Malpigiev naychalarining uchtasi ingichka ichakka borib, bitta umumiy kalta yo’lga (nayga) qo’shiladi va bu yo’l siydik pufagiga (qovuqqa) ochiladi. Tananing har qaysi yon tomonidan bittadan ikkita siydik pufagi kalta yo’llar (naylar) bilan ingichka ichakka tutashadi. Malpigiev naychalarining devorlari yirik hujayralardan iborat, ularning har biri naychalar ko’ndalang kesimi aylanasining yarmini egallaydi. Hujayralarning tuzilishi organizmning yoshiga, fiziologik holatiga va naychasining qismiga qarab o’zgaradi. Ipak qurti yosh vaqtida hujayralar yadrosi yumaloq, keyinroq borib, tarmoqlangan shaklga kiradi. Hujayra protoplazmasi juda to’rsimon yoki katak- katak holda tuzilgan va pigmentli donachalari bo’ladi, buning natijasida naychalar ko’kish tovlanadigan sarg’ishqo’ng’ir rangda ko’rinadi. Malpigiev naychalarining faoliyati ikki bosqichga bo’linadi. Birinchi bosqich tarkibida siydik kislota tuzlari bo’lgan suvli eritmalar tana bo’shlig’idan naychalarning orqa bo’limi bo’shlig’iga so’riladi. Bu erdan suvli eritma naychaning oldingi bo’limga o’tadi. Yo’lda avval siydik kislotaning ishqorli birikmalaridan erkin siydik kislota ajralib chiqadi. Oldingi bo’limda ikkinchi bosqich o’tadi; bunda eritmadan suv ajralib chiqadi hamda karbonad ishqorlar bilan birga shu bo’lim devorlaridan so’riladi va yana qaytadan tana bo’shlig’iga ajralib chiqadi. Konsentrlangan eritmadan esa Malpigiev naychalari yorig’iga siydik kislota kristallari cho’kadi, ular siydik pufagi tomon harakatlanadi va bu yerdan orqa ichakning ingichka ichagiga tushadi. Shu kristallar bilan birga ingichka ichakka kalsiy oksalat va suyuq holatda ajralib chiqqan boshqa mahsulotlar ham tushadi. Ingichka va yo’g’on ichaklarda bu mahsulotlar batamom suvsizlanadi va ekskrementga qo’shilib ketadi. Malpigiev naychalarining oldingi va orqa bo’limlarida sodir bo’ladigan jarayonlarning har xilligiga ko’ra bu bo’limlar hujayralarining faoliyati ham har xil

bo’ladi. Ajralish jarayonida orqa bo’lim hujayralari faqat suyuq qismini beradi, oldingi bo’lim hujayralari esa suvni so’rib olish va kristallik birikmalarini ajratib chiqarish xossasiga ega bo’ladi. Bunday kristallik birikmalar hujayralarda va siydik tutashadigan naychalarning past tomonga tushuvchi shoxchalari yorug’ida ayniqsa ko’p. Naychalarda ajralib chiqqan mahsulotlar naychalarning devorlari va ichakning orqa bo’limi muskullaridagi bosimning ichak devorlarida joylashgan naychalarning uchi berk qarab bosishi natijasida ichakning orqa bo’limi tomon suriladi. Malpigiev naychalarida ajralib chiqadigan mahsulotlarning tarkibi va miqdori organizm rivojlanishining har xil bosqichlarida moddalar almashinuvi amalga oshirishda sodir bo’luvchi biokimyoviy jarayonlardagi sifat va miqdoriy o’zgarishlarni o’zida aks ettiradi. Kichik yoshdagi ipak qurtining Malpigiev naychalarida ajralib chiqadigan moddalar tarkibida siydik kislotaga qaraganda kalsiy oksalat birmuncha ko’p bo’ladi. Katta yoshdagi ipak qurtlari Malpigiev naychalarida ajralib chiqadigan moddalar tarkibida esa, aksincha, siydik kislota ko’p bo’ladi. Shunday bo’lishiga qaramay, kichik yoshdagi ipak qurtlari beshinchi yoshdagi ipak qurtiga qaraganda tirik vazn birligiga nisbatan ikki marta ortiq 7 0 - rasm Malpigiev naychalari ( o‘ng tarmog‘i ): 1 - . - orqa chiqaruv teshigi 2 - keyingi ichak 3 - sp - suyuqlik pufakchasi ( siydik pufakchasi ):

siydik kislota ajratib chiqaradi. Bunday farqlar bo’lishining sababi, bir tomondan, ipak qurti ozig’i tarkibi o’zgaradi, ikkinchi tomondan esa, kichik yoshdagi ipak qurtida, asosan, o’sish va ko’p energiya sarflash jarayonlari sodir bo’ladi, bunda oqsil moddalari intensiv ravishda parchalanadi va to’la foydalaniladi, natijada siydik kislota ko’rinishidagi chiqindi ko’p hosil bo’ladi: beshinchi yoshda esa yuqorida aytib o’tilgan jarayonlardan tashqari, oqsillar shaklida ham, shuningdek sintez qilingan yog’lar shaklida va qisman uglevodlar shaklida ham zahiralar (rezervlar) to’planadi, binobarin, chiqindilarning solishtirma miqdori ham kamayadi. Buni quyidagi jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rish mumkin. Tut ipak qurtining yoshiga qarab, u ajralib chiqaradigan ekskrement va siydik kislotalar miqdori 12-jadval Ipak qurtlarining yoshi Absolyut quruq ekskre- mentning vazni(g hisobida) Siydik kislota miqdori (mg hisobida) Siydik kislota miqdori (1 kg tirik vaznga mg hisobida) 1000 dona Qurtga bir yosh bir sutkada Birinchi yosh 1, 43 21, 9 8, 92 1, 76 Ikkinchi yosh 6, 11 78, 9 6, 04 2, 01 Uchinchi yosh 50, 98 393, 6 4, 84 11, 21 To’rtinchi yosh 230, 50 1782, 0 4, 39 11, 10 Beshinchi yosh 1675, 42 11952, 0 4, 56 0, 52 Tut ipak qurti organizmida sodir bo’luvchi almashinuv jarayonlarining juda tez bo’lishini taqqoslash natijalaridan ko’rish mumkin: odam bir sutka mobaynida o’zining har kilogramm og’irligiga nisbatan o’rta hisobda 0, 18 -0, 23 g, ipak qurti esa boshqa birikmalar ko’rinishida ajratiladigan, shu jumladan, po’st tashlash vaqtida chiqaradigan suyuqliklarni hisobga olmaganda 0, 17 – 0, 64 g azot ajratib chiqaradi. Shuni ham qayd qilib o’tish kerakki, Malpigiev naychalariga tushadigan parchalanish mahsulotlarining hammasiga ham bu naychalar ajratib chiqaravermaydi, ularning bir qismi to’planib qoladi va faqat po’st tashlash vaqtidagina chiqarib yuboriladi, shundan keyin naychalar tiniq bo’lib qoladi.

Malpigiev naychalari ajratib chiqargan bu mahsulotlar oldin orqa ichakdagi eski va yangi kutikula qavatlari oralig’idagi bo’shliqqa tushadi, bu yerdan teri qoplamiga o’tadi, ana shu joyda po’st tashlash vaqtida hosil bo’ladigan suyuqlik bilan aralashadi, eski terining ajralishiga yordam beradi. Oqsil almashinuvi mahsulotlari nafaqat Malpigiev orqaligina ajralib chiqmaydi, boshqa organ – yog’ tanachisi orqali ham ajralib chiqadi. Bu organ faqat gemolimfadan siydik kislota ajralib chiqaruvchi organ bo’lib qolmay, balki uni almashinuv mahsulotlaridan sintez qiluvchi hamdir. Oqsil almashinuvi mahsulotlarining bir qismi pigmentlar hamda boshqa qo ’ shilmalar ko ’ rinishida teri qoplamida to ’ planadi va organizmda sodir bo ’ luvchi har qanday kimyoviy jarayonlardan ajralib qoladi ; bir qismi esa ichki organlarda to ’ planadi , shu jihatdan bu organlarning eng muhimi yog ’ tanachasi hisoblanadi . Yog’ tanachasida har xil moddalar to’planishiga olib keluvchi eng murakkab kimyoviy jarayonlar sodir bo’ladi. Bu organ organizmning o’ziga xos omborxonasi bo’lib, bu joyda oziq moddalar zahirasi hamda biror sabab bilan Malpigiev naychalari chiqarib yubormagan va organizmga endi kerak bo’lmaydigan, organizmning faoliyatsiz qismlari, masalan, teri qoplamiga ham kirmagan hayot faoliyati mahsulotlari to’planadi. Yog’ tanachasini tartibga soluvchi organ deb hisoblash ham mumkin, chunki bu organ o’zidan gemolimfani o’tkazayotib, undagi barcha ortiqcha narsalarni, hatto kelajakda (oziqlanish jarayoni to’xtagan- g’umbaklik va kapalaklik bosqichlarida) kerak bo’ladigan va endi kerak bo’lmaydigan, ammo boshqa yo’llar bilan chiqarib yuborilmagan mahsulotlarni chiqarib yuboradi. Shunday qilib, yog’ tanachasining asosiy vazifasi- hashoratning kelajakdagi oziqlanmaydigan bosqichlari uchun oziq moddalar zahirasini to’plashdan iborat. Oziq moddalar zahirasi oddiy mexanik yo’l bilan to’planmaydi, balki gemolimfadan ajratib olingan moddalarning murakkab o’zgarishi natijasida to’plandi (gemolimfa tarkibida parchalangan oqsillar, uglevodlar va yog’lar borligi yuqorida aytib o’tilgan edi); bu moddalar oqsillar, uglevodlar va ayniqsa, yog’lar hashorat organizmida sodir bo’ladigan moddalar almashinuvi tipiga muvofiq keladigan shakllarda bo’ladi. Ana shu o’zgarishlar vaqtida ba’zi chiqindilar,

asosan, sut kislota ko’rinishidagi chiqindilar hosil bo’ladi, ammo bu sut kislota gemolimfadan ajratib olinganda anchagina ortiq chiqadi. Yog’ tanachasi boshqa organlar va to’qimalarda assimilyasiya qilinishi lozim bo’lgan moddalarning gemolimfadagi miqdorini va dissimilyasiya mahsulotlarini (gemolimfani har qanday ortiqcha narsadan tozalab turib) nazorat qilib turadi, deb taxmin qilish mumkin. Buning natijasida, bir tomondan, oziq zahiralari ko’payadi, ikkinchi tomondan parchalanish mahsulotlari to’planadi. Yog’ tanachasining faoliyati ipak qurtining g’umbaklik bosqichida ayniqsa muhim bo’lib qoladi. Yog’ tanachasi gemolimfadagi oziq moddalar miqdorini nazorat qilishi bilan bir qatorda oziq kelishining to’xtab qolishi sababli oziq moddalarning kamayib ketishini ham tartibga solib turadi, bunda gemolimfaga to’planib qolgan zahirani bera boshlaydi, shu bilan oziq moddalarning zaruriy miqdorini ta’min etadi. Ikkinchi tomondan, ipak qurtlarining g’umbaklari Malpigiev naychalarining faoliyati to’xtab qoladi va gemolimfani parchalanish mahsulotlaridan tozalash vazifasi butunlay yog’ tanachasi zimmasiga tushadi, parchalangan mahsulotlar ham maxsus hujayra ichi qo’shilmalari - siydik kislota tuzlari – uratlar shaklida to’planadi. Yog’ tanachasi umumiy bo’shliqqa joylashgan va bo’g’imlarga bo’linmagan holda barcha organlar oralig’idagi bo’shliqlarni to’ldirib turadi. Yog ’ tanachasi sarg ’ ish tovlanadigan oq rangli aniq shakli bo ’ lmagan , plastinkasimon 7 1 - rasm . Y o g‘ tanachasi A - tut ipak qurti tanasining ko‘ndalang kesigida 1 - tashqi va 2 - ichki yog‘ tanachalarining joylashuvi . 3 - ichagi . B - ichki yog‘ tanachalarining hujayralari V - tashqi yog‘ tanachalarining hujayralari .

yoki lenta shaklida to ’ plangan parrakchalarga o ’ xshash hujayralardan iboratdir . Ichakka yaqin joylashgan parrakchalar tuzilish jihatidan tashqari qoplamlarga yondoshib turuvchi parrakchalardan farq qiladi . Ichakka yaqin joylashgan parrakchalarning hujayralari mayda , kichkinagina , yumaloq , yadroli bo ’ ladi , tashqi qoplamlarga yondoshib turuvchi parrakchalarning hujayralari esa yirikroq , yadrolari anchagina katta , har tomonga tarmoq otgan , protoplazmasi donador tuzilgan . Yog ’ tanachasining tashqi parrakchalarining o ’ zi asosiy traxeya ustini bo ’ ylab yotuvchi paylar shaklig o ’ xshash ketadi va rangi anchagina sariq bo ’ ladi . Shu munosabat bilan yog’ tanachasi tashqi va ichki qismlarga bo’linadi. Hashorat o’sgani sari yog’ tanachasi hujayralarining kengayishi hisobiga va ularning ko’payuvi hisobiga kattalashadi. Yog’ tanachasida to’planadigan moddalar hujayralar protoplazmasida yog’ tomchilari, oqsil donachalar va glikogen (zahirauglevod modda) shaklida parchalanish mahsulotlari esa uratlar holida yig’iladi. Yog’ tanachasining ichki qismi, asosan, oziq zahirani to’playdi, tashqi qism esa ko’proq ajratib chiqarishga moslashgan: gemolimfani siydik kislotadan ajratadi, bu qism ichki sekretsiya organi vazifasini ham bajarishi ehtimoldan holi emas. Metamorfoza vaqtida yog’ tanachasi gemolimfada erkin suzib yuruvchi a’lohida hujayralarga parchalanib ketadi. Versonov bezlari ham ba’zi ajratib chiqarish vazifalarini bajaradi, bu bezlar haqida biz ipak qurtining po’st tashlashiga oid materialni bayon etgan vaqtda to’xtab o’tgan edik. Tana va bosh qismlarning qoplamlari hamda ichki organlar– ichak, traxeya sistemasi qoplamlari ham ajralib chiqarish formasi hisoblanadi. Bular dissimlyasiya jarayonlari natijasida hosil bo’ladi, ularga rang berib turuvchi pigmentlar esa oqsil parchalanishi mahsulotlaridir. Bularning hammasi ipak qurtlari po’st tashlash vaqtida tashqariga chiqarib yuboriladi.

Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezlari Ipak hosil bo’lishi va uning ajralib chiqishi tut ipak qurtlaridagi oqsil almashinuvi jarayonining eng katta qismidir: Ipak ishlab berish uchun ipak qurti tanasidagi juda ko’p oqsil va ko’p miqdor energiya sarf bo’lishi kerak. G’umbakning vazni odatda ipak qurti vaznining yarmini tashkil etishi hisoblab chiqilgan. 12% gacha quruq modda va 13% energiya pilla o’rash uchun sarf bo’ladi. Ipak hosil qilish- ipak qurtining rivojlanish davridagi faoliyatsiz va himoyasiz bosqichida (g’umbaklik bosqichida) qo’lay sharoit vujudga keladigan maxsus ajratish faoliyatidir. Bu faoliyat organizmning tashqi muhitga nihoyatda moslanishidan iborat, chunki buning natijasida bu bosqichdan oldingi bosqich uchun mo’ljallangan moddalar almashinuvi shu bosqichda bo’lib o’tadi, ya’ni g’umbaklik bosqichidan oldin ipak ajralib chiqadi. Xonakilashtirilgan ipak qurtlari juda ko’p ipak ajratadi, bu uzoq vaqt olib borilgan tanlash ishlari natijasidir; xonakilashtirilmagan ipak qurtlari anchagina kam ipak ajratadi. Ipak - maxsus bez ajratib chiqaradigan quyuq cho’ziluvchan suyuqlikdir. Ipak ajratuvchi bez kelib chiqish jihatidan so’lak bezlarining shakli o’zgargan ikkinchi juftidir. Ipak ajratuvchi bez - juft naysimon organ bo’lib, deyarli tiniq, shishasimon juda ochiq qahrabo (och sariq ), ba’zan yashilroq rangli bo’ladi. Bu bez qurt tanasi bo’shlig’ining ikki yonida va ichakning o’rta yo’lidan salgina pastroqda joylashgan, faqat umumiy hajmi jihatidan undan salgina kichikroqdir. Bezning har bir tomoni ipak ajratuvchi bo’lim bilan boshlanadi, undan keyin suyuqlik pufagi keladi, suyuqlik pufagidan suyuqlik yo’llari ketadi, bu yo’llar pastki labga joylashgan ipak ajratuvchi toq naychaga borib qo’shiladi va shu yerga kelib tugaydi. Ipak ajratuvchi bo’lim ipak qurti qorin qismining oltinchi bo’g’imidan boshlanadi va nisbatan ingichka egri-bugri naychadan iborat bo’ladi. Bu bo’lim bezning eng uzun qismi bo’lib, ipak qurti beshinchi yosh oxiriga yetganda juda uzayib ketadi; egri-bugri joylarining oralig’i ham shunga muvofiq ravishda uzayadi, uning egiklari qorin qismining ettinchi va sakkizinchi bo’g’imlariga borib kiradi. Qorinning to’rtinchi yoki beshinchi bo’g’imida ipak

ajratuvchi bo’limning old qismi kengaya boshlaydi va bezning eng yo’g’on qismiga - suyuqlik pufakchasiga aylanadi. Suyuqlik pufakchasi ikki joyidan keskin qayrilgan bo’lib, bir- biriga parallel joylashgan uchta tirsak (burilish) hosil qiladi. Ikkinchi (o’rtadagi) tirsak qolgan ikkitasiga qaraganda bir oz uzunroq va yo’g’onroq bo’ladi. Birinchi va ikkinchi tirsaklar oralig’idagi yegik birinchi yoshdagi ipak qurtlari qorin qismining ikkinchi bo’g’imida bo’ladi. Beshinchi yoshda o’sib ketgan bezda u ko’krak qismining ikkinchi bo’g’imiga ko’chadi. Ikkinchi va uchinchi tirsaklar oralig’idagi ikkinchi egik birinchi yoshdagi ipak qurtlari qorin qismining uchinchi bo’g’imida, beshinchi yoshdagi qurtlarning esa oltinchi bo’g’imiga joylashgan. Shunday qilib, birinchi yoshdagi qurtlarda suyuqlik pufagi o’rtadagi tirsagining bo’yi bir bo’g’im uzunligicha qisqaradi, beshinchi yoshdagi qurtlarda esa yetti bo’g’imni egallaydi; beshinchi yoshdagi qurtlarda o’rta tirsakning yo’g’onligi 5 mm ga yetadi. Uchinchi tirsak, asta-sekin ingichkalanib borib, juft chiqaruv bezining eng ingichka qismi - juft yo’lga aylanadi: uning yo’g’onligi beshinchi yoshdagi qurtlarda 0, 2- 0, 3 mm, ya’ni suyuqlik pufagidan 15 marta ingichka bo’ladi. Juft chiqaruv yo’lining naychalari birinchi yoshdagi qurtlarda to’g’ri chiziq bo’ylab yotadi, beshinchi yoshdagi qurtlarda esa halqa-halqa bo’lib buraladi; bular qorin qismining ikkinchi yoki uchinchi bo’g’imlaridan boshlanib, bosh bo’shlig’ida tugaydi, bu yerda ular bitta toq yo’lga qo’shiladi, bu yo’l butunlay boshga joylashgan bo’lib, o’z navbatida uch bo’limdan: orqa, ipak siqib beruvchi va oldingi bo’limlardan iborat bo’ladi. Orqa bo’lim juft yo’llar qo’shilgan y yerdan boshlanadi va naychaga o’xshagan bo’ladi: ipak siqib o’tuvchi bo’lim maxsus presslovchi organdir;oldingi bo’lim ham naychadan iborat bo’lib, bu naycha pastki labga joylashgan konussimon do’mboqchadagi- ipak ajratish naychasidagi teshik bilan tamomlanadi.

Ipak ajratuvchi bezning bo’yi beshinchi yoshda juda o’sib ketadi, serhosil zotlarda bu bezning bo’yi ipak qurtining bo’yidan deyarli besh marta uzun bo’ladi va 35 sm ga, og’irligi esa 1, 7 g ga yetadi. 72 rasm [27]A- Ipak chiqaruvchi bezning chizmasi B- Ipak chiqaruvchi bezning flyurografiya rasmi: 1-Glands of filippi – filippi bezlari . 2 Anterior section---- birinchi ipak chiqaruvchi yo’l; 3 -Reservior section -- suyuqlik pufakchasi (rezervuar) 4.Posterior section-- ipak chiqruvchi (fibrik ajratib chiqaruvchi) bo’lim. 7 3 - rasm Ipak ajratuvchi bez - juft naysimon organ a - tiniq , shishasimon juda ochiq b - kahrabo ( och sarik ): c - och pushti : d - pushti rangli

Ipak ajratuvchi bezning o’lchami biror zot qurt pilla o’rash vaqtida ajratib chiqaradigan ipakning miqdoriga to’g’ri keladi. Serhosil zot qurtlarning bezi kamhosil zot qurtlarning beziga qaraganda ikki martadan ziyodroq yirik bo’ladi. Ularda ipak ajratuvchi bo’lim, ayniqsa, yaxshi rivojlangan bo’lib, serhosil zot qurtlarda kamhosil zot qurtlarnikiga qaraganda 3, 3 marta uzun va 6 marta og’ir bo’ladi. Ipak ajratuvchi bezlar har bir bo’limining (ipak ajratuvchi, suyuqlik pufagi va juft hamda toq chiqaruv yo’llarining) uzunligi o’rta hisobda quyidagicha nisbatda bo’ladi : 6: 2 1 / 2: 1. Qurtlar o’sgan sari ipak ajratuvchi bez ham kattalashib boradi, ammo dastlabki to’rt yoshda o’sish bilan kattalashish bir me’yorda borsa, beshinchi yoshga borib, bezning bo’limlari rivojlanishida birdan keskin o’zgarish ro’y beradiki, buni quyidagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan yaqqol ko’rish mumkin. 74-rasm. Siquvchi apparat naychasi (ipak chiqaruvchi bezning siquvchi apparat naychasi): 1-ipak chiqarish naychasi, (ichn - ipak ajratish naychasi); 2- toq ipak chiqaruvchi yo’l; 3- naychaning baland joyi; 4- naychaning keng joyi; 5- siquvchi apparat naychasida qisilib qolgan ipak tomchisi; 6--lione bezining ipak chiqarish yo’li; 7-- lione bezi; 3m-4 m-muskullar.

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, ipak ajratuvchi bo’limning o’lchami juda ham kattalashib ketar ekan. Ipak ajratuvchi bo’limning hajmi uchinchi yoshda atigi 0, 15 mm, to’rtinchi yoshda1, 09 mm, beshinchi yoshning boshida 7, 8 mm bo’ladi, beshinchi yoshning oxiriga borib, u birdan kattalashib ketadi va deyarli 250 mm ga etadi. Qurtlarning yoshiga qarab ipak ajratuvchi bez o’lchamlarini kattalashuvi (mm hisobida) 13-jadval Qurtlarning yoshi birinchi ikkinchi Uchinc hi to’rtinchi Beshinchi boshi oxiri Juft chiqaruv yo’li bo’yi (uzunligi) eni (kengligi) 1, 90 0, 02 3, 70 0, 04 5, 10 0, 09 19, 1 0, 15 28, 1 0, 27 27, 90 0, 21 Suyuqlik pufagining bo’yi eni 1, 50 0, 06 2, 30 0, 20 3, 70 0, 23 9, 10 0, 56 19, 70 1, 10 64, 00 4, 80 Ipak ajratuvchi bo ’ lim bo ’ yi eni 2, 10 0, 03 3, 70 0, 09 0, 10 0, 15 19, 00 0, 27 62, 00 0, 40 172, 00 1, 34 Boshqacha qilib aytganda, ipak ajratuvchi bo’lim to’rtinchi yoshda uchinchi yoshdagiga qaraganda taxminan, yetti marta, beshinchi yosh boshida ham to’rtinchi yoshdagiga qaraganda yetti marta, beshinchi yosh davomida esa o’ttiz bir marta kattalashib ketadi. Bularning hammasi ipak qurti hayotining oxirida organizm faoliyati pilla o’rash uchun zarur bo’lgan ko’p ipak zaxirasi to’plashga qaratiladi, ipak ajratuvchi bo’limning juda kattalashib ketishi esa pilla o’rash jarayonida ipak qurti tanasidagi oqsil birikmalari hisobiga mo’l ipak ishlab chiqarish imkoniyatini berishidan dalolat beradi. Ipak ajratuvchi bez bir necha muskul yordamida tana bo ’ shlig ’ iga birikkan .

Qorin qismining ikkinchi bo ’ g ’ imida bir tutam muskul bo ’ lib , ular bo ’ g ’ im teri qoplamining oldingi qismidan chiqadi va uch qismga bo ’ linib , suyuqlik pufagining oldingi , o ’ rta hamda keyingi qismlariga kelib birikadi . Teri qoplamidan chiquvchi muskul tutamining asosiy qismi qorin qismining oltinchi bo ’ g ’ imida ichakka birikadi , muskulning bir tarmog ’ i ipak ajratuvchi bo ’ limning oldingi qismiga , boshqa bir tarmog ’ i esa ipak ajratuvchi bo ’ limning har ikkala qismini ham ichakka , ham tana devoriga biriktirgan holda uning orqa qismiga kelib birikadi . Ipak ajratuvchi bo ’ limning oxiri maxsus muskul yordamida oltinchi bo ’ g ’ imga birikkan , ipak qurtining hamma yoshi mobaynida shu bo ’ g ’ imda qoladi . Ipak hosil bo’lish jarayonining intensiv ravishda borishi organizmga ko’p kislorod kirib turishini talab etadi. Beshinchi yoshdagi qurtlarning ipak ajratuvchi bezi, ayniqsa, qorin tomondan juda ko’p traxeyalar bilan ta’minlangan bo’ladi. Suyuqlik pufagiga to’rtinchi va beshinchi juft nafas teshiklaridan chiqadigan traxeyalarning tarmoqlari, ipak ajratuvchi bo’limga esa beshinchi, oltinchi va yettinchi juft nafas teshiklaridan chiqadigan traxeyalarning tarmoqlari keladi. Ipak ajratuvchi bezning devori quyidagicha tuzilgan. Bez sirt tomonidan qobiq vazifasini o’tay oladigan pishiq va egiluvchan yupqa parda bilan qoplangan. Bundan keyin bezli hujayralar qavati keladi. Bular juda yirik hujayralar bo’lib, suyuqlik pufagida ularning uzunligi 3, 75 mm ga yetadi. Bu hujayralarning yana bir xususiyati- ularning yadrolari juda ham tarmoqlanib ketganligidir, bu narsa hujayralarning ipak ajratib chiqarish faoliyati bilan bog’liq. Hujayralar shakl jihatidan olti qirrali geometrik jismlarga o’xshab ketadi. Har bir hujayra tashqi tomonga qayrilgan va ichki tomoni botiq bo’lib, bezning yarim aylanasini, qoplab turadi. Agar bezdan ko’ndalang kesik tayyorlab, uni mikroskopda ko’rsak, ikkita hujayrani ko’ramiz, ularning biri bezning qalin halqasimon devorining yuqorigi, ikkinchisi esa pastki yarmini tashkil etadi. Bezning o’rta qismida yorug’lik (yo’l) hosil bo’ladi, bu bezning naychasi hisoblanadi; bezli hujayralar ajratib chiqargan mahsulotlar ana shu naychalarga tushib to’planadi. Hujayralar ajratib chiqaradigan mahsulotlarning asosiy to’planish joyi suyuqlik pufagidir (shuning uchun ham bu organ rezervuar deb ataladi).

75-rasm. Ipak ajratuvchi bezning tuzilishi A-ko’ndalang kesigi: tashqi epiteliy oldi pardasi: 1-bezli epiteliyning bir-biriga qarama-qarshi joylashgan ikkita hujayrasi bilan yadro zarrachalari: 2-3 shu hujayralarning ko’ndalang kesikli ichki cheti: 4-bez naychasi yo’lidagi ipak massasi: B-bezli epiteliy xujayralarining o’zaro joylashuvi: V-bezli epiteliyning ayrim hujayrasi va yadroning ipsimon bo’lakchalari: G- ipak chiqaruvchi bezning old tomondagi muskuli, bu muskul fibroin bo’limining orqa uchidan chiqadi. Bezning o’rta qismidan o’tadigan kanal (naycha) spiralsimon yo’g’onlashgan xitin kutikula bilan qoplangan. Kutikulaning hamma joyidan juda mayda naychalar ketgan bo’lib, bular orqali hujayralar ajratib chiqargan mahsulotlar asosiy (markaziy) naychaga o’tadi. Biroq ipak chiqaruvchi yo’llarda kutikula birmuncha boshqacharoq tuzilgan va undan ipak massasi o’ta olmaydi. Qurt o’sgan sari bez ham kattalashadi, ammo bunda bez hujayralar sonining ko’payishi hisobiga emas, balki hujayralar o’lchamining yiriklashuvi natijasida kattalashadi, shuning uchun ham ular biz yuqorida aytib o’tganimizdek, juda kattalashib ketadi. Hujayralar o’sishi bilan birga ularning yadrolari ham sertarmok, bo’la boradi, hujayralari ipak ajratuvchi bo’limnikiga qaraganda anchagina yirik bo’lgan suyuqlik pufagida yadrolar juda ham tarmoqlanib ketadi. Bu vaqtda mayin donador protoplazmaning vakuollar soni ko’p bo’ladi, bu, hujayralarning faol ravishda ipak ajratib chiqarish faoliyati bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Toq chiqaruv yo’lining o’rta qismida siquvchi apparat bo’ladi. Siquvchi apparat atrofida ipak chikaruv yo’lining devori yo’g’onlashgan va orqa tomondan kanalga taqalib turgan bo’ladi, buning natijasida kanal duga -

yoysimon shaklga kiradi, bunda uning botiq tomoni yuqoriga qaragan bo’ladi. Devorining yuqorigi va pastki qismlari, ayniqsa, yo’g’onlashgandir. Ipak qurtining orqa tomonidan yuqoriga, yonga va pastga tomon uch juft kuchli muskul chiqadi, bu muskullarning ikkinchi uchi teri qoplamining ichki sirtiga birikkan bo’ladi. Muskullar qisqarganda siquvchi apparatning orqa qismi salgina ko’tariladi, bunda kanalning yo’li kattalashadi, muskullar bo’shashganda esa orqa qism pastga tushadi va kanalning yo’li torayadi. Siquvchi apparat yordamida ipak qurti pilla o’rash uchun chiqaradigan ipakning yo’g’on-ingichkaligi, ma’lum darajada boshqarib turishi, kichkina yoshlarida so’kchaklardan tushib ketgan vaqtda unga ilashib, osilib qolishi mumkin. Juft ipak o’tkazuvchi yo’llarining bitta toq ipak o’tkazuvchi yo’liga qo’shilish joyida orqa tomondan unga ikkita shingilsimon kichkina bezning chiqaruv yo’llari ochiladi, bu bezlar bosh bo’shlig’ining pastki qismiga joylashgan bo’lib, ular lione bezlari deb ataladi. Bu bezlarning vazifasi hali aniq ma’lum emas. Ipak qurti ajratadigan pilla ipagi ikki toladan iborat, bu tolalar bir-biri bilan bir tekisda va juda puxta birikkandir. Har bir ipak tolasi chin ipak - fibroin dan va fibroinni yupqa qatlam o’rab turuvchi yopishqoq modda - seritsin dan iborat. Ipak tolasida (vazn jihatdan) 70 - 80% fibroin va 20 - 30% seritsin bor. 14-jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, I.Ch. Bekkamov tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlari ma’lumotlaridan Ipak suyuqligi tarkibidagi asosiy aminokislotalar guruhi va miqdorini aniqlashni (%). (Ipakchi-1 va Ipakchi-2) zotlarida olib borgan. Ipak suyuqligi tarkibida jami 17 ta eng muxim aminokislotalar mavjud bo’lib, ularning miqdoriy ko’rsatkichlari 5-yoshning oxirgi kuniga borguncha asta sekin ko’payib borganligini urganib chiqgan. Jumladan, shu asosiy moddalar 5yoshning 3 kunida 5, 58% ni tashkil etgan bo’lsa, pilla o’rash oldidan bu ko’rsatgich 9, 92% ga teng bo’lib, 3 kundagiga nisbatan 4, 24% ga ortganligi aniqlagan. Ipak suyuqligi tarkibidagi asosiy aminokislotalar guruhi va miqdori (%). (Ipakchi- 1 va Ipakchi-2 zotlarida) 14-jadval

№ Aminokislotalar tartibi 5-yoshning 3- kunida 5-yoshning 5- kunida 5-yoshning 8- kunida Izoh 1 Asparagin 0, 35 0, 36 0, 48 Tajribada ikkala zotdan iborat 5 dona qurtlarning nisbati asosida olindi 2 Treonin 0, 30 0, 29 0, 45 3 Serin 0, 27 0, 28 0, 42 4 Glutamin 0, 37 0, 36 0, 58 5 Promin 0, 19 0, 27 0, 35 6 Glistin 0, 20 0, 21 0, 34 7 Alanin 0, 24 0, 23 0, 34 8 Sistein 0, 21 0, 22 0, 72 9 Valin 0, 33 0, 33 0, 42 10 Metionin 0, 48 0, 47 0, 68 11 Izoleystin 0, 45 0, 43 0, 63 12 Leystin 0, 43 0, 42 0, 67 13 Tirozin 0, 59 0, 71 0, 93 14 Fenilalanin 0, 64 0, 70 0, 74 15 Gistidin 0, 43 0, 48 0, 76 16 Lizin 0, 10 0, 38 0, 71 17 Arganin 0, 10 0, 33 0, 70 Jami E 5, 68% E 6, 47% E 9, 92% 76 rasm.[18]A-Ipak tolasi chin ipak -fibroin: B- Ipak tolasini mikroskopik

- yopishqoq modda -serisin. kurinishi Fibroinni o’rab turuvchi qavatda seritsindan tashqari juda oz miqdorda mineral va mumsimon moddalar, pigmentlar hamda boshqa mahsulotlar bo’lib, ular hamma ipak vaznining 2, 5- 3, 5% ini tashkil etadi. Bu moddalar (seritsin ham) odatda bitta umumiy nom bilan «qaynatilganda yo’qoladigan moddalar» deb yuritilib, ipak tortish vaktida erib ketmaydigan fibroin va ba’zi pigmentlardan farq qiladi. Fibroin - tabiiy yuqori molekulyar oqsilli birikma, tarkibida 48 - 49% uglerod, 6, 4 - 6, 5% vodorod, 17, 35 - 18, 89% azot va 26 - 28% kislorod bor; fibroinning molekulyar og’irligi 217700. Bu tarkibida oltingugurt bo’lmagan, uncha ko’p uchramaydigan oqsilli jismlardan biridir. Fibroinning murakkab molekulasi zanjirdan iborat, 2592 aminokislota qoldiqlaridan- qismlardan tuzilgan. Fibroin molekulasining tuzilishida tabiiy oqsilli jismlar tarkibiga kiruvchi deyarli hamma aminokislotalar qatnashadi, ammo uning asosiy massasini glitsin (40 - 44%), alanin (25 - 26, 5%) va tirozin (11 - 13%) tashkil etadi. Bu aminokislotalar zanjiri juda uzun bo’lib, 0, 9 mikrongacha etadi. Alohida molekulalar bog’lamlarga birlashadi (har birida 600 gacha zanjir bo’ladi). Bunday bog’lamlar - mitsellalarni elektron mikroskopda ko’rsa ham bo’ladi. Mitsellalar, o’z navbatida, fibrillalarga (tolalarga) birlashadi. Ipakni odatdagi mikroskopda qarab, uning shunday fibrillalardan tuzilganligini ko’rish mumkin. Ipak juft o’tkazuvchi yo’llardan o’tayotganda uning hamma mitsellalari ham ipning bo’ylama o’qiga parallel holda joylashgan bo’lavermaydi; buning sababi ipak massaning suyuq holatda bo’lishidir; ipak massa cho’zilib borgan sari, ayniqsa, siquvchi apparatdan o’tgandan keyin, mitsellalarning joylashish holati tartibga tushadi va ularning ko’p qismi tola o’qi bo’ylab joylashadi, bu esa ipak tolasining yuksak mexanik xossalarini oshirib boradi. Fibroin uzilmasligi, juda pishik, va elastikligi, spirtda, efirda va boshqa erituvchilarda erimasligi, ishqor hamda kislotalarga nisbatan chidamliligi, chirimasligi bilan ajralib turadi. Fibroin suvda erimaydi, ammo o’z tuzilmasini

o’zgartirmagan holda bo’kadi. Fibroinning fizik va ximiyaviy xossalari ipakdan tayyorlangan to’qimachilik, texnika buyumlarining nihoyatda pishiq, egiluvchan, gigroskopik chidamli, yaltiroq, chiroyli bo’lishi va boshqa bir qancha foydali sifatlariga sabab bo’ladi. Seritsin ham aminokislotalardan iborat oqsil moddadir, ammo uning tarkibi fibroindan anchagina farq qiladi: bu, asosan, serin (25 - 35%), asparagin kislota (13-18%), glutamin kislota (10% gacha) va glitsin (11%gacha) dan iboratdir. Seritsin o’z molekulasining tuzilishi bilan fibroindan ko’proq farq qiladi: uning molekulasi globulyar (sharsimon) shaklda bo’ladi, bunda aminokislotalar zanjirlarining mitsellalarini fibrillalar emas, balki globulalar hosil qiladi, bunday hol, umuman, suvda eruvchan oksillar uchun xosdir. Seritsinning globulyar tuzilishi uning ko’pgina xossalarini belgilab beradi: dastavval u juda ham gigroskopik, cho’ziluvchan, yopishqoq, suvda erish qobiliyatiga ega bo’ladi. Biroq bu xossalar tashqi muhitning bir qator omillari: harorat, namlik, yorug’lik, vaqt va hokazolar ta’sirida juda o’zgarib ketadi. Masalan, yuqori harorat ta’sirida (bu narsa pillalarni qizdirilgan havo bilan quritish vaqtida sodir bo’ladi) seritsin suvda eruvchanlik xossasini anchagina yo’qotadi, yopishqoqlik xossasi ortib ketib, bo’kish xossasi kamayib qoladi. Bularning hammasi seritsinning ikkita - A va B holati bor deb hisoblashga asos bo’ldi. Birinchi holat- seritsinning A holati, asosan, hozirgina ajralib chiqqan yangi seritsinga xos bo’lib seritsinning ikkinchi- B holati, yuqorida aytib o’tilgan faktorlar ta’sirida seritsinning A holatidan hosil bo’lishi mumkin. Biroq B seritsin - faqat yangi o’ralgan pilladagina emas, balki ipak ajratuvchi bezning suyuqlik pufagidan ham topilgan; A seritsinning B seritsinga aylanish jarayoni bez hujayralari seritsin ajratib chiqargan va vaqtdan boshlansa, tashqi muhitning noqulay sharoiti esa u jarayonini anchagina tezlashtirishi mumkin. Umuman, shunday xulosaga kelish mumkin: seritsin beqaror birikma, uning fizik va kimyoviy xossalari, ayniqsa, pillalarni bug’lash va quritish hamda ipak tortish oldidan ularni bug’lash natijasida o’zgarib ketadi. Seritsin rangsiz, hidsiz, ta’msiz modda bo’lib, spirtda, efirda atsetonda va boshqa shunga o’xshash

eritmalarda erimaydi; suvdan tashqari, ishqor va kislotalarning suvli eritmasida eriydi. Suv seritsinning birdan-bir neytral erituvchisi hisoblanadi; seritsinning erish harorati 70 - 80°C dir. Seritsin tut ipak qurtining biologiyasida ham ipak tolasi olishning texnologik jarayonlarida, to’qimachilik va texnika buyumlari tayyorlashda xam juda katta ro’l o’ynaydi. Tarkibida seritsin borligi tufayli pilla qobig’i ipak qurti g’umbagini mexanik himoya qilibgina qolmay, balki pilla ichidagi harorat va namlikni tartibga solib turish vazifasini ham bajaradi. Seritsin bo’kkan vaqtda uning hajmi kattalashadi, binobarin, pilla teshiklari torayadi yoki kengayadi, bunda pilla bo’shlig’iga (ichiga) tashqi havo kirishi tartibga solinadi. Seritsin suv bug’larini yutgan vaqtida bir oz miqdor issiqlik chiqaradi, bu esa pilla ichidagi haroratga ta’sir etadi va, aksincha seritsin yutgan suv bug’larining bir qismini chiqarib, pilla ichidagi havodan bir qism issiqlikni oladi va bu bilan uning haroratini pasaytiradi. Seritsinning barcha xossalarining kompleks ravishda namoyon bo’lishi natijasida pilla ichidagi havo harorat va ayniqsa, namligi tartibga solinib turadi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, tashqi havo harorati 14 – 15°C bo’lganda pilla ichidagi havo harorati 17– 18°C, tashqarida 27 – 28°C bo’lganda pilla ichida 24 – 25°, C hatto, tashqi havo harorati 31°C bo’lganda pilla ichidagi temperatura faqat 28C°C bo’ladi. Pilla qobig’i, ayniqsa, pilla ichidagi havo namligini doim bir me’yorda qilib turadi: tashqaridagi havoning nisbiy namligi 70 - 73% bo’lganda pilla ichidagi havoning nisbiy namligi 76 - 77%, tashqi havoning nisbiy namligi 35 - 40% gacha pasayganda esa pilla ichidagi namlik 80 -84% bo’lgan. Havo harorati va namligining bunday tartibga solib turilishi pilla ichidagi g’umbakning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratib beradi. Agar g’umbak pilla ichidan chiqarib olinsa, u tashqi havo harorati va namligining yuqorida keltirilgan misollardan ko’rinib turibdi. Tashqi muhit sharoitining bunday keskin o’zgarishi g’umbakda sodir bo’lib turuvchi jarayonlarning borishi uchun qulay bo’la olmaydi, albatta. Seritsinning bunday tartibga solish xossalari moslanish xarakterida bo’lib, bu xossalar ipak qurti evolutsiyasi jarayonida vujudga kelgandir.

Seritsinning yopishqoqligi tufayli ipak ajratuvchi naydan ipak tolasi chiqish vaqtida va uning juda tez qotib qolishi natijasida, birinchidan, ipak tolalari bir- biriga yopishadi (ipak ikkita toladan iborat), ikkinchidan, ipak qurti tushib ketayotganda hamma vaqt ipakning uchinchi shoxchaga yoki boshqa biror narsaga ilashtirib (yopishtirib) qo’yib, ikkinchi uchini siquvchi apparatda qisib qoladi, so’ngra siquvchi apparat pressini asta-sekin bo’shatib, sekingina yerga tushadi. Seritsinning yopishqoqligi qurt po’st tashlash vaqtida biror narsaga ilashib olishi uchun ham juda muhimdir. Agar qurt tashlab chiqqan po’stni olmoqchi bo’lsak, uning ipak tolalari bilan biror narsaga (qog’oz yoki shoxchaga) ilashib yotganini ko’ramiz, va, nihoyat, faqat seritsinning yopishqoqligi tufayli, pilla qobig’idagi ipak tolalari minglab nuqtalarda (ular bir-biriga tegib turgan hamma joyda) bir- biriga jipslashgan bo’ladi, bu esa pilla umumiy qobig’ining mexanik jihatdan nihoyatda pishiq bo’lishini ta’min etadi. Ipak tortish vaqtida ham seritsinning xossalari ana shu jarayonning normal borishi uchun juda muhim ro’l o’ynaydi: agar seritsin suvda eruvchanlik xossasini yaxshi saqlasa, pilla qobig’ining yopishqoqlik xossasi anchagina bo’shashadi va ipak tolasi pilladan osongina ajralib chiqadi: pillada g’umbakni o’ldirish, quritish va bug’lash natijasida seritsinning ko’p qismi A holatdan B holatga o’tib qolsa (bu narsa tajribada ko’p uchrab turadi), va, binobarin. uning eruvchanlik xossasi yomonlashib qolsa, qobiq tolalarining yopishqoqligi yetarli darajada kamaymaydi, pilladan ipak tolalari yaxshi chiqmaydi va, ko’pincha, uziladi, bu narsa ipak sifati va mehnat unumdorligining pasayishiga olib keladi. Seritsinning holati ipakdan ipak mahsulotlari tayyorlashdagi keyingi jarayonlar uchun ham katta ahamiyatga ega: xom ipak o’rashda ipak tolalarining ravon (silliq) yurishi, xom ipak kalavalarining zich o’ralishi, gazlama to’qish jarayonida va yuvishda ipak tolalarining qarshiligi, gul bosishga moyilligi va hatto mashina detallariga ishqalanish natijasida hosil bo’luvchi elektr toki bilan elektrlanish darajasi- ana shularning hammasi seritsinning holatiga bog’liqdir.

Yuqorida aytib o’tilganlardan ma’lumki, pilla qobig’ida fibroin, asosan, mexanik, skeletlik ro’lini o’ynaydi, seritsin faol modda hisoblanadi. Seritsin tufayli g’umbak tashqi havoning gigrotermik sharoitida yuz beradigan keskin o’zgarishlardan saqlanadi, shu bilan bir vaqtda pilla yetarli darajada aeratsiya bilan ta’minlanadi, bu ham juda muhim, chunki g’umbakda moddalar almashinuvining birdan -bir formasi nafas olishdir. Pillalarning rangi ipak qurti gemolimfasiga tut bargidan kirib turuvchi pigmentlarga –bo’yoq moddalarga bog’liq. Gemolimfada tirozinaza fermenti ta’sirida pigmentlar oksidlanadi va shu oksidlanish darajasiga qarab, har xil rang hosil bo’ladi. Oq, kul rang, tovlanadigan oq( marvarid rang ) va sariq rang pilla o’raydigan zotlar ko’p uchraydi. Pillaning rangi nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turadigan, Sharqda va Janubi-Sharqda keng tarqalgan ipak qurti zotlari orasida yashil va pushti rang pilla o’raydiganlari ham bor. Sariq va pushti rang pillalarning bitta pigment bilan bo’yalgan bo’lib, bu pigmentning spirt, benzin, efir va xloroformdagi eritmasi ( bu pigment suvda erimaydi) sariq rangda bo’ladi, bu pigment faqat seritsin qavatini bo’yaydi. Sariq pilla o’raydigan Yevropa zotlari pillasi tashqi qavatlarining rangi ichki qavatlarnikiga qaraganda to’qroq, xitoy zotlarida ichki qavatlarining rangi to’q bo’ladi. Yashil rangli pillalarning pigmenti suvda eriydi, ammo boshqa erituvchilarda erimaydi, biroq fibroinga ham kirib borgan bo’ladi. To’q sariq (zarg’aldoq)rangli pillalarning pigmenti sariq va yashil pigmentlarning aralashmasidan iborat. Ipak qurtlar ozig’iga- tut bargiga ba’zi bo’yoq moddalar gil, ro’yan va boshqalar qo’shilsa, zangori, qizil – sarg’ish hamda boshqa rangli pillalar hosil qilish mumkin. Pillalarning tabiiy rangi amaliy ahamiyatga ega emas, chunki to’qimachilik buyumlari tayyorlash jarayonida ipak tolasidagi seritsinning deyarli hammasi va u bilan birga bo’yoq modda yo’qotib yuboriladi. Shunday bo’lishiga qaramay, seritsin qoldiqlarida, ba’zan esa fibroinda qolgan ozgina miqdordagi tabiiy pigmenlar ham ipakning sun’iy bo’yoq qabul qilish xossasini pasaytirib yuboradi va ipak gazlamalarining olataroq bo’lib qolishiga sabob bo’ladi, shuning uchun ham ipakchilik sanoati oq pilla o’raydigan zotlarni afzal ko’radi.

Fibroin ipak ajratuvchi bezning ipak chiqaruvchi bo’limida, seritsin suyuqlik pufagida ishlanib chiqadi, pigmentlar esa ipak tolasiga suyuqlik pufagining birinchi va ikkinchi burilishlari orasidagi chegara uchastkadan kiradi. Agar ipak ajratuvchi bo’lim qurtning to’rtinchi yoshida yoki beshinchi yosh boshlanishida kesib qo’yilib, suyuqlik pufagidan ajratib tashlansa, bu yosh oxirida suyuqlik pufagida fibroin bo’lmaydi, operatsiyadan keyin tirik qurtlar pilla o’raydi, ammo ipak tolasi butunlay seritsindan iborat bo’ladi. Agar bunday operatsiya qurtning beshinchi yoshi o’rtalarida o’tkazilsa, ma’lum miqdor fibroin suyuqlik pufagiga tushib bo’lganligidan, pillalar tolasida 15-20 % fibroin va 75-85 % seritsin bo’ladi. Ipak ajratuvchi bo’limning bir qismi kesib qo’yilsa, ipak tolasidagi fibroinning miqdori 20-50 % gacha ortadi, holbuki normal sharoitda chiqarilgan ipakda 70 - 80 % fibroin, 20- 30 % seritsin bo’ladi. Bu tajribalar ipak tolasi ishlanib chiqarishda har bir bo’limning ro’lini yaqqol ko’rsatib beradi. Fibroin va seritsin ipak qurti gemolimfasida tayyor holda bo’lmaydi, ularni bezning tegishli bo’limlari gemolimfadan keluvchi moddalardan ishlab chiqaradi. Bez bo’limlarining ishi aminokislotalarni qayta guruhlashdan iborat, buning natijasida bez hujayralari ajratib chiqaradigan ipakning oqsil moddalari hosil bo’ladi. Ipak ko’p ishlanib chiqqanda gemolimfadan keladigan oqsilli birikmalar parchalanadi, bu vaqtda ipak bilan birga ajralib chiqadiganboshqa zaharli moddalar ham hosil bo’ladi. Bunday zaharli moddalar ipak tortilayotgan vaqtda suvda erib ketib, ba’zan, ishlayotgan kishilar qo’llarining terisini yallig’lantirib yuboradi. Ipak ishlab chiqarish uchun material bo’ladigan moddalar, asosan, qurtlarning beshinchi yoshida to’planadi va qurt bu yoshda qanchalik ko’p oqsil olsa, shunchalik ko’p ipak ishlab chiqarishi mumkin. Qurtlar beshinchi yoshida yaxshi boqilmasa, ya’ni barg kam berilsa, pillaning vazni g’umbakning o’smasligi hisobiga emas, balki, asosan ipakning kamayishi hisobiga kamayib ketadi. Kuniga bir marta barg berib boqilganda beshinchi yoshdagi qurtlar g’umbagining vazni 15 %, ipakning vazni esa 19 % kamaygani aniqlangan. Qurtlar pilla o’rash davrida ipak ajratuvchi bezning faoliyati juda jadallashib ketadi: bezning bu vaqtda ishlab chiqargan mahsuloti uning vaznidan anchagina

ortiq bo’ladi – pilla o’rash davrining dastlabki sutkalari oxirida ( bez eng kattalashgan vaqtda )quritilgan bezning vaznidan pilladagi ipakning vazni 3- 4 marta ortiq bo’ladi. Bu davrda suyuqlik pufagida ko’p miqdorda quyuq, cho’ziluvchan massa to’planadi. Agar bu massa suyuqlik pufagidan chiqarib olinib, ochiq havoda cho’zilsa, u qotib qoladi va qarmoq ipi hamda ba’zi bir xil xirurgiya ipagi uchun foydalaniladigan uzun, pishiq ip (Florensiya ipi) hosil bo’ladi. Ipak ajralib chiqish vaqtida uning qotish jarayoni juft chiqaruv yo’llaridayoq boshlanadi; shuning uchun ham ikkita ipak tolasi juft chiqaruv yo’llaridan toq chiqaruv yo’liga o’tganda bitta bo’lib qo’shilib ketmaydi, balki faqat fibroinni o’rab oluvchi seritsin yordamida bir-biriga yopishadi. Mana bunday deb taxmin qilish mumkin; ipak tolasining ko’ndalang o’qiga mitsellalarning parallel ravishda joylashuvi tartibga tushib borgan sari fibroin massasi anchagina qotib qoladi, bu jarayon ipak tolasi siquvchi (presslovchi) apparat orqali o’tgandan keyin, to’g’rirog’i, shu apparatning o’zida juda jadallik bilan boradi (shunday bo’lmaganda ipak qurti erga tushib ketganda ipak tolasiga osilib qola olmas edi), bu jarayon faqat cho’zilish ta’sirida boradi, chunki bunda mitsellalar sekundning bir ulushidayoq ipak tolasi yo’liga parallel holatga tushib oladi. Bu holatda siquvchi apparat o’zidan o’tadigan ipak massasi miqdorini cheklovchilik rolini o’ynaydi, ipak tolasining asosan, uning yo’g’on – ingichkaligining batamom shakllanishi va bu bilan bir vaqtda fibroinning butunlay qotishi esa siquvchi apparat pressi oldiga joylashagan ipak massasidan ipak tolalarining sug’urilib chiqishiga sabab bo’luvchi kuch ta’sirida sodir bo’ladi. Shu bilan birga siquvchi apparat pressi ostidagi yo’l ipak tolasining shakliga ta’sir etadi, bunda u ikkala ipak tolasining bir-biriga birikadigan tomonini yassilab boradi. Seritsin esa faqat havoda butunlay qotadi, bu xususiyat uning tez qurib qolishi bilan bog’liq. Ipak qurti urug’idan chiqqan vaqtdan boshlab, uning ipak ajratuvchi bezi ipak chiqara boshlaydi. Birinchi yoshida kichkinagina ipak qurti bo’lmagan bargning kichik bir bo’lagini ipak tolalari bilan shu darajada qalin chulg’ab tashlaydiki, bunda quruq barg nushxo’rdi bilan ipakdan iborat to’zg’igan gilamchaga o’xshash bir narsa hosil bo’lib qoladi.

Bunday narsaning bo’lishi ipak qurtining so’kchakda harakatlanishini osonlashtiradi, chunki bu vaqtda uning soxta oyoqlari hali yetarli darajada tirmasha olmaydi. Pilla o’rash vaqtida bez juda ko’p miqdorda ipak chiqaradi, qurtlar pilla o’rab bo’lgandan keyin bezda ipak massasining ma’lum bir qismi qoladi, bu ipak metamorfoz vaqtida bezning o’zi bilan birga parchalanib ketadi. 77 - rasm . Tut i pak qurtining ipak ajratishi

O’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezning tuzilishi qanday va u ipak qurti tanasida qanday joylashgan? 2. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezlarning kattaligi va joylashuvi ipak qurtlarining yoshiga qarab qanday o’zgaradi? 3. Tut ipak qurtining mahsuldorligi bilan ipak ajratuvchi bezlarning kattaligi o’rtasidagi bog’lanishni aytib bering. 4. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bez sekretining tarkibi va ipak qurtining ipak hosil qilishini so’zlab bering? 5. Tut ipak qurtining ipagi tarkibidagi Fibroinning qanday fizik – kimyoviy xossalari bor? 6. Tut ipak qurtining ipagi tarkibidagi Seritsin qanday fizik – kimyoviy xossalarga ega va uning biologik ro’li qanday? 6.Tashqi muhit sharoiti ta’sirida seritsinning xossalari qanday o’zgaradi? Seritsinning tarkibiy qismlarini (fraksiyalarini)aytib bering. 7.Ipak qurtining ipak tolalarini qanday moddalar bo’yaydi va ular qurtning qaysi organida hosil bo’ladi? 8.Seritsin va fibroin bezning qaysi bo’limlarida ishlanib chiqadi? 9.Fibroin va seritsin qanday moddalar hisobiga hosil bo’ladi? 10.Pilla o’rash davri boshlanguncha bezda ipak massasi to’planishi va pilla o’rash vaqtida ipak ishlanib chiqish protsessini tavsiflang. Tut ipak qurtlari boqish rejimi ipak mahsuldorligiga bo’lgan ta’sirini aytib bering. 11.Tut ipak qurtining ipak massasining ipak tolasiga aylanish jarayonini qanday boradi? Bu jarayonida siquvchi apparatning roli qanday? 12.Tut ipak qurti qaysi yoshidan boshlab, ularning bezi ipak ajratadi?

Foydalanilgan adabiyotlar 1. “Turkistanskie” vedomosti jurnali 1871y.№ 47,48 son 2. «Шелководство и шелковая промышленность» jurnali.1913, №12. 3. Abduqodirov SH. – Pillachiligimiz tarixidan lavhalar. Toshkent, «Fan», 2000 y 4. Biology and Behaviour of the Silkworms Lochinska. 5. Bombyx mori-the selkworms bloq Serying the Tiny Masters may.2004 6. K.M.Rojdestvenskiy, Z.T.Toirov, A.A.SHeveleva. «Tut ipak qurti biologiyasi ». “ O’qituvchi ” nashriyoti . Toshkent -1965 y. 7. Morphology and histology of Lyonet’s gland of the tropical. Journal of insect Science www.insectscience.org . Sudip Patra, Ravindra Nath Singt 8. Muxamedov M.M. – «Buyuk ipak yo’li», - madaniyatlarini birlashtiruvchi yo’l. Ipak jurnali, 1996, 3-son,.

O'xshashlar

Tut ipak qurtining sezgi organlari. Tut ipak qurtining ichki sekretsiya organlari

Tut ipak qurtining nafas olish tizimi. Tut ipak qurtining muskullari

Tut ipak qurtining rivojlanish bosqichlari

Tut ipak qurtining tashqi tuzilishi

Tut ipak qurtining nerv tizimi