Kiyimlar modellarini tuzish. Libos kompozitsiyasini yaratishning asosiy usullari - To'qimachilik - Referatlar

Kiyimlar modellarini tuzish. Libos kompozitsiyasini yaratishning asosiy usullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2614.23828125 KB

Ko'chirib olish

Kiyimlar modellarini tuzish. Libos kompozitsiyasini yaratishning asosiy usullari Reja: 1. Kiyim funksiyasi va tasnifi 2. Moda va uning jamoatchilik tarzida vujudga kelishi, moda to‘g‘risida tushuncha 3. Kiyim kompozitsiyasi haqida tushuncha 4. Kostum kompozitsiyasida ijodiy yechimning timsoliy-assotsiativ negizi 5. Shaklning asosiy xususiyatlari. Kostum shakllari 6. Libos shakllari va siluetlari 7. Libosda chiziqlar 8. Libosda ritm tushunchasi 9. Kiyim modelini yaratishda gazlamaning tutgan o‘rni 10. Uslubiylashtirish va uslub 11. Rang. Rang uyg‘unliklari 12. Kiyim modelini yaratishda illuziyaning o‘rni. Ko‘rish illuziyasi qonunlari 1

«Model» so‘zi lotinchadan tarjima qilinganda namuna (me’yor, o‘lcham) ma’nosini bildiradi. Bizning holimizda mo del deganda rassom-modeler g‘oyasi asosida amalga oshirilgan kiyimning birinchi (dastlabki) namunasi tushuniladi. Modellashtirish atamasi ostida odatda yangi modelning vazifasi va atrof-muhit, kishi ning tashqi va ichki ko‘rinishi, gazlamalar xususiyatini hisobga olgan holda yaratilishining ijodiy-badiiy jarayoni ko‘zda tutiladi. Kiyimni modellashtirishda ishlab chiqish obyektlari mahsulot shakli va silueti, uning bichilishi, gazlamalarning tanlanishi, shakl hosil bo‘lish usullari, elementlar kompozitsiyasi, ranglar yechimi bo‘ladi. Modellashtirish jarayoni odatda modellarning dastlabki namunalarini tayyorlash bilan yakunlanadi. Konstruktiv (texnik) modellashtirish deganda, yangi modelning dastlabki namunasi yoki uning grafik tasviri bo‘yicha mahsulotning muvofiq baza asosiga, asosan chizmalar yoki detal lekalolaridan foydalanib chizmalarni yoki mahsulot detallari lekalolarini tayyorlash ko‘zda tutiladi. Ishlangan lekalolar asosida tayyorlangan namuna kiyimni ommaviy tarzda ishlab chiqarish uchun shakl etaloni bo‘lib xizmat qiladi. Kiyimning yangi modeli konstruksiyasini ishlab chiqish jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: modellarni o‘rganish va tahlil qilish; asosni aniqlashtirish yoki o‘zgartirish va unga model xususiyatlarini o‘tkazish (namuna konstruksiyalar bo‘lmasa yangi asos ishlab chiqiladi); model konstruksiyasi ishlanmasi to‘g‘riligini tekshirish. 1. Kiyim funksiyasi va tasnifi Kiyim va kostum tushunchasini odamga, uning qomati va obraziga nisbatan qarab chiqish kerak. Kiyim inson jamiyati rivojlanishining ilk bosqichlarida paydo bo‘lgan. Ibtidoiy odam kiyimdan kichik yashash joyi sifatida, ya’ni u hali paydo bo‘lish sabablarini bilmaydigan yomon havodan va tabiat kuchlaridan himoya sifatida foydalangan. Ki yim uchun odatda qo‘l ostida bor gazlamalardan foydalanilgan. Insonning birinchi kiyimlari hayvon terisidan, suv o‘tkazmaydigan yopinchiqlar baliq ichaklaridan bajarilgan, gavdani o‘ragan birinchi gazlamalar barglar va o‘tlardan tayyorlangan. Gazlamalar va ularning ishlab chiqarish usuli kiyim shaklini aniqlagan. Qo‘pol va qattiq gazlamalardan konstruksiyasi murakkab bo‘lmagan shakllar yaratilgan, ancha plastik va yupqa gaz lamalarning paydo bo‘lishi esa murakkab siluet shakllari yaratish imkonini bergan. Kiyim bichilish xarakteri va kiyish usuli bilan farqlangan. Qadimgi kiyimning hamma shakllarini asosiy uch turga ajratish mumkin: 1. Tikilmagan (bichilmagan) kiyim . U bir bo‘lakdan tayyorlangan, gavda atrofida o‘ralgan yoki tashlangan va bog‘langan, to‘g‘nag‘ich bilan biriktirib qo‘yilgan yoki belbog‘ bilan ushlangan. 2. Ustga qo‘yilgan (bichilgan) kiyim , chetlari aylana to‘g‘ri burchak shaklidagi yoki o‘rtasida bosh uchun teshikli aylana shaklidagi gazlama bo‘lagidan iborat bo‘lgan (Janubiy Amerikadagi hindulari va boshqa xalqlar kiygan temrina kabi). 3. Tikilgan kiyim (tunika – ko‘ylak va birinchi ishtonlar kabi). U bosh, oyoq, qo‘llar uchun teshiklar bilan gazlamadan, charmdan tayyorlangan, keyinroq yenglar tikilgan. Sharq xalqlari bunday kiyimni yengil yupqa gazlamalardan tikishgan. Kiyimning ko‘ylak bichimi uzoq o‘tmishda paydo bo‘lgan va ko‘p xalqlarda hozirgacha mavjud. 2

Kiyim funksiyasi Funksiya (lotinchadan – faoliyat, vazifa) vazifani, faoli yat doirasini anglatadi. Zamonaviy kiyimning asosiy funksiyalari quyidagilar: Utilitar – o‘z ichiga amaliy, himoya, ergonomik, gigiyenik funksiyalarni oladi. Ijtimoiy – o‘z ichiga regional, kasbiy, marosimiy, erotik, ramziy, belgi funksiyalarini oladi. Estetik – o‘z ichiga badiiy-timsoliy va sof estetik funksiyalarni oladi. Kiyim tasnifi Zamonaviy kiyim juda xilma-xil. Uning tasnifi jins, yosh belgisi, inson faoliyatining turli sohalarida qo‘llanishi (maqsadiy vazifasi), mavsumiy va gazlama turiga qarab amalga oshiriladi. Jins, yosh belgisiga ko‘ra kattalar uchun (erkaklar va ayollar) va bolalar uchun (o‘g‘illar va qizlar) kiyimiga bo‘linadi. Inson turli faoliyat sohalarida foydalanishiga ko‘ra kiyim maishiy, kundalik, uy, tantana, sport, ishlab chiqarish, forma kiyimlariga bo‘linadi. Maishiy kiyim o‘z ichiga turli maishiy va ijtimoiy sharoitlarda kiyiladigan kiyimlarni oladi. Bu ish va turli mashg‘ulotlar uchun kostumlar, madaniy va tomosha joylariga bo rish uchun tantanali kostumlar, dam olish va uyda ishlash uchun kostumlardir. Kundalik kiyim da insonga ishga tayyorgarlik xarakterini beruvchi ishbilarmonlik kostumi tipi o‘z o‘rnini egallagan. Uy kiyimi uyda dam olish, turli mashg‘ulotlar va ishlarni bajarish uchun qulay bo‘lib, o‘z egasining individualligini erkin namoyon bo‘lishiga imkon beradi. Aniq yechimlar turli-tumanligi bilan tantanalar uchun kiyim farqlanadi. Sport kiyimi ga kasbiy va qiziquvchanlar sporti uchun kiyim kiradi. Kasbiy sport kiyimi aniq sport turining talablarini maksimal qondirish utilitar bo‘libgina qolmay, ushbu sport turi uchun xa rakterli harakatlar bajarilishini osonlashtirishi kerak. Qiziquvchanlar sporti uchun kiyim utilitar funksiya bilan bir qatorda ma’lum darajada estetik funksiyalarni ham bajaradi. Ishlab chiqarish kiyimi ishlab chiqarish turlari bo‘yicha bo‘linadi va ba’zi hollarda maxsus himoya kiyimi (metallurgiya, kimyo va boshqa korxonalarda) kabi, boshqa hollarda esa belgili kiyim kabi (yo‘l ishchilari uchun to‘q sariq rangdagi jaketlar) hal etiladi. Formali kiyim harbiy xizmatchilar, maxsus idora xizmatchilari, o‘quvchilar, sport jamiyatlari va jamoat tashkilotlari a’zolari uchun mo‘ljallangan. Harbiy xizmatchilar uchun kiyim qo‘shin turlari bo‘yicha bo‘linadi, farqlar eng avvalo kiyim rangida va farq lash belgilarida namoyon bo‘ladi. Maxsus idora xizmatchilari uchun kiyim shakl xarakteri bo‘yicha harbiy xizmatchilar kiyimiga yaqin. Unda ham farqlar rang va farqlash belgilari bo‘yicha amalga oshiriladi. Bu fuqaro aviatsiyasi, axborot yo‘llari, savdo floti vazirliklari xizmatchilari va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari kiyimidir. Sport jamiyatlari a’zolari forma kiyimi va uning asosiy shakllari rangli yechim va belgi-elementlari bilan xarakterlanadi. Turli yil fasllarida turli kiyim qo‘llanadi. Mavsumlar bo‘yicha kiyimlar qishki, yozgi, bahorgi, kuzgi va nomavsumiyga bo‘linadi. 3

Kiyim vazifasi va mavsumga ko‘ra turli gazlamalardan tayyorlanadi. Shunga ko‘ra jun, ipak, ip-gazlama, zig‘ir tolali, sun’iy, sintetik, aralash tolali gazlamalardan tayyorlangan kiyimlarga farq lanadi. 2. Moda va uning jamoatchilik tarzida vujudga kelishi, moda to‘g‘risida tushuncha Moda ancha murakkab hodisa bo‘lib, u jamiyat hayoti ning qator omillariga bog‘liq va inson faoliyatining ko‘p sohalariga yoyiladi. Moda ostida hayot va madaniyatning biron-bir sohasida ma’lum didlarning uzoq davom etmaydigan hukmronligini tushunish lozim. U odamlar ijtimoiy xulqini tartibga solish tizim bilan bog‘liq bo‘lgan uslubning shartli u yoki bu darajada o‘zgarishini tavsiflaydi. Ijtimoiy xulq tizimi o‘zgarishlarining qisqa muddatli ligi bilan farq qiladi va boshqa qator tizimlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular orasidan etiket, axloq, huquq, odat va hokazolarni ajra tib ko‘rsatish mumkin. Moda doimo uning yorqin namoyon bo‘lishi sifatida kostum bilan bog‘liq bo‘lgan, uni bunyod etuvchi s abablarni esa hayotning ijtimoiy namoyon bo‘lishi, sinfiy lik bilan bog‘langan odamlar ustidan ustunlik, atrof-muhitdan ajralib turishga intilish ifodalangan. Jamiyatning turli qatlamlari unga turlicha qarashadi. Kishilarning ma’lum guruhi modaga nisbatan yuqori ta’sirchan, ular odatda hammadan tezroq eng o‘tkir yangiliklarni qabul qiladi; yangi modaga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘ladigan kishilar ham bor, ular modani qabul qilishi va uning qonunlariga rioya qilgunlaricha ma’lum vaqt o‘tadi, chunki moda ijtimoiy xulq me’yorlarini taklif qiladi va hatto uni aytib turadi. Odat da eng o‘tkir yangiliklar yoshlar uchun, o‘rta yoshli ayollar ancha barqaror klassik shakllarni afzal ko‘radi. Biroq moda evo lutsiyasining o‘zi iste’molchilar guruhining aynan shunday nisbatini talab etadi, ya’ni kimdir modani ertaroq, kimdir kechroq qabul qilishi, kimdir uning faqat klassik g‘oyalarini qabul qi lishi. Shuning uchun har qanday modada ikki-uch moda osti bo‘lib, ular aholining turli ijtimoiy guruhlari talablariga javob beradi. Modaning boshlanishini ba’zi mualliflar o‘rta asrlarga, boshqa lari ancha ertaroq davrlarga tegishli deb hisoblashadi. Biroq to‘liq asos bilan aytish mumkinki, moda – XX asrda kiyimni tayyorlash ning industrial- uslubiy paydo bo‘lishidan boshlab juda muhim rol o‘ynaydi. Moda markazi uzoq vaqt Parij bo‘lgan va bo‘lib qolmoqda. Fransuz modasining ustuvorlik sabablaridan biri shuki, u fransuz iqtisodiyotida juda muhim rol o‘ynaydi. Moda xalqaro maydonida o‘z o‘rnini egallagan «Nina Richchi», «Iv Sen Loran», «Pyer Karden», «Andre Kurrej», «Jak Geym», «Madlen Vone», «Lui Bulanj» kabi firmalar bilan bir qatorda keyingi yillarda shuhrat qozongan qator yangi firmalar paydo bo‘ldi. Bu «Jan Pol Gatye», «Karolin Milbani», «Lagerfeld», «Klod», «Montana», «Yamolota», «Alayya» va boshqalar. Fransuz modelerlarining ba’zi ijodiy xarakteristikalariga to‘xtalib o‘tamiz. 20-yillardan buyon mavjud bo‘lgan eng mashhur firmalardan biri «Shanel». Firma asoschisi Gabriel Shanel XX asr ishbilarmon elegant ayoli timsolini tushuna oldi va o‘z modellarida ifodalay oldi. U mavsumiy yarimpalto-kostumlar, yubkalar va bluzkalar, ko‘ylak, kostum modellarini ishlab chiqdi. Modaning tez-tez almashinuviga qaramay, uning mahsulotlari bir xil uzunlik – tizzadan pastligi bilan farqlangan. Gazlamalar rangini u jon tabiat koloritida topgan – bug‘doy dalasi, arpa noni, smorodina, atirgul, siren ranglari va ularga qo‘shimcha qora va oq ranglar. Gazlama fakturalari g‘ovak, siyraklashtirilgan, yo‘l-yo‘l yoki katakcha rasmli, 4

ko‘pincha modellar pe-de-pul va pe-de-kok gazlamadan bajarilgan. Fransuz tilidan tarjimasi pe-de-pul – o‘rdak panjasi, pe-de-kok – xo‘roz panjasi. Bu juda xarakterli dinamik katakcha rasmlari bo‘lgan gazlamalar. Iv Sen Loran firmasi 50-yillar oxiridan boshlab mavjud. U mashhur Kristian Dior qo‘lida ishlagan va uning o‘limidan keyin o‘zining shaxsiy Modellar Uyini ochgan. 1961-yilda Iv Sen Loran dengiz motivlari asosida yaratilgan o‘zining birinchi model lar to‘plami bilan chiqqan. Modellar yaratishda uning asosiy shiori «ayollar kiyimida erkaklar kiyimi» bo‘lgan. U ayollar kostumida erkaklar kostumi xususiyatlaridan foydalanishga harakat qilgan (ayollar smokingi, kvadrat yelkalar, platformali oyoq kiyimi). U Rossiya, Afrika, Ispaniya, Xitoy xalq kostumlaridan ilhomlangan va bu motivlar asosida har yili yangi to‘plamlar yaratgan. 1978-yilda kostumlarda «Brodvey motivlari»ni aks ettiradi, 1979-yili harbiylashtirilgan xarakterdagi jaketlar paydo bo‘ladi. 1980-yili u o‘z to‘plamini shoir va yozuvchilarga, xususan Apoliner, Aragonga bag‘ishlaydi, 1981- yilda esa Matiss polotnolaridan rang va shakl lar oladi. 1982-yil Iv Sen Loran zamonaviy to‘plamga hind san’ati motivlarini kiritadi, 1985-yilda esa ayollar kostumida oq va qora ranglar asimmetriyasi hamda kaltalashtirilgan jaket va shimlarni taklif etadi. Mashhur zamonaviy modelerlardan biri Pyer Karden. Ma’lumoti bo‘yicha u me’mor bo‘lib o‘zining yaxlitlikni ko‘ra olish, uyg‘unlashuvchi hajmlarni yasay olish malakasini kiyimda namoyon etdi. U kiyim «yasash» bino yoki mebel yasashdek oson, deb aytadi. Pyer Karden – nafaqat kiyim, balki mebel, bolalar o‘yinchoqlari, interyer jihozlari, idishlarni loyihalashtirish va hokazolar bilan shug‘ullanuvchi modelerlardan biri. U zamona viylikni yaxshi aks ettiruvchi o‘z uslubini yaratgan. Modellashtirishdagi asosiy prinsip yelkalar va bel nisbatini topish deb hisoblaydi va buni yangi proporsiyalarda aks ettiradi. Uning modellarida qora va oq tonlar uyg‘unlashuvini, kamtarin grim, kostumning asimmetrik yechimi, olinuvchi detallarni ko‘p uchratish mumkin. Uning modellari geometrik shakllarning keskin uyg‘unligi bilan farq qiladi. «Nina Richchi» firmasi 50-yillardan beri mavjud bo‘lib, ho zirgi vaqtda modellar to‘plami yaratilishiga Jerar Pipar boshchilik qiladi, u tomoshabinlar e’tiborini ranglar uyg‘unligiga qaratadi. Bu firma modellarida ayollik nafosati va jozibasini ilgari suradi; tantanali kechalar uchun tayyorlangan kiyimlarida esa beli xipchalangan mahsulotlarning turli faktura va rang ta’sirlaridan foydalanish, shuningdek, klassik tipdagi palto va ko‘ylaklar xarakterlidir. Yetakchi firmalar va modellar uylari jahon modasi yetakchilari obro‘sini saqlab qolishga intilib, yagona noyob mahsulotlarni sotish bilan yashab bo‘lmasligini, ommaviy ishlab chiqarish uchun modellar yaratish kerakligini tushunishadi, chunki, bu firmalarning noyob mahsulotlarini aholining ko‘pchiligi sotib ololmaydi. Shuning uchun 50-yillarda «Pret-a-porte» firmasi tashkil etiladi, u kichik seriyalarda tayyor modali kiyimlarni ishlab chiqarishga mo‘ljallanadi. Bu yerda o‘rtacha daromadli odamlarga narxi to‘g‘ri keluvchi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Moda hatto juda zamonaviy, qiziqarli, biroq murakkab bo‘lmagan mahsulotlarni taklif etadi va kostumda sinflar o‘rtasidagi chegaralarni yo‘qotgandek bo‘ladi. Bu firmalar tomonidan tayyorlanuvchi kiyimlar shakli, rangi va materiali bilan yagona noyob moda mahsulotlaridan kam farq qiladi, biroq u arzonroq. Hozirgi vaqtda «Pret-a-porte» firmalari o‘z shaxsiy taraqqiyot yo‘liga ega va muvaffaqiyat bilan raqobatlashmoqda. 5

3. Kiyim kompozitsiyasi haqida tushuncha Kostumni tashkil etuvchi mahsulotni loyihalashtirish o‘z ichiga bir necha bosqichni oladi: – mahsulot assortimentini aniqlash; – ularning funksionalligi, estetik, texnik va boshqa talablar nuqtayi nazaridan bu mahsulotlarni tahlil qilishi; – tanlangan mahsulot assortimenti rivojlanishi istiqbollarini aniqlash; – rivojlanish istiqbolini hisobga olgan holda ushbu assorti-ment mahsulotlarini ishlab chiqish: estetik konsepsiyasi (shakl kompozitsiyasi, material xarakteri, kolorit); texnik yechim (konstruktiv yechim, jihozlarni tanlash va tayyorlab chiqarish texnik davrini aniqlash). Mahsulotning estetik konsepsiyasini ishlab chiqish mahsulot kompozitsion tuzilishini izlashdan boshlanadi. Kompozitsiya (lotincha compositio – tuzish, birlashish) – badiiy asar qismlarining ma’noli nisbati. Bu tushuncha amaliyotda bir necha ma’noda qo‘llanadi. Kompozitsiya bu xalq asarining o‘zi (musiqali, abstrakt rassomchilik, bezakli amaliy san’at va hokazo) hamda ijodiy faoliyat jarayoni bo‘lib, uning natijasida asar yaratiladi. Aniq bir kostum kompozitsiyasi haqida gapirganda biz kishining kostumda badiiy-timsoliy ifodaliligini ta’minlovchi uning alohida hajmlari, detallari va elementlarining xarakteri, tashkil etilish xususiyatlarini ko‘zda tutamiz. Kishi timsoli ijtimoiy-iqtisodiy me’yorlar o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Rassom bu o‘zgarishlar tendensiyasini darhol sezib oladi va o‘z san’ati vositalari orqali «yangi» kishini aks ettiradi. Shu sa babli kostum o‘z davri, uning estetik va ijtimoiy qiymatlari aksidir. Rassom ishi murakkab kechadi. G‘oyalar va timsollar emotsional-intuitiv darajada tug‘ilib qog‘oz yoki maket materialida eskizlarda aks ettiriladi. Eskizlarni mantiqiy tahlili ulardan eng yaxshisini keyingi ishlanish uchun tanlab olish imkonini beradi. Bu ish kompozitsiyaning turli vositalari bilan amalga oshiriladi: shakl va siluet xarakteriga ta’sir etuvchi shaklning plastik ishlanishi; ma’lum xususiyatlar va faktura materiallarini tanlash; shaklning kalorik tashkil etilishi; shaklning eng muhim uchastkalarini ajratish. Shunday qilib, maqsadga yo‘naltirilgan ijodiy faoliyat jarayonida ishlab chiqilgan shakl kompozitsiyasi bu faoliyat mahsulotidir va ma’lum xususiyatga ega bo‘ladi. Kompozitsiya statik yoki dinamik bo‘la oladi; elementlarning bir-biriga ma’lum bog‘liqligi kompozitsion muvozanatga olib kelishi mumkin, umumiy tuz ilishning qat’iy to‘g‘rilanishi va kostum elementlarini nozik ishlab chiqilishi uning shaklini uyg‘un yaxlitlikka olib keladi. Eskizda tasviriy vositalarning ifodaliligi uning emotsional qabul qilin ishining asosiy shartidir. Eskizni ifodalashning tasviriy vositalari – bu dog‘ chizig‘i (rang yoki siyoh bilan, shtrix yoki faktura bilan qoplangan yuza). Yo‘l, qanday materialda tasvirlanishiga qarab, turlicha bo‘ladi: yengil yupqa gazlamadan tayyorlangan mahsulotni mayin pero chizig‘i bilan; sinuvchan kapron gazlamada – «notekis» sinuvchan chi ziq bilan; jun gazlamada yumshoq qalam orqali qalin chiziq bilan, tukli gazlamada esa nam qog‘ozda chizish yoki «quruq» tekis mo‘yqalam bilan tasvirlash mumkin. 6

Faol tasviriy vositalar kostumning qiziqarli o‘ylanishi bilan qo‘shilishi kishining kostumdagi ifodali timsolini yaratishga yordam beradi. Eskizning timsoliy ifodaliligini baholashda grafik til ifodaliligi va qog‘oz kompozitsiyasi, kostum mazmundorligi va kishi xususiyatlari o‘rtasida yuzaga kelgan organik bog‘lanish ko‘zda tutiladi. Eskiz badiiy-timsoliy ifodaliligiga kostum o‘ylanishi mukammalligi va uning kishi timsoliga to‘liq mos kelishini yuqori mahorat bilan bajarish orqali erishiladi. Kostum kompozitsiyasining xususiyatlari Rassom shakl ustida ishlash jarayonida (uning alohida qismlarining proporsional nisbatlari, uning elementlarining ritmik tashkil eti lishini, shaklning plastik ishlanishini izlash, rangdan foydalanish va hokazo) muayyan yaxlitlik shakliy ifodalilikka erishishga intiladi. Uzoq kompozitsion izlanish natijasida biz muayyan xususiyatli shakl hosil qilamiz, ulardan asosiysi qismlarning o‘zaro bo‘ysunishi, statiklik va dinamiklik, kompozitsion muvozanat, uyg‘un yaxlitlikdir. O‘zaro bo‘ysunganlik Shakl yaxlitligi uning hamma qismlari va elementlari ning o‘zaro bo‘ysunishi natijasida yuzaga keladi. Shakl alohida hajmlarining aniq vizual munosabatlari (kontrast yoki nyuans), materiallarning turli faktura va plastik xususiyatlari, rang munosabatlarini o‘rnatish, keyin proporsiyalash vositalari orqali taqqoslanuvchi kattaliklarda uyg‘un munosabatlarga erishish bir tomondan bu kattaliklarning o‘zaro bo‘ysunishiga olib keladi, boshqa tomondan bu ishlarning hammasi mahsulot vazifasi bilan aniqlanuvchi asosiy narsani namoyon qilish vazifasiga qaratiladi. Shunday qilib, shakl qismlari va elementlarining o‘zaro bo‘ysun ganligi butun bajarilgan ish natijasida erishilgan shakl xususiyatidir. Shakl yaxlitligi va uning elementlarining o‘zaro bo‘ysunganligi o‘zaro sabab va oqibat kabi bog‘langan. Statiklik va dinamiklik Kostum shakli statikligi bu shaklning butun tuzilishi, geo metrik asosning o‘zida tinch, barqarorlik, o‘zgarmas holatini ajratib ifodalanishidir. Kvadrat, aylanaga yaqin kostum shakli statik. Kompozitsiya barcha elementlarini o‘z o‘qiga nisbatan aniq joylashtiruvchi simmetriya biron harakatga yo‘l qo‘ymaydigan qattiq tartibni ta’minlaydi. Bunga elementlarning ham ular orasidagi masofaning ham bir xil takrorlanishiga asoslangan metrik qator yordam beradi. Dinamiklik statiklikka qarama-qarshi holat. U hayotni, rivojlanishni ifodalaydi. Dinamik kompozitsiya negizida «oltin kesilish» jonli proporsiyalari va unga yaqin oddiy hamda samarasiz nisbatlar yotadi. Ular ritmik o‘lcham, kostum shaklining dinamik qismlarga ajralishi, rang va materiallar fakturasining nisbatlariga bosh bo‘ladi. Shakl qismlari va elementlarining fazoviy tashkil etilishi simmetriya orqali amalga oshiriladi. Bu yerda kontrastlar va nyuanslar yonma-yon mavjud bo‘ladi. Har qanday rivojlanish faol harakat va nisbiy tinchlik holatlari bilan tavsiflanadi. Kompozitsiya ham muallif g‘oyaviy yo‘nalganligidan eng umumiy qonuniyatlarni aks etuvchi tizim sifatida o‘z vositalari bilan u yoki bu hayot namoyonligini ta’kidlaydi. Kishining bu ichki faolligi kostum 7

kompozitsion yechimida o‘z aksini topadi. Kost umning shakli barcha xususiyatlari bo‘yicha absolut statikligi g‘ayritabiiy holat. Kostum, odatda, dinamik boshlanishlarning o‘zaro singishi da tuziladi: asimmetriya simmetrik kompozitsiyada namoyon bo‘ladi, metrik qator kostum kompozitsiyasining eng sodda ele mentlari haqida gap ketganda harakat qiladi (tugmalarni joylashtirish va taxlamalar hosil qilish), ko‘pincha davriy ritm va ritmiy tartibdan foydalaniladi, kostumda dinamik proporsiyalar afzal ko‘riladi. Kompozitsiyaning kuchli vositasi bo‘lgan rang ham o‘zining nyuans va kontrast nisbati bilan ko‘p hollarda kostumning uyg‘un yaxlit shaklida dinamik asosni ta’kidlab ko‘rsatishga yordam beradi. Kompozitsion muvozanat Kompozitsion muvozanat kostum shaklining shunday holatiki, unda barcha elementlar o‘zaro balanslangan bo‘ladi. Kompozitsiyadagi muvozanatni hisoblash yoki geometrik tuzilish bilan tekshirish mumkin emas. U rassomning rivojlangan intuitsiyasiga asoslanadi. Materiallar hajmi, rang yuzalari, fakturasining taqsimlanishi kostum shaklining tashkil etilganligini tavsiflaydi. Shakln ing fazoviy tashkil etilganligini yetarlicha oddiy qabul qilinishini ta’minlovchi vosita – simmetriyadir. U shaklning hamma xususiyatlariga takrorlanish imkonini berib, o‘ziga bo‘ysundiradi. Asimmetrik tashkil etilganlik kostumning barcha komponentlarining tobeligi, shakllarning nozik proporsional muvozanati, ritmik tuzilishlar murakkabligi (ko‘pincha gazlamalarda), plastik ishlov berilishi badiiyligi asosida tuziladi. Shaklning uyg‘un yaxlitligi Shaklning uyg‘un yaxlitligi rassomning shaklni tashkil etuvchi qismlar, elementlar, xususiyatlarning mos o‘lchamlarini izlash bo‘yicha ko‘p mehnati natijasidir. Ularni uyg‘unlashtirishda qonuniyatlar va turli vositalardan foydalanish boy bilimlar, shaklni his qila olish xususiyati va rassomning yuqori mahoratiga asoslanadi. Kostum shaklining uyg‘un yaxlitligiga shakl tektonikligi asosini tashkil etuvchi barcha qismlari, elementlari, xususiyatlari o‘lchamlarining mosligi bilangina erishilmaydi: u ergonometrik omillar, ijtimoiy- psixologik omillar va funksional mo‘ljallanganligiga bog‘liq bo‘ladi. Shakl bu talablarning hammasiga javob bersa, u ijtimoiy ahamiyatli bo‘ladi, go‘zallik sinonimiga aylanadi, muayyan vaqt davrini tavsiflaydi, amaliy faoliyatda esa uning qator variatsiyalarini yaratishda etalon, namunaga aylanadi. 4. Kostum kompozitsiyasida ijodiy yechimning timsoliy-assotsiativ negizi Rassom-modeler amaliy faoliyatini tahlil qilishda, kostum timsoliy yechimining eng aniq ifodalangan uch turini aniqlash mumkin. 1. Kostumlarning umumiy-timsoliy yechimi – unda timsoliylik umumlashtirilishi eng yuqori darajaga yetadi va alohida ahamiyatg a ega bo‘ladi. Bunday kostumlar xalq, vaqt timsoliga aylanadi. 8

2. Timsol-rasm – bunda obrazlilik biroz butafor – teatrlashtirilgan rejada chiqadi va qishloq turmushi rasmlarini namoyon qiladi (1-rasm). 3. Assotsiativ obraz – bunda kostum yechimida obrazlilik shunday bo‘ladiki, u hayotiy, zamonaviy deb qabul qilinadi. Kostum bunda «xalq hislari»ga ega bo‘ladi yoki o‘zida biroz ishora jo etadi yoki emotsional tusga ega bo‘ladi (2- rasm). Kostum obrazli yechimining birinchi ikki 1- rasm. Rus xalq turi ko‘rgazmalar ishi bilan bog‘liq. Keyingisi sopol o‘yinchog‘i xalqaro moda doirasida o‘z misliy masalalarini motivlari asosida hal etish imkoniyatini beradi. Rassom-mode - ko‘ylak-rasm obrazi. ler kiyimni ommaviy ishlab chiqarish bilan birga ilgari suriluvchi kundalik masalalarni hal etishi lozim. Shunday qilib, kostum kompozisiyasi ijodiy yechimi qamrovi juda keng. Rassom ijodida g‘oyalarni qayerdan oladi? Ijodiy fikr qanday tug‘iladi? Rus fiziologi I.P. Pavlov inson asab faoliyati jarayonlarining mohiyati va mexanizmini ochib berdi, bosh miya ijodiy faoliyati, anglash jarayonlarini tushunish kalitini berdi. Anglash – psixologik jarayon bo‘lib, u tu- 2-rasm. Kostum yechimida assotsiativ obraz: gazlama- ning o‘zbek motivlari asosida bezatilishi. fayli inson borliqdagi buyum va hodisalarni ularning muhim belgilarida aks ettiradi, ular orasidagi turli bog‘liqliklarni ko‘rib chiqadi. I.P. Pavlov ong atrof-muhit buyumlari bilan yaqin bog‘langan oddiy assotsiatsiyalarga asoslanishini aniqladi. Bu fikr tug‘ilish paytidir. Oddiy assotsiatsiyalar ancha murakkab fikrlarga olib keladi. Shunday qilib, ongning ijodiy faoliyatiga insonning atrofdagi dunyo bilan o‘zaro ta’siri zamin bo‘lib xizmat qiladi. Bu o‘zaro ta’sir qanchalik turli bo‘lsa, fikr harakati uchun rag‘bat ko‘proq bo‘ladi. Rassomning atrofdagi dunyo bilan o‘zaro ta’siri uning tabiatni, undagi go‘zallik shakllarini, inson jamiyati moddiy va ma’naviy madaniyatini o‘rganishida ifodalanadi. Tabiatga murojaat uyg‘un mohiyatni izlashni ko‘zda tutadi (organizmning biologik funksiyasi). Organizmning yashash shakll ari (usullari), plastik ifodaliligi, rang va faktura munosabatlari biologik obyekt emotsional ifodaliligini ochib beradi. Moddiy va ma’naviy madaniyat obyektlariga inson jamiyatining ijodiy manbalar sifatida murojaati hislar madaniyatini, katta bilimni talab etadi, chunki, ular o‘z yaratuvchisi davrining muayyan dunyoqarashini o‘z ichiga oladi, bu obyektning xususiyatlari va sifatlarining o‘zaro ta’siri orqali namoyon bo‘ladi. Shuning uchun bu obyektlar tahlili – juda murakkab jarayon va keyingi ijodiy fikrlarida undan foydalanish mumkin bo‘lgan xususiyatlarni ajratish katta ehtiyotkorlik bilan amalga oshiri lishi kerak. Sxemada (1-sxema) ko‘rsatilgan ma’lumotlar topshiriq yechimini izlashdagi ijodiy jarayonning samarali, ongli tomonini aks ettiradi. Bunda topshiriqni bajarishdagi aniqlik ijodiy izla nish xarakterini, vositalarning tanlanishi xarakterini shartlaydi va ko‘p jihatdan ishning muvaffaqiyatini hal etadi. 1-sxema. Axborot bilan ijodiy ishlash jarayoni 9

Bu jarayon bilan bir vaqtda rassom ijodiy faoliyatida boshqa samarasiz, anglanmagan jarayon ro‘y beradi, biroq u ko‘pincha bu ishning yakuniy natijasiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Bu jarayonga ongning mantiqiy uskunasi tomonidan ishlov berilmaydi (ikkinchi signal tizimi), unda mantiqiy nuqtayi nazardan nomuvofiqlik, izchilsizlik va hokazo bo‘lishi mumkin. Biroq ongli harakat bilan qamrab olinmagan materialga asoslanib, bunday jarayon ko‘pincha kerakli paytda ongli, samarali harakat doirasiga kiritilmagan, biroq yakuniy natijaga erishish uchun zarur bo‘lgan materialni taqdim etadi. Ijodiy fikrning bu ish jarayoni intuit siya deb ataladi. Xotirani turli shakl tasavvurlari bilan boyitish, bu tasavvurlarni to‘plash keyinchalik undan yangi obrazlar yaratish mumkin bo‘lgan zarur materialni tashkil etadi. Hatto eng fantastik namunalar mazmunini o‘rganish, ongimizda haqiqiy mavjud predmetlar aks ettirilishi uyg‘unliklaridan iborat ekanligini ko‘rsatadi. Tasavvur kishining borliqni aks ettirishning o‘ziga xos shaklidir. U mavjud tasavvur va tushunchalarni o‘zgartirish va ular asosida obrazlar yaratishdan iborat bo‘lib, ularning amaliy amalga oshirilishi, moddiy va ma’naviy qadriyatlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Tasavvurdagi obrazning yaratilishi predmet va hodisalarning dastlabki amaliy yoki aqliy tahlilini ko‘zda tutadi. Tahlil natijasida ajratilgan predmetning qism va belgilari solishtiriladi, yangi, hozirgacha uchramaganiga sintezlanadi. Natijada haqiqiy borliq kishi tomonidan o‘zgartirilgan, yangi ko‘rinish va mazmunda aks ettiriluvchi obraz yoki obrazlar tizimi yaratiladi. Kostum yangi turini izlashda shaklning izlanishi muhimdir. U kelishi mumkin: – biron-bir badiiy manba tomonidan assotsiativ yechim yo‘li bilan (tabiiy materiallar shakli, texnika, me’morchilik, amaliy san’atlar, tarixiy va xalq kostumi elementlari va shakllari bilan); – biron-bir ijodiy manba bilan o‘xshashlikda (tarixiy, xalq yoki zamonaviy kostumi bilan); – yangi yechimni izlash jihatidan (bu holda muallif intuitsi-yasi muhim bo‘lib, u turli bilimlar, badiiy mahorat, kostumning rivoj lanish mantig‘ini tushunish bilan mustahkamlanadi). 10Maqsad Vositalar Natija Xossalarning transformatsiya qilinishi (ajratib olingan xossa- larning san’at vositalari yorda- mida shakl, chiziq, mato tavsifi- ga o‘tkazilishi) Xossalarning sintezi Ma’lum bir san’at vositalari yor- damida namoyish etilgan yangi timsol – obyektTimsol (obraz) – dastur ( yo‘nalishi, tavsifi ) Tadqiq etiluvchi obyektlarning saralab olinishi Obyektlarning tahlili (kerakli xossalarni ajratilishi)

Ko‘zda tutilgan mahsulot shakli fakturasi va rangini izlash biron narsa bilan anologiya yoki assotsiativ, biroq shakldan ko‘ra boshqa sohalarda o‘tishi mumkin. Ushbu kishi obrazi bilan bog‘liq yangi obrazda yaratiluvchi turli tasavvurlar assotsiatsiyasi zanjiri paydo bo‘ladi. Tanlangan aniq manba asosida (3-rasm) yangi kostum turini yaratish bo‘yicha ijodiy ish ba’zi ma’lum usullarni o‘z ichiga 3-rasm. Inspiratsiya aniq manbasi asosida yangi model yaratish bo‘yicha ijodiy ish. olishi mumkin: predmet yaxlit obrazida buning biron-bir xususiyatini qismga ajratib olish; ajratilgan xususiyatlarni birlashtirish; xususiyatlar yoki sifatlarni kuchaytirish yoki susaytirish, bu xususiyatlar yoki sifatlarni ijod obyektiga o‘tkazish. Kostum yaratish san’atida badiiy obraz bu inson obrazi va kostum xarakterining muayyan muhitda uyg‘un birligidir. Kostumlarni modellashtirilishida obrazlar tizimini yaratish kiyim modellari to‘plamida ifodalanadi. To‘plam o‘ylangan ssenariy bo‘yicha ishlab chiqilgan ansambllar seriyasidan iborat bo‘lib, unda har bir ansambl o‘z obrazlima’noli mazmunga ega bo‘ladi. Alohida mahsulotlarning obrazli yechimi uchun biron-bir narsa bilan assotsiatsiya, ansambl yechimida esa turli sohalardan assotsiatsiya zanjiri yetarli bo‘lsa, to‘plam obrazi kattaroq sig‘im bilan tavsiflanadi. Insonga insonparvarlik munosabatini ta’kidlash, inson ehtiyojlarini ijodiy anglash va ularning yangi badiiy shakllarda ifodalanishi muammolar katta majmuini fikrlash bilan bog‘liq (ijtimoiypsixologik, etnik, jins yoshi, yangi shakl konstruktiv yechimi va texnologik ishlov berilishi muammolari, iqtisodiy muammolar). Bu borada modeler tomonidan bu muammolarni o‘tkazish mumkin bo‘lgan namuna-g‘oyalar tanlovi o‘tkaziladi, ya’ni rassommodeler tomonidan hal etiluvchi ijodiy vazifa tanlanadi. Bu o‘z g‘oyalari tizimini amalga oshirish uchun maksimal ifodali shaklni izlashdan iboratdir. Bunday har bir obraz-g‘oya asosida esa o‘zaro bog‘liq assotsiatsiyalarning murakkab zanjiri yotadi. Rassomlar tafakkuri nafaqat fantaziyani uyg‘otuvchi motivlarni, balki mantiqiy masalalarni hal etishda doimiy mashqlarni ham talab etadi. Obyektni yoki hodisani birinchi his etishdan uning asosida badiiy-obrazli asarni yaratishgacha bo‘lgan yo‘l ulkan va murakkabdir. Umumiy ko‘rinishda ijodiy tafakkur tuzilishi 2- sxemada ko‘rsatilgan. Obyektni emotsional his etish (shakl hosli bo‘lishini kuzatish va tahlil qilish) to‘planib ma’lum to‘plam hosil qiladi: vizual ma’lumot jihatidan (bu chizgilar bo‘lishi mumkin), hamda shakl hosil bo‘lishini tahlil qilish jihatidan (anatomik tuzilishni aniqlash, rang qo‘shilishlari maydonini o‘zlashtirish va hokazo). Bu 11

material foydalanish aniq ijodiy ishda qo‘llash uchun tayyor maqsadga yo‘naltirilgan harakat mahsulidan iboratdir. 2-sxema. Ijodiy fikrlashning tarkibiy tuzilishi Kerakli taassurotlarni tanlash va ongimiz orqali ularning o‘zlashtirilishida ayni paytda bevosita ishda keraksiz «ortiqcha» material ham o‘tib ketadi. Anglanmagan holda u ham to‘planadi va passiv qabul qilishning qo‘shimcha mahsulini hosil qiladi. Keyinchalik bu material xotiramizda yana paydo bo‘lishi va ijodiy masalani hal etishda juda foydali bo‘lishi mumkin. Bu hol intuitsiya deb ataladi. Maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar to‘plangan (ma’lumotlar banki) u yoki bu obyekt tasavvuri, obrazini xotiradan istalgan vaqtda chaqirish qayta tiklashga imkon beradi. Ma’lumotlar banki materiali obyektda ajratilgan yetakchi va ikkinchi darajali belgilari bo‘yicha ishlov beriladi. Ikkinchi darajalisi tushirilib qoldiriladi, umumlashtirish, tipizatsiya (eng xara kterli xususiyatlarni aniqlash) ro‘y beradi, modeler ijodida bu ish kostumning murakkab bo‘lmagan darajasida bajariladi. O‘rganilayotgan tip shakl hosil bo‘lishi tahlili ushbu obyekt haqida umumiy tushunchalar, uning rivojlanish mantig‘i hosil bo‘lishi darajasiga olib keladi. Ijodiy izlanishdagi keyingi ish badiiy-obrazli murakkab kompozitsiyalar yaratish imkoniyatiga olib keladi (modellar ansambli yoki to‘plami). Aynan shu ijodiy cho‘qqida ilhom kelgani, hali talab etilmagan, ongimiz ostida yashovchi material intuitsiyasining ishga tushishini his etish – bu baxt. Analitik izlanishning mantiqiy yakuni yangi badiiy obrazni ishlab chiqilishi va to‘plamda shakl hosil bo‘lishi, materiallarni va ijodiy ishlanmalarni amalga oshirish uchun jihozlarni tayyorlash masalalari bilan birgalikda tashkil etilishini nazariy asoslab berishdir. 12Badiiy fikrlash (badiiy timsol, murakkab kompozitsiya) Tasavvur Passiv idrok natijasida yu- zaga kelgan mahsulot Passiv idrok natijasida yuzaga kelgan mahsulotMaqsad sari yo‘naltirilgan to‘g‘ridan to‘g‘ri mah- sulot (tasvirlar, eskizlar) Idrok qilish Hissiyot Maqsad sa- ri yo‘naltirilgan to‘g‘ridan to‘g‘ri mahsulot (anato- mik tuzilish, rang uyg‘unliklari nazariyasi) libos tarkibiTimsoliy umumlashtirish ( tipizatsiya qilish, murakkab bo‘lmagan kompozitsiyalar) Tahlil va sintez (tushun- chalarning shakllanishi) Ilmiy fikrlash )nazariy asoslanganlik(Intuitsiya Intuitsiya

Kompozitsion markaz Har qanday kostumning timsoliy yechimi uning butun tuzilishida namoyon bo‘lib, aynan kompozitsion markaz orqali o‘tkir yangraydi: bu yerda uning eng kuchli vositalari qo‘llanadi hamda aksent – kostum kompozirsiyasi kulminatsiyasi ham joylashadi. Kostumda kompozitsion markazning aniq ifodalanishi uning asosiy funksiyasi xarakteriga bog‘liq. Ishchi kostumda kompozitsion markaz o‘z joylashuvi (qo‘llar ishchi zonasi sohasida), detalning aniq yechimi (cho‘ntaklar, belbog‘) va furniturasi bilan ishlab chiqarish kiyimi qulayligini ifodalashi kerak. Bunday kostumning estetik yechimi baxyaqatorlar turi, detallar konfiguratsiyasi, yoqa, cho‘ntaklar va belbog‘, qadalish prinsipi, gazlama rangini tanlashda namoyon bo‘ladi. Tantanali kostumda kompozitsion markaz ushbu kostum asosiy estetik xususiyatlar to‘plovchi funksiyalarini bajara boshlaydi va butun shakl bo‘ylab erkin joylasha oladi, bu aniq timsoliy yechim talablariga bog‘liq bo‘ladi. Kompozitsion markazning qabul qilinishi kostumning butun tuzilishi bilan tayyorlanadi. Qism va detallar masshtabini aniqlashdan boshlab, keyin simmetriya vositalari, proporsional nisbatlarni aniqlab, hajmlar, detallar, furnitura joylashtirilishi va tashkil etilishi ro‘y beradi (u yoki bu ritm turi yordamida). Hammasi kostumda asosiy narsaning qabul qilinishiga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak (4-rasm). 4-rasm. Kompozitsion markaz: a – aksentning bosh kiyimda joylanishi; b – aksentning yoqa oldida joylanishi; d – aksentning belbog‘da joylanishi. Kompozitsion markaz ko‘pincha kostumning ustki qismida joy lashadi, bunda aksent kishi individual xususiyatlari bilan moslashishi kerak (nafaqat tashqi, balki uning xarakteri bilan ham), ya’ni kostum aksenti yuz oldida joylashganda yuzdan qi ziqroq, ahamiyatliroq bo‘lmasligi kerak. Kompozitsion markaz erkin joylashgan hollarda, uning aksenti xarakteri u joylashgan figura qismi bilan aniqlanadi. 5. Shaklning asosiy xususiyatlari. Kostum shakllari Kostum yaratishda uning vazifasi va undan foydalanish sharoitlarini bilish zarur. Kostum qulay, chiroyli va amalda xizmat qiluvchi bo‘lishi kerak. Shu sababli uning shakli, konstruktiv yechimi, materiallar, bezaklar va rang tanlanishi uning asosiy funksiyalariga: amaliy va estetik bo‘ysunadi. 13a b d

Zamonaviy kostum ko‘p qatlamli bo‘lib, uning alohida qismlari bir-biri bilan turlicha nisbatda bo‘ladi: ba’zisi biri ikkinchisi ustiga kiyiladi va to‘liq yoki qisman boshqasini ustini yopib turadi (sorochka, jilet, jaket) yoki birin-ketin kiyiladi (sorochka, shortilar, golflar, keddilar). Ma’lum vaqt davomida kostum kiyimning alohida qismlari, poyab zal, bosh kiyimi va to‘ldirishlarning to‘g‘ri tashkil etilishiga ega, ya’ni ma’lum tuzilish bilan tavsiflanadi. Tuzilishning tashqi namoyon bo‘lishi kostum shaklidir. Kostum kishining ma’lum sharoitlarda faoliyati va o‘zini tutish xarakteri usullari to‘g‘risida yuzaga kelgan odatlar va tasavvurlarni hisobga olgan holda yaratiladi. Inson faoliyat sohalarining kengayishi yangi mutaxassisliklar paydo bo‘lishiga olib keladi, bu esa kostum yangi turlarini ishlab chiqilishini talab etadi, ularning shakli nafaqat qulaylik va maqsadga muvofiqlik bilan tavsiflanishi, balki estetik ifodali, insonning ushbu faoliyat turini qayd etishi ham kerak. Quruvchilar, harbiy shifokorlar va hokazolar uchun maxsus kiyim va kostumlar bunga misol bo‘ladi. Kostum shakli uning estetik to‘g‘ri yechimida maqsadga muvofiq va ifodali bo‘ladi: bunda siluetni aniqlash, kostum qismlari proporsional nisbatlari to‘g‘riligi, detallar ritmik tuzilishi yaqqolligi, kostum rang tuzilishi uning vazifasiga mos kelishi ko‘zda tutiladi. Kostum shaklini uch o‘lchamga ega hajmiy-fazoviy obyekt sifatida qarash kerak. Kostum shakli uning siluetini tavsiflaydi. Kostum silueti deb hajmli shaklning uning xususiyatlarini ajratib ko‘rsatuvchi tekislikda ifodalanishiga aytiladi. Kostumda moda yo‘nalishlarining almashuvi siluetlar almashuvi bilan xarakterlanishi bejiz emas. Kostum silueti yelka chiziqlari va mahsulotning qomat qismi, yeng boshi, bel chizig‘i darajasi va pasti xarakteri ga bog‘liq. Odatda kostum shaklini frontal va profil siluetlar tavsiflaydi (5-rasm). Kiyim ishlab chiqarish industrial negiziga o‘tish va kostumda shakllarning umumiy ixchamlashtirilishi bilan uch yetakchi siluet mustahkamlangan: to‘g‘ri, yarim yotuv chi va 5-rasm. Frontal siluet ( a ) va belga tushuvchi. Keyinchalik silu- aniq kostum profil silueti ( b ). 6-rasm. Kiyim siluetlari: a — yoshlar; b — katta yoshli ayollar. etni yosh belgisiga ko‘ra bo‘linishi o‘rnatildi: o‘smir qiz kostumi silueti, yosh ayol kos tumi silueti va katta yoshli ayol kostumi silueti. O‘smir qiz kostumi siluet dinamikligi bilan farqlanadi (6- rasm, a ). Yosh ayol kostumi lirik, jozibali siluetga ega. Katta yoshli ayol kostumi elegantli, odatda siluet plastik yopiqligi bilan farqlanadi (6-rasm, b ). Siluetning estetik qabul qilinishi va ifodaliligi ko‘p jihatdan kostum shaklining texnik ishlab chiqilishi sifati bilan aniqlanadi. Shakl ning konstruktiv tuzilganligi siluet xarakte rini aniqlaydi. Biroq qaytarma bog‘lanish ham bo‘lishi mumkin – bir silu- etning o‘zi ni qator hollarda turli konstruktiv yechimlar bilan olish mumkin. 14a b a b

Siluetlarni figuraga yotish darajasiga ko‘ra (yarim yotuvchi, belga tushuvchi, erkin, kengaytirilgan, pastga toraytirilgan) va geo metrik shakl ko‘rinishi bo‘yicha tasniflash mumkin. Bu belgilar bo‘yicha siluetlarni taqqoslash, kostum shakllarini qiyoslash mumkin. Kostum asosiy qismlarining barcha bezak qatlamlari, detallarida doimo aniq bo‘lmasa ham, taxminiy u yoki bu geometrik shaklni ko‘rish mumkin (7-rasm). 7-rasm. Siluetning geometrik asosi. Siluet o‘zgarishi belgisi shakl geometrik ko‘rinishining o‘zgarishi bo‘lib u nafaqat konfiguratsiya, balki kattaligi bo‘yicha ham o‘zgaradi (8-rasm). Shakldagi bir elementning o‘zgarishi uning boshqa elementlarining o‘zgarishiga olib keladi. 8-rasm. Shakl 9-rasm. Shakl qismlari birikish o‘zgarikattaligining o‘zgarishi. shi dan uning qabul qilinishining o‘zgarishi. Massa, shakl, uning og‘irligi ni ko‘rish orqali qabul qilinishi nafaqat shakl alohida qismlari o‘lchamlariga (9-rasm), balki ularning turli yo‘llar, bezaklar bilan to‘ldirilish darajasiga, gazlama rangi, rasmi yoki faktura xarakteri (10-rasm), alohida detallar o‘lchamlariga (11-rasm) ham bog‘liq bo‘ladi. 15 10-rasm. Shaklning yo‘llar, bezaklar bilan to‘ldirilishi darajasiga ko‘ra qabul qilinishining o‘zgarishi. 11-rasm. Shaklning faktura, rasm bilan to‘ldirilishi darajasiga ko‘ra qabul qilinishining o‘zgarishi.

12-rasm. Shaklning detal miqdori va kattaligiga ko‘ra qabul qilinishining o‘zgarishi. Bu tavsiflar nisbati kishi figurasi o‘lchamlarini ularning o‘rta cha standart o‘lchamlardan og‘ishida qabul qilinishiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, kostum shakli ma’lum geometrik shakl, o‘l cham lar, massa, siluet yuzasi bilan tavsiflanadi. Shaklning plastik xususiyatlari Kostum shakli kostum alohida hajmlari yoki qismlarini konstruktiv yechimi va qo‘shilish yo‘li bilan yaratiladi. Bu qo‘shilish ro‘y beruvchi yo‘llar konstruktiv deb ataladi (13-rasm, a ). Ularga biriktiruvchi choklar, bo‘rtma choklar, kesish, vi- tochka shaklini ajratish yo‘llari va hokazo kiradi. Bu yo‘llar dekorativ bezalgan bo‘lsa (baxyaqator, kashta, bog‘ich, tasma va hokazo), ular konstruktiv-dekorativ deb ataladi. Bu holda konstruksiyaning o‘zi estetik funksiyani bajaradi (13-rasm, b ). Kashta, to‘r, merejka, tasma va hokazo ko‘rinishdagi sof dekorativ yo‘llar ham mavjud (13-rasm, d, e ). 13-rasm. Kostumda yo‘llar: a – konstruktiv; b – konstruktiv-dekorativ; d , e – dekorativ. Asosiy qurilish materiali sifatida gazlamalar va trikotaj polotnolar o‘z plastik xususiyatlari, drapirovkalanish darajasi bilan shakl xarakterini aniqlaydi: uning yumshoqligi, oquvchanligi, skulptura aniqligi yoki qattiq-quruqligi. Demak, shaklning plastik xususiyatlari uning konstruktiv yechimiga ham, gazlamalar xususiyatiga ham bog‘liq bo‘ladi (3-sxema). 3-sxema. Gazlama va uning xususiyatlari 16a b d e

Kiyim ishlab chiqarish uchun sanoat ishlab chiqaruvchi gazlamalar (3-sxema) tola turi: tabiiy (o‘simlik yoki hayvonlardan olingan), sun’iy (o‘simlik yoki hayvonlardan olingan xomashyoni mexanik yoki kimyoviy qayta ishlash yo‘li bilan olingan tolalar) va sintetik (ko‘mir, neft va boshqa smolalarni kimyoviy qayta ishlash yo‘li bilan olingan tolalar) bo‘yicha tizimlashtirish mumkin. Gazlama olish uchun iplarni tayyorlashda ko‘pincha yetarli darajada gigiyenik, mexanik, texnologik, ekspluatatsion va estetik talablarga javob beruvchi turli tolalar aralashmasidan foydalaniladi. Iplarni shakllantirish jarayonining o‘zi turli-tuman: ular ko‘p yoki kam eshilgan, fasonli eshilgan, buklirlangan, profillangan va hokazo bo‘lishi mumkin. To‘quvchilik va trikotaj o‘rilishlarning turli usullari turli faktura yuzali va turli plastik tavsifli gazlamalar va trikotaj polotnolar ishlab chiqarilishiga yordam beradi. Masalan, yupqa, tiniq, kapron gazlamalar ma’lum taranglikka ega bo‘ladi. Ulardan shakli gazlama yengilligiga mos keluvchi hurpaygan mahsulotlar tayyorlanadi. Bunday gazlamalardan mahsulotlar ko‘rinuvchi choklari minimal bo‘lishi kerak (bunday gazlamalarda choklar mahsulot tashqi ko‘rinishini qo‘pollashtiradi va og‘irlashtiradi). «Yog‘simon», «Oquvchan» (krepsatinga o‘xshash) gazlamalar odatda (satin o‘rilishi tufayli) yaxshi aks ettiruvchanlik, yaltirash xususiyatiga ega bo‘ladi. Bunday gazlamalardan mahsulotlarni gazlamaning figura bo‘ylab plastik harakatini ko‘zda tutuvchi yetarli darajadagi hajmli qilib bajariladi, bunga yengil drapirovkalash bilan erishiladi, shunda gazlamaning ifodaliligi mahsulot shaklini dekorativ ohanggacha 17

ko‘taradi. Quruq gazlamalar (jun lavsan bilan, zig‘ir tola lavsan bilan va hokazo) mahsulot tayyorlashda ma’lum texnik qiyinchiliklar yaratadi, biroq tarang plastiklikka ega bo‘ladi, ular odatda, yumshoq, tinch tuslarga bo‘yaladi. Ulardan bosiq, biroz «yumshatilgan» yoki qat’iy aniq shakllar (kostumlar, ko‘ylaklar, ko‘ylak-paltolar va hokazo) yaxshi chiqadi. Shunday qilib, kostum shaklining plastik xususiyatlari haqida gapirganda (uning geometrik aniqligi yoki yumshoqligi, ovalligi yoki notekisligi va hokazo) materiallarning ma’lum xususiyat lari va shakl xarakteri o‘rtasida to‘g‘ri bog‘lanish mavjud. Bu demakki, umuman ma’lum geometrik turdagi shakl yaratish zarur bo‘lsa, gazlamalar ulkan turli-tumanligidan ma’lum konstruktiv yechimi bilan bu shakl doimiyligini ta’minlay oluvchilarinigina tanlash kerak. 6. Libos shakllari va siluetlari Moda – barcha ijtimoiy o‘zgarishlarning eng sezgir «asbobi», shu bilan birga bu murakkab ruhiy rejadagi hodisa. Modani ta’riflarning biror-bir toifasiga kiritib bo‘lmaydi (ijtimoiy, iqtisodiy, ruhiy). Moda hodisasini to‘g‘ri baholash va unga ta’rif berish uchun uni turli darajalarda hamda barcha nuqtayi nazardan qarab chiqish kerak. Modani nisbatan katta tarixiy vaqt bo‘lagida qarab chiqish lozim, shunda uning o‘zgarishlari doimiy bo‘lib ko‘rinadi, qisqa davr ichida esa moda o‘zgarishi anarxik bo‘lib ko‘rinadi. Vaqtning nisbatan katta bo‘laklarida ikki davrni ajratish mumkin: biri sof tarixiy, boshqasi xotiraviy; uning uchun ushbu mavsum modasidan oldin bo‘lgan modalar haqida xotira imkoniyati xarakterli. Uzoqdan doimiy va yaqindan anarxik bo‘lgan moda vositalarning ulkan qamroviga ega. Moda ba’zida hech qanday samarali asoslar bilan boshqarilmaydigan bexos to‘qnashishlar asosida paydo bo‘luvchi deb hisoblanadigan hodisalarning aynan shu toifasiga kiradi. Moda o‘z taraqqiyotida ma’lum qonuniyatlarga ega. Kostum rivojlanishi yo‘llarini oldindan ayta olishda suyanish mumkin bo‘lgan ba’zi elementlarning takrorlanish davrlari mavjud. Modani oldindan ko‘ra olishni qisman eksperiment baholashlar yo‘li bilan ham, ya’ni turli guruhdagi odamlardan ularga nima ma’qul yoki sotib olishni istashlarini so‘rab olish ham modaning ko‘p omillarini hisoblash va taqqoslash orqali uning keyingi rivojlanishini aniqlash mumkin. Ro‘y berishi kerak bo‘lgan narsani oldindan ko‘rish, o‘tmishdan kelib chiqib xabar elementlari vaqtiy yoki fazoviy izchilligini olib o‘ta olishdan iborat takrorlanishlar doimiy ro‘y bersa, ular biz ni ritm tushunchasiga olib keladi (misol: yurak urishi, yil fasllari almashinuvi, to‘lqinlar almashinuvi va hokazo); ayni paytda tartib siz takrorlanishlar (ritm yo‘qligi), hodisa takrorlanishining kutilishi, umidi, ishonchini chaqirmaydi. Shunday qilib, modani oldindan ayta olish uchun kostumning biron-bir obrazi, shakli yoki elementi modaning keyingi rivojlanishi to‘g‘risidagi faraz lar qilishga imkon beruvchi takrorlanishlarini aniqlash muhim. Demak, davriylik tushunchasi shaklning tugallanganligi va tashkil etilganligi bilan bog‘lanadi. Shakl tashkil etilishini faqat sxema yasalishi orqali tushunish va aniqlash mumkin; struktura – kostum shaklining umumlashtirilgan geometrik tuzilishi. Biroq bizning barcha fikrlarimiz ideal modellarni yasali shiga tegishli, shuning uchun hozirgi vaqtda kelgusi kos tumning aniq modelini ayta olish mumkin deb o‘ylash kerak emas. Faqatgina bu shakl, detallar, materiallar va hokazo o‘zgarishlarni u yoki bu darajada aniqlash mumkin. 18

Modani oldindan aytishda muhim holat har bir bosqichdagi sotsiologik so‘rovlar hisoblanadi, chunki u taklif etilayotgan modaga tuzatishlardir. Iste’molchilar bilan aloqa qilmay turib yetarlicha aniq ma’lumot ham, samarali loyihalashtirish ham bo‘lmaydi. U yoki bu moda shakllarining rivojlanishida aholining turli qatlamlaridagi afzal ko‘rishlarni aniqlashga yordam beruvchi turli uslublari mavjud. Turli aholi qatlamlari tomonidan moda g‘oyasi turlicha qabul qilinadi. Eng o‘tkir takliflarni yoshlar tez oladi va rivojlantiradi, o‘rta va keksa yoshlilar unga ancha bamaylixotir qarashadi, biroq ta’sir ma’lum tarzda insonning madaniyati, ijtimoiy ahvoli va boshqa omillarga bog‘liq tarzda ro‘y beradi. Nihoyat, aholining konservativ qismi mavjud bo‘lib, u dastlab modaga keskin salbiy munosabatda bo‘ladi va uning alohida takliflarini faqat ma’lum vaqt o‘tgandan keyin qabul qiladi. Moda shakli ning tasdiqlanishi ko‘p jihatdan odamlarni yangi shaklni qabul qilishga tayyorlash bilan bog‘liq; bu ma’noda uning g‘oyalarini moda mahsulotlari sotuvda paydo bo‘lgunga qadar tashviqot etilishi katta o‘rin egallaydi. Biroq o‘tkir g‘oyalar tez o‘tishida ham, ularni o‘zlashtirilishiga ma’lum vaqt ketadi. Bu omillarning hammasini hisobga olib moda rivojlanishidagi hamma tendensiyalarni ko‘zda tutish va undan loyihalashtirish bosqichida foydala nish mumkin. Ishning boshlanishi juda muhim bosqichdir. Aynan shu yerda moda rivojlanishining tendensiyalari va zaminlari to‘g‘ri aniq lanishi kerak. Dastlab bu masalani turli sohalardagi yuqori malakali mutaxassislari tor doirasida, masalan estetik komis siya ishchi guruhi tomonidan hal etilishi kerak. U nafaqat modaning asosiy yo‘nalishini aniqlaydi, balki model turlari, o‘tkir, klassik, o‘tuvchan modellarni beradi. Bu bosqichda ma’lumot juda muhim, shaklning oldingi davrlardagi rivojlanish qonuniyatlariga suyanib alohida shakllarni jurnallarda paydo bo‘lgunicha shaklni qanday loyihalashtirishni tushunib olish zarur. Oldingi kostumlar, moda bilan o‘xshashlik darajasi turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, 30 yildan keyin kostumlarda qator shakl elementlarining mos kelishini ko‘rish mumkin, 5 yildan keyin esa faqat ranglar gammasi takrorlanadi, takrorla nish deganda shakl umumiy tuzilishiga yoki timsoliy tavsiflarga o‘xshashlik ko‘zda tutiladi, chunki timsolning aniq takrorlanishi tarixda bo‘lmaydi, bundan tashqari kostum tizimining hamma qatlamlari o‘z rivoj lanish davrlariga ega. Shunday qilib, ko‘rib turganimizday, o‘xshashliklar mavjud, bunda o‘xshashlik darajasi belgilarni taqqoslashda aniqlanishi mumkin, har bir elementning rivojlanishdagi holatini ko‘zda tutish lozim. Bularning hammasi tahlil qilinib, yangi tuzilishga (negizida yangi shakl tuziluvchi) kiritiladi. Oldingi tuzilmadan keyingisiga o‘tish xususiyatini topish va bu elementlar o‘zgarishini topish muhim. 14-rasmda 1910–2000-yillar kostumlarining geometrik tuzi lishi, keyingi rasmda esa 2007-yil gi kostum tuzilishi sxe ma ko‘rinishida berilgan. 15-rasmda keyin gi besh yil ichidagi model variantlari, asosiy qism- lar, bel chizig‘i holati, uzunligi, chiziqlar tendensiyasi, siluetlar geo metriya si va hokazo kiritilgan tahlil sxe masi berilgan. Bu yerda o‘zaro bog‘liq to‘g‘ri burchaklardan iborat shakl yaqqol ifodalangan. Shakl vaqtda shakllanishini 14-rasm. XX asr kostumlari 19a b d

tushunish uchun yetarlicha dav ri geometrik tuzilishi: a – to‘g‘ri ichida tarixiy kostumlarni tahlil burchakli; b – ovalsimon; qilish va taqqoslash ke rak. Shakl- d – trapetsiyasimon. ning geometrik o‘ziga xosligini, uning elementlarining taranglik darajasini, figuraning plastik egilishi va boshqa belgilari ni aniqlash asosida tarixiy kostumlar turlar va davrlar bo‘yicha tasniflanadi. 15-rasm. Kostum shakli o‘zgarishi grafigi ( a ) va kostum baza shakli ( b ) – 5 yil ichidagi tahlil (2001–2005-yillar): 1 – yubka uzunligi; 2 – yeng uzunligi; 3 – yoqa borligi; 4 – baska borligi; 5 – bel chizig‘i holati; 6 – yeng o‘mizi chuqurligi; 7 – yelkalar chizig‘i. Modaning uzoq vaqt mavjudlik davri davomida o‘zgarish qonuniyatlarini o‘rganib uni oldindan aytish mumkin. Modani oldindan ko‘ra olish nafaqat mahsulot ishlab chiqarish bosqichida, balki tolalar, iplar, gazlamalarni, tayyorlash bosqichida ham zarur bo‘lib, bu davr tayyor mahsulotlar sotuvda paydo bo‘lishidan 1–2 yil oldin boshlanishi zarur. Modani oldindan aytish nafaqat uning asosiy tendensiyalari rivojlanishini kuzatishga, balki unga turli aholi toifalarining munosabatiga ham asoslanishi kerak. Moda rivojlanishi tamoyillari sohasida o‘tkazilgan ilmiy izlanishlar qat’iy qonun va qoidalarga bo‘ysunishini ko‘rsatdi. XX asr kostumi geometrik shaklining rivojlanishi ulardan uchtasiga – to‘g‘ri burchakli, uchburchakli (trapetsiyasimon) va ovalga silindr, konus va sharsimon yuza proeksiyalari kabi asoslangan. Modaning har bir davri bu shakllarning ma’lum to‘plamiga ega bo‘lgan, ular vaqt o‘tishi bilan transformatsiyalangan (16-rasm). 20a b 7 6 5 4 3 2 1 2001 2002 2003 2004 2005

16-rasm. Kostum to‘g‘ri burchak shaklining yillar o‘tishi bilan o‘zgarishi. O‘tgan davrlar kostumlari o‘zaro taqqoslansa, ko‘rib chiqilayot gan shakllarning navbat bilan almashinuvi qadimgi Misr, qadimgi Gretsiya (to‘g‘ri burchak), o‘rta asrlar (uchburchak, trapetsiya), tiklanish davri (kvadrat), barokko uslubi, rokoko (oval) va XX asr (to‘g‘ri burchak) kostum usullari almashinuvida aks ettirilgan. Modaning har bir davrida odatda yonma-yon, kurashib, qo‘shili shib ikki shakl rivojlanadi, biroq bunda doimo o‘ziga qolgan hammasini bo‘ysindiruvchi dominant shakl bo‘ladi. Bu kiyim shakllaridan har biri kengligi va uzunligi o‘zgarishining o‘z davrlariga ega. Sinusoid ko‘rinishli grafik egrilar (17-rasm) asosiy uch shakl rivojlanishi haqida tushuncha beradi. Ulardan hech biri biron davrda to‘liq yo‘qolmaydi, faqatgina modada cheklangan chega ralarda bo‘ladi va ma’lum bir bosqichda yangilanib paydo bo‘ladi. 211909 1960 1965 1966 19671920 1926 1937 1944

17-rasm. Shakl uch geometrik elementlari rivojlanishi grafigi: (– – –) to‘g‘ri burchak, (– ⋅ – ⋅ – ) trapetsiya, (–––) oval. Kiyim shakli rivojlanishini tahlil qilish asosida yillarda uning o‘zgarishini quyidagi davrlari qayd etildi: 100, 72, 48, 36, 24, 12, 6 va 3 yillik shakl o‘zgarish davrlari sezilarliroq bo‘lib, ular modali deb atalishi mumkin. Vaqtning katta davrlarini qamrab oluv chi va iqtisodiy yoki ijtimoiy sohadagi yirik voqealarni aks ettiruv chi davrlar zamonaviy shakllarni tavsiflaydi. Shakllarning tez-tez almashinuvi faqat kostumning tashqi belgilariga tegishli bo‘ladi: gazlama fakturasi, rangi, chiziqlari va boshqalar, ularni mobil elementlar deb atash qabul qilingan. Tuzi lish yoki barqaror elementlar (shu jumladan gazlama tuzilishi, mah sulot umumiy geometrik shakli, uning qismlarining proporsional nisbatlari, metrik ko‘rsatkichlar) ancha barqaror, ular modaning tez-tez va o‘tkir o‘zgarishlariga uchramaydi, bu esa kostumni chuqurroq o‘rganish va uning muhim belgilarini aniqlashga imkon beradi. Biroq mobil elementlar kostum shaklining umumiy o‘zgarishida juda muhim ahamiyatga ega, rivojlanish natijasida eski shaklni buzadi va uning prinsipial o‘zgarishlarini tayyorlaydi. Masalan, dastlab shakl sof chiziqlardan iborat bo‘ladi, keyin u dekorativ pardozlar, furnitura, naqsh, chiziqlarning murakkablashuvi hisobiga rivojlana boshlaydi, bu uning buzilishiga olib keladi. Modaning o‘tkir takliflari ushbu davr madaniy boyligini tashkil etuvchi ancha barqaror shakllarni rad etadi. Kiyim assortimenti muayyan siluet shakllarda yasaladi, bunda yangi mahsulotlar bu siluet shakllariga kiradi va bizning u yoki bu siluet to‘g‘risidagi tasavvurimizni kengaytiradi. To‘rt yetakchi siluetlar ajratiladi (18-rasm): to‘g‘ri ( a ), trapetsiyasimon ( b ), yarim yotuvchi ( d ) va belga yotuvchi ( e ). 2280 B A C70 60 50 40 30 20 10 0 1934 35 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 62 64 66 68 37 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 63 65 67 69 70 71 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 73 75 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95 97 99 01 03 05

18-rasm. Siluet shakllari: a – to‘g‘ri; b – trapetsiyasimon; d – yarim yotuvchi; e – belga yotuvchi. Model rasmlarini sxemalar bo‘yicha bajarishni bu jarayonni tezroq o‘zlashtirish uchun o‘rganishadi. Sxemalar bo‘yicha chizish kos tum rivojlanishi mantig‘i to‘g‘risida tasavvur bermasa ham, u turli proporsional qismli kerakli siluetlarni tez yasashga yordam beradi. Modaning har bir yangi rivojlanish davrida kostumning o‘z proporsiyalari mavjud bo‘lib, moda ideali deb ataladi. Bu eng avvalo uning silueti, ya’ni kostumning eng sodda geometrik shaklda – uchburchak, to‘g‘riburchak, kvadrat, oval va hokazo – timsoliy ifodalanishi (19-rasm) bo‘lib, unda asosiy bog‘lamlar (yelka, bel, ko‘krak) muayyan qismlari ajratiladi. Bu bog‘lamlar figura proporsiyalarida ham ajratilgan (20- rasm), biroq ular turli vaqtda turlicha yetakchi bo‘ladi. Figura plastikasi bu bog‘lamlarni kostumning gorizontal yoki vertikal teng yoki noteng qismlarga bo‘lib ajratib ko‘rsatadi. Kostum shaklida noteng elementlarning qo‘shilishi tartibi uning ritmik tuzilishini aniqlaydi va kishi emotsiyalariga ta’sir qiladi. U yoki bu elementlarning kostum tashkil etili shida metrik takrorlanishi (teng qismlarning takrorlanishi) ritmga bo‘ysunadi. Yangi gazlamalar paydo bo‘lishi bilan rassom-modeler yangi timsoliy ko‘rinishlarni izlaydi, ularni boshqa to‘ldirishlar, aksentlar va ritmik tuzilishli kostumning ko‘rinish shakllariga aylantiradi. 19-rasm. Siluetlarning geometrik shakllari. 23a b d e

20-rasm. Turli yetakchi bog‘lamlar yelka ( a ), ko‘krak ( b ), bel ( d ) va bo‘ksalar ( e ) ajratilishi. Kostumda siluet shaklining ahamiyati katta. Kostum shakli figu ra bilan birgalikda ayni bir paytda hajmiy- fazoviy tuzilishda bo‘ladi, siluet esa kostum massasining fazodagi harakatini ko‘rsatadi. Siluet shakl modellar to‘plamining keyingi ishlab chiqilishi uchun ham qo‘llanadi va bu yerda siluet butun to‘plam mazmunini tushu nish uchun kalit sifatida chiqadi. Yetakchi siluetlarning har doim ko‘rinishi o‘zgarib turadi, bi roq asosan ushbu ko‘rinish shakllarida saqlanib qoladi (21-rasm). Bunda zarur turli-tumanlik ichki qismlar, turli konstruktiv chiziq lar va gazlamalar plastikasi hisobiga ham erishiladi. b 21-rasm. Siluet shakllarida ( a ) hajmlar va bir siluet doirasida ( b ) proporsional qismlarning o‘zgarishi. To‘g‘ri siluetlar to‘g‘ri yoki to‘g‘riga yaqin kontur chiziqlarga ega. Bunday siluet statika, muvozanat, tinchlik va qat’iylik taassurotini qoldiradi, ayollar figurasini erkaklarnikiga o‘xsha tadi. To‘g‘riburchak balandligi bo‘yicha qanchalik ko‘p cho‘zilgan bo‘lsa, figura shunchalik xushbichim ko‘rinadi. Trapetsiyasimon siluet asosida trapetsiyaga mos keluvchi kengaytirilgan shaklga ega, kengligi yuqoriga yoki pastga o‘zgaruvchi «trapetsiya» silueti turlicha taassurot qoldiradi. Trapetsiyasimon siluet uchburchak bilan hamohang bo‘ladi. Trapetsiyasimonda bosh kiyimni o‘tkir uchli shaklda bajarilsa, uchburchak hosil bo‘ladi. Siluetning bu shakli to‘g‘ri shakldan ko‘ra dinamikroq, chunki harakat katta shakldan kichikka yo‘nalganda yuqoriga rivojlanish tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bunday shaklning cho‘qqisini pastga qilib teskari aylantirilsa, u beqaror va dinamik bo‘lib ko‘rinadi. Yarim yotuvchi siluet botiq chetli guldon murakkab shakliga ega. 24a b d e a

Belda yotuvchi siluet shakli uchi biri ikkinchisiga kiruvchi ikki uchburchak bilan ifodalanadi. Bu nisbatan barqaror shakl bo‘lib, ayni paytda gazlamalar fakturasi, hamda bu shaklga qo‘shimcha hajmlar kiritish hisobiga (masalan, yenglar) u harakatchan, plastik bo‘lishi mumkin. Murakkab siluetlar turli konfiguratsiyali geometrik shakllardan tuziladi. Siluetning istalgan shakli ikki proeksiya – frontal (fas) va profil proeksiyaga ega. To‘g‘ri va oval siluetlar burilishda shaklni kam o‘zgartiradi, shuning uchun ularda frontal siluet ancha ifodaliroq. Trapetsiyasimon, yarim yotuvchi va ayniqsa belda yotuvchi siluetlar harakatda o‘zgaradi, shuning uchun ularda nafaqat frontal, balki yon tomondan proeksiyasi ham muhim. Kishi kiyimini o‘rganish va chizishda har bir model proporsiyalari va hajmlarini to‘liq ko‘rinishda berish zarur. Kostumning umumlashtirilgan shakli uning silueti ko‘rinishida beriladi, konstruktiv chiziqlar esa bu shaklni materialda amalga oshirishga yordam beradi. Buni grafik rasmni model o‘tkazishda tushunish ayniqsa muhim. Kiyim assortimenti haqida gapirganda, masalan, palto va butun ustki kiyimni siluet ko‘rinishida qarash kerak (ustki kiyimni tayyorlashda foydalaniluvchi gazlama shaklni yaxshiroq «saqlaydi», uni ifodaliroq qiladi); kostumda proporsiyalar siluetni tarkibiy qismlarga ajratish bilan hal etiladi; ko‘ylakda kostumning yangi aksentlari va yangi modali to‘ldirishlar (nyuanslar) ko‘proq ishlatiladi. Ko‘ylaklar bajariluvchi gazlamalar kostumdagi barcha yangiliklarni ajratib ko‘rsatib, shaklni xilma-xillashtiradi. Kostumning istalgan shakllari, masalan, ko‘krak qismi va yubka, gavda o‘lchamlari ustki qismi (tos bilan) va pastki qismi oyoq uzunligi bilan moslashtiriladi. Yubka hajmi bel va bo‘ksa hajmiga, yenglar hajmi qo‘lga, yoqa o‘lchami bo‘yin o‘lchamlariga va hokazo mos keladi. Shuning uchun kostumdagi proporsiyalar, proporsional qismlar haqida gapirganda, odam gavdasi uyg‘unligini ko‘zda tutish lozim. Odam gavdasi qismlari o‘lchamlarining mosligi kostum proporsional qismlari negizi dir. Shuning uchun to‘liq figuralar uchun modellar, o‘smirlar uchun modellar mavjud bo‘lib, ular manekenchi standart figurasiga tayyorlangan modellardan hajmlari bilan farq qiladi. Shunday qilib, kostum proporsiyalari deb odam gavdasi proporsiyalariga qarab kostum qismlarining o‘zaro o‘lchamlari moslik munosabatlarini atash mumkin. Kostumda turli harakatlar uzatilishiga muayyan proporsiyalar orqali erishiladi: statika, ya’ni hamma qismlarning tenglashuvi (simmetrik va asimmetrik yechimdan foydalaniladi) va dinamika – asimmetriya dinamik yo‘nalishini kuchay tiradi. 22-rasmda skelet suyaklari va mushak lar birikishi joylariga mos keluvchi anatomik nuqtalarni biriktiruvchi chiziqlar, shuningdek chiqib turuvchi nuqtalar (ko‘krak bezlari markazi, tizzalar kosachasi balandligi, kuraklarning chiqib turuvchi nuqtalari va hokazo) ko‘rsatilgan. Bu nuqtalardan konstruksiyalashda foydalaniladi va figuraning 22-rasm. Figuraning kons truktiv nuqtalari deb ataladi. konstruktiv nuqtalari. 25

Bu konstruktiv nuqtalar orqali konstruktiv chiziqlar o‘tkaziladi, bu chiziqlar yordamida proporsiyalar qismi kabi qo‘llanuvchi hajmlar yaratiladi. 7. Libosda chiziqlar Chiziq – rassom ning amalda eng ko‘p qo‘llaydigan badiiy tilidir. Uning yordamida shakl va tekislik chega ralari aniqlanadi. Chi ziq tasvir etilayotgan shakl ni atrofmuhitdan ajra tib ko‘rsatuvchi chegaradir. U shakl chegara sini aniq lash bilan birga, rassomning hissiyoti va hayajoniga ta’sir etadi. Chiziqqa tasviriy san’atda ko‘plab tavsiflar berilishi shundandir. U yengil va sehrli, turg‘un va intiluvchan, iliq va shiddatlidir. Tarixda ko‘p rassomlar chiziqni his qilish qobili yatiga ega bo‘lib, bizga san’at turlaridan ulkan badiiy meros qoldirganlar. Chiziqli yo‘l bilan tasvirlash va aniqlashtirish ijod ning o‘ziga xos uslubi hisoblanadi. Rassom ixtiyoriy san’at asari, shuningdek, libos yaratishda turli chiziqlardan foydalanadi. Bu 23-rasm. – to‘g‘ri gorizontal, to‘g‘ri vertikal, egri Chiziqlar turlari. chiziqlar, qiy shiq, siniq, ara lash, para- llel va kesishuvchan chiziq lardir. Gorizontal chi ziqlar buyum kengligi haqida ma’lumot berib unga to‘lalik, tinchlik, turg‘unlik hissiyotini bag‘ishlaydi. Chiziq larning cheksiz xilmaxilligini uch xislatli guruhga ajratishimiz mumkin: to‘g‘ri chiziqlar, egrilik radiusi doimiy chiziqlar – yoylar, egrilik radiusi o‘zgaruvchan chiziqlar – porabola, giperbola va spiral (23-rasm). To‘g‘ri va egrilik radiusi doimiy bo‘lgan chiziqlar insonda turg‘unlik, tinchlik, muvozanat holatli hissiyotini vujudga keltiradi. Egrilik radiusi o‘zgaruvchan chiziqlar esa aksincha o‘zgaruvchan, dinamik, to‘lqinlanish, bejirimlik hissiyotini keltirib chiqaradi. Porabola va giperbolalar aktiv his etilganligi uchun, ular ruhi yatni tez charchatadi. Shuning uchun uning libos, oyoq kiyim va boshqalarda qo‘llanilishi chegaralanadi. Inson hissiyotining o‘zgaruvchanligi uning jamiyatdagi yashash sharoiti, xalqning milliy o‘ziga xosligi, turli tabaqalanishlarning ijtimoiy holati, mutaxassisligining tavsifi, malakasi, madaniy yetukligiga juda bog‘liqdir. Masalan, bir rang turli xalqlarda turlicha his etiladi, motam rangi bir xalqda qora, ba’zilarda oq, ba’zi larda esa havo rangdir. Rus tadqiqotchisi N.G. Chernishevskiy «San’atning haqiqatga estetik munosabati» deb atalgan ilmiy ishida dehqon, savdogar va amaldor ayollarda turli chiziqlar, nisbatlar va shakllar bir-birida farqli, o‘zgacha zavqla nish hissini uyg‘otishini nihoyatda sodda va ishonchli yo‘l bilan tushuntirgan. Bundan shu narsa kelib chiqmoqdaki, insonning ijtimoiy tabiati atrof-muhitga bo‘lgan munosabatiga aniq ta’sir etadi. Chiziqlar yordamida biz libos siluetida va uning alohida qismlarida mukammal aniqlikka erishishimiz mumkin (24-rasm). Libos shaklining tashqi konturini ko‘rsatuvchi chiziqlar siluet chiziqlari deyiladi. Ular libos tavsifini yaratishda aniqlovchi bo‘lib xizmat qiladi (24- a rasm). Siluet (fason)ning ichki tuzilishiga yordam beruvchi chiziqlar fasonli chiziqlar deb ataladi. Fason chiziqlari siluet bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib unga bo‘ysunadi (24- b rasm). Ular siluet chiziqlarini kuchaytiradi. Siluet va fason chiziqlarining birligi 26

va uyg‘unligi libosning timsolli va uslubiy yechimining yaxlitligini ta’minlashda yordam beradi. Bir tavsifga ega chiziqning doimiy qo‘llanilishi, libos aniqligini zerikarli va noaniq qilib qo‘yishi mumkin. 24-rasm. Libosda chiziqlar: a – siluet, b – fason, d – konstruktiv, e –dekorativ chiziqlar. Libosning hajmiy shakli, uning konstruksiyasini (vitochkalar, koketkalar va boshqa libos detallarini) ko‘rsatuvchi chiziqlar – konstruktiv chiziqlar deb ataladi (24- d rasm). Libosning bezagi bo‘lib xizmat qiluvchi va uni istalgan vaqtda libos shakli va konstruksiyasini buzmay turib, olib tashlash mumkin bo‘lgan chiziqlar – dekorativ chiziqlar deyiladi (24- e rasm). Dekorativ chiziqlar odatda konstruktiv chiziqlarga bo‘ysinuvchi bo‘ladi, ko‘pincha u bilan to‘qnashishi, bir o‘rinda bo‘lib qolishi mumkin. Bir libosda tafsifi turlicha bo‘lgan chiziqlar uyg‘unlashishi mumkin. Masalan, to‘g‘ri chiziqlarning jiddiyligini ravon fason chiziqlari yumshatadi. Chiziqlarning uchta asosiy yo‘nalishlari mavjuddir: Vertikal chiziqlar shaklning dinamikasini kuchaytirib, qomatga uzunroq ko‘rinish bag‘ishlaydi. Gorizontal chiziqlar qomatni nazarimizda kengaytirib, bo‘yi ni qisqartiradi va shaklga katta mustahkamlik, statiklik bag‘ish laydi. Diagonal chiziqlar (og‘malar) shaklning dinamikasini kuchaytira turib, bir-biridan uzoqlashgan paytda qomatni kengaytiradi va bir-biriga yaqinlashgan sari uni ixchamlashtiradi. Ixtiyoriy libosda, uning kompozitsion fikriga qarab uch xil chiziq barobar qatnashishi mumkin, ammo ularning biri urg‘u bo‘lib xizmat qiladi. Barcha yo‘nalishlardagi chiziqlarni uyg‘unlashtira turib, unga yagona yo‘nalishni asos qilib olinishi chiziqli libos kompozitsiyasining mohiyati hisoblanadi. Fason chiziqlarning joyi va yo‘nalishining tanlanishi siluet tavsifidan kelib chiqadi. To‘g‘ri tushgan siluet ko‘pincha chiziqlarning ixtiyoriy joylanishi va yo‘nalishi bilan mutanosib bo‘laveradi. Libosning yuqori qismidagi gorizontal chiziqlar, nazarimizda yelkani keng ko‘rsatadi, jaketning etak chizig‘ida bo‘lsa, bo‘ksani kengaytiradi. Etakdagi bezak chiziqlar (taxlama, burmalar, kashtalar, kantlar) shakllarning to‘g‘ri burchakli to‘rtburchagini tugatadi. Markaziy chok, vertikal relyeflar, og‘ma chiziqlar siluetning mustahkamligini buzmaydi. Diagonal yo‘nalishli chiziqlar ko‘pincha uchburchak siluetlarda yanada aniq ko‘rinadi. Markaziy o‘q chiziq siluetni yuqoriga intili shini kuchaytiradi. Ushbu siluetda gorizontal chiziqlarni qo‘llash o‘rinsizroq, chunki ular shakl dinamikasini sustlashtiradi. 27 a b d e

Vertikal va gorizontal chiziqlar oval siluetda deyarli qo‘llanilmaydi. Bu yerda siluet chiziqlarini takrorlovchi nafis og‘ma chiziqlarni qo‘llash o‘rinlidir. Har bir libosda «asosiy» deb nomlanuvchi chiziq mavjud. Asosiy chiziq libosning tavsifini ko‘rsatib, uning vazifasi, uslubiy yechimini belgilaydi, bu chiziq konstruktiv ham, yoki dekorativ chiziq ham bo‘lishi mumkin. Libos kompozitsiyalarida chiziqlarning to‘g‘ri va mutanosib topili shi, shu kompozitsiyani yaxlit va tugallangan ko‘rinishini vujudga keltiradi. Uyg‘un libos kompozitsiyasini yarata olishda, har bir chiziq ning xususiyatini bilish va uni qo‘llash mahorati kuchli bo‘lishi juda zarurdir. Libos yaratishda «nisbiylik» qonuniyatlari Libos shakli turli qismlardan iborat bo‘lishi mumkin, bu uning kishi gavdasi shakllari, material xarakteri va mahsulotga ishlov berilishi texnologiyasi, ushbu kiyim turiga qo‘yiluvchi talablar va uning vazifasiga qarab izohlanadi. Libosni to‘liq qabul etishda uning bor qismlarini boshqasi bilan taqqoslaymiz. Chiziqli kattaliklar, yuzalar va hajmlar, materiallar fakturasi tavsiflari, rang dog‘lari kattaliklari va hokazoni taqqoslash, qiyoslash mumkin. Ikki bir turdagi kattaliklarni taqqoslash natijasi nisbatdir. Ikki taqqoslanuvchi kattaliklar nisbatini ijobiy qabul qilinishi ularning moslanganligi, o‘lchamlar to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi. Moslikning eng oddiy turi bir xillik, ya’ni to‘liq o‘xshashlik (tenglik, chiziqlar, yuzalar, massa, fakturalar, rang takrorlanishi). Bir xil nisbatlardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish lozim, chunki alohida elementlarning ko‘p marotaba takrorlanishi tez charchatadi, qabul qilinishni susaytiradi. Chiziqlar, yuzalar, massalar, fakturalar, rangdagi kichik farqlar nyuans nisbatlarni namoyon qiladi. Farqlar qancha ko‘p bo‘lsa, bu nisbat kishi qabul qilishiga shunchalik faolroq, dinamikroq ta’sir etadi. Chiziqlar, yuzalar, massalar, fakturalar, rangda yaqqol ifodalangan farqlar kontrast nisbat deb ataladi. Kontrast nisbatlardan foydalanish chegarasi butun shaklni hali farqlar bilan buzilmagan yaxlitlik kabi qabul qilinishi bo‘ladi. Kontrast nisbatlarning o‘tkir ifodaliligi, taqqoslanuvchi qismlarning qat’iy to‘g‘rilanishi ma’lum qonuniyatlarning hisobga olinishini talab etadi. Nyuans nisbatlar ifodasizlik, sustlikka olib kelishi mumkin. Shuning uchun ko‘pincha kontrast va nyuans nisbatlar qo‘shilishidan foydalaniladi, ya’ni shaklning bir xususiyatlari o‘zining kontrast nisbatlari bilan taqqoslanadi, boshqalari bu boshlanishni rivojlantiradi, biroq ifodalilikning bu darajasida emas, keyingilari esa birinchilariga o‘z barqarorligi bilan bo‘ysunadi va nihoyat, ushbu kostumda bo‘ysungan rol o‘ynaydigan nyuans nisbatlar fon bo‘lib yangraydi. Shunday qilib, shakl turli xususiyatlari ohanglaridagi polifonik xushbichimlilikka ularning uyg‘unligi bilan erishiladi. Bunda asosiy vosita qismlar nisbatini aniqlash bo‘ladi. Kostumni tashkil etishda sodda arifmetik va murakkab geometrik proporsiyalardan foydalaniladi. Arifmetik proporsiyalar (25-rasm) butun sonlar nisbatida tuziladi (bir kattalikning modulligi – takrorlanishiga asoslangan). Geometrik proporsiyalar geometrik figuralardan hosil qilinadi. Ma’lum elementlarning nisbati ularda samarasiz munosa- 28

25-rasm. Arifmetik proporsiyalar asosida olingan kostumning proporsional qismlari. batlar bilan – kasr sonlar nisbati bilan ifodalanadi. «Oltin kesilish» proporsiyalari soddalik uchun butun sonlar qatori bilan ifodalanuvchi sonlar matematik qatorini hosil qilishi mumkin. Bu qator sonlari – 3, 5, 8, 13, 21, 34, 56 – ikki oldingi son yig‘indisi kabi hosil bo‘ladi, har bir juftlik nisbati esa 3–5, 5–8, 8–13, 13–21 va hokazo – «oltin kesilish» nisbatiga yaqin. Kostumda shakl barcha xususiyatlari bo‘yicha proporsionallashtiriladi, ya’ni nafaqat detal o‘lchamlari nisbati, balki faktura yuzalari, rang, dekorativ va bezak elementlari nisbati ham aniqlanadi (26-rasm). 26-rasm. Geometrik proporsiyalar asosida hosil qilingan shaklning qismga ajratilishi. U yoki bu proporsional nisbatlarning tanlanishi mahsulot javob berishi kerak bo‘lgan funksional va estetik talablar bilan shartlanishi kerak. Shuning uchun hamma hollarda bir xilda yaxshi proporsiya bo‘lishi mumkin emas. Proporsional nisbatlardan foydalanish yaxlit shakl olish uchun faol vositadir, chunki mahsulotning alohida chiziqli va hajmli qismlari qat’iy o‘lchamlar mosligini yaratadi. 291 / 3 1 / 2 1 / 4 B Ba a 1 / 8 3 / 8 5 / 8 2 / 8

Kostum shaklining plastik tashkil etilishi Kostum turli elementlari, shu jumladan uning shaklining alohida qismlarining ritmik tashkil etilishi ma’lum darajada butun kostumning shakl plastikasi xarakterini aniqlaydi. Kostum plastikasi ostida uning shakli bir yo‘nalishdan boshqasiga asta-sekin o‘tishi tushuniladi. Kostum shakli uning yuzasi «harakati» yo‘nalishining bu yuza ga tegishli yo‘l yo‘nalishi o‘zgarishi bo‘yicha kuzatish qulay. Kostumda bu konstruktiv yo‘llar bo‘lishi mumkin (bort cheti, vitochkalar chizig‘i, bo‘rtma chok chizig‘i). Bunda chiziq va yuzani shakl rivojlanishining bir yo‘nalishida qarash kerak. Va aksincha, chiziqlar harakati kuzatilsa, harakat va rivojlanishning xarakteri u joylashgan yuzaga ham xos bo‘lishini ta’kidlash mumkin. Chiziqlar turli-tumanligini ularning chizilishiga ko‘ra uch guruhga ajratish mumkin: qiyalik radiusi to‘g‘ri, doimiyli egrilar (aylanasi va ular chizig‘i – yoylar) va o‘zgaruvchili egrilar (parabola va spiralli). To‘g‘ri chiziqlar va yoylar bir tekis, tinch harakatni ifodalaydi, chunki bu harakat negizida metrik takrorlanish yotadi. Egrilik o‘zgaruvchi radiusli chiziqlar (parabolalar, spirallar) dinamik, ular tezlashgan yoki sekinlashgan harakatni ifodalaydi, chunki ular negizida ritmik takrorlanish yotadi (ritmik takrorlanish o‘z navbatida oldingi va keyingi kattalikning proporsional nisbatiga asoslangan). Har qanday murakkab egri ko‘rsatilgan uch guruhdan birining chiziqlariga mos keluvchi bo‘laklardan iborat bo‘ladi. Kostum silueti chizgilari ancha-muncha murakkab chiziqdan iborat. Siluet chizig‘i alohida qismlari shakl hosil qiluvchi bo‘lishi mumkin. Masalan, XIX asr o‘rtasi kostumining muhim qismi silindr bo‘lgan. Uning shakli vertikal to‘g‘ri chiziq bo‘lagi bilan tavsiflanadi, uning o‘zi shakl hosil qiluvchi chiziq bo‘ladi. XVIII asrning ikkinchi yarmi ayollar kostumida pane bilan tutib turiluv chi yubkalarda (obruchlardagi ostki yubka) parabola shakl hosil qiluvchi chiziq bo‘lgan. Shunday qilib, kiyimning shakl hosil qiluvchi chiziqlarining ritmik asosi uning plastik tashkil etilishi va shaklining xarakterini aniqlaydi. Mahsulot shaklining plastik tashkil etilishi rassom tomonidan eskizlash bosqichidayoq amalga oshiriladi. Eskizda shaklning plastik rivojlanish xarakteri (yuzaning shakli bir qismidan boshqasiga «oqib o‘tish» xarakteri) ko‘rib chiqiladi, har bir chi ziq xarakteri ularning o‘zaro va shakl siluet chiziqlari bilan mosligi ishlab chiqiladi. Kostum yaratilishiga kasbiy munosabat gazlama plastik imkoniyatlarini aniqlashga intilishi, ularni sinab ko‘rishni ko‘zda tutadi. Gazlama xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish (alohida hollarda buning teskarisi – gazlama xususiyatlarini yashirish, yoki ushbu gazlamani boshqa gazlama xususiyatlarini ko‘rsatishga majbur etish, masalan, maketlashtirishda). Shaklning plastik ishlab chiqilishi nafaqat konstruksiya bilan, balki mahsulotning texnologik dasturini tanlashi, jarayonni bajarishdagi usullarning o‘zi bilan ham ta’minlanadi. Shakli barqaror gazlamalardan mahsulotlar shakli skulpturaligi bichiqning har bir detalining nam-issiqlik bilan ishlov berishda shakllanishi, ularning o‘zaro aniq qo‘shilishi bilan erishiladi. Ustki kiyim shakllari skulpturalikka ega. Shakllarning xush ko‘rinishiga yengil, sirg‘aluvchi, ipak gazlamalardan turli drapirovkalar, burmalar, haqlar hosil qilish orqali erishish mumkin. Harakatlanishda gazlamaning figurada eshilishi, uning yuzasi to‘silishi, drapirovka tubida yorug‘lik va soya o‘ynashi yaltirash taassurotini yaratadi. 30

Shunday qilib, kostum shakl plastikasi hajmlar proporsiyasi, shakl hosil qiluvchi chiziqlar xarakteri, shaklning konstruktiv yechimi, uning elementlari ritmik tashkil bo‘lishi, mahsulotga texnologik ishlov berilishi va gazlamaning plastik xususiyatlariga bog‘liq. Kostum tashkil etishda simmetriya Kostumni badiiy loyihalashtirish nazariyasi va amaliyotining keyingi o‘n yilliklar ichida rivojlanishi uning tashkil etilishi bilan bog‘liq ba’zi masalalarni yangi pozitsiyalardan qarashga asos beradi. Kostumga o‘zaro bog‘langan kiyim qismlari, poyabzal, bosh kiyimlari va qo‘shimchalar tizimi kabi munosabat «kostum» tushunchasidan ma’lum vaqt bo‘lagi yoki butun davr tavsifi kabi foydala nishga imkon beradi (masalan, Qadimgi Misr, Gretsiya kostumi, Yevropa o‘rta asrlari, XX asr alohida o‘n yilliklari kostumi). Kostum tarixini o‘rganishda bizning ongimizda ushbu davr kostumi haqida yetarlicha to‘liq tasavvur paydo bo‘ladi. Bu timsol ko‘p sonli illustrativ materiallarni tahlilida olingan umumiy tavsiflar asosida paydo bo‘ladi, ya’ni har bir davr tipik kostumi timsoli namoyon bo‘ladi. Biroq umumlashtirishni aniq xususiyatlar – rang, material, bezaklardan uzoqlashib, shaklni geometriklashtirib davom ettirish ham mumkin. Umumlashtirishning bu darajasida shaklning fazoviy tuzilishi hosil qilinadi, unda uning alohida hajmlari o‘zaro bog‘liqligi aniq o‘qiladi. Kostum kishining imkoniyatlari yoki xarakterli xususiyatlari tufayli «yashaydi»; u yoki bu usulda turish (uning qomati) va kostumda harakatlanish (harakatlanishda fazoda uning ko‘p qatlamligi namoyon bo‘ladi – yubkalar va yenglar, sharflar va ro‘mol uchlari hilpiraydi va hokazo), imo-ishoralar usuli bilan (plastik ishora yenglar va umuman kostum alohida qismlari plastikligini qayd etishi yoki, aksincha, o‘sha plastik ishora kostum geometrik kontrast shakllarda tuzilgan bo‘lsa, uning xarakteriga qarshi bo‘lishi mumkin). Shunday qilib, kostum kishidan ajralmas va uni struktura darajasiga qarab chiqishda (uning prinsipial tuzilganligi darajasida) biz u kiydirilgan kishini ham ko‘zda tutamiz. Kostum tuzilishi kishi umurtqasi sohasidan o‘tuvchi o‘qqa egadek. Umurtqaning egiluvchanlik xarakteri qomatni aniqlaydi. Qomatiga ko‘ra muayyan kishi turlari ma’lum: me’yoriy tuzilishli, qomati bukchaygan va egiluvchan. Biroq, «modali qomat» ham mavjud bo‘lib, u «kostum qanday ko‘rinishi»ning asosiy shartidir (modern usulidagi ayollar figurasining moda qomati xarakterli). Kostum tuzilishini qarab chiqishda, u barqaror va mobil elementlardan tuzilgani haqida gapirish mumkin. Barqaror (doimiy) elementlarga yaxlit shaklning asosiy qismlari – lif, yubka, yenglar kiradi. Mobillarga (tez o‘zgaruvchi) elementlarga kostum detallari (yoqalar, cho‘ntaklar va hokazo), qo‘shimchalar (sumka, tayoqcha), bosh kiyimi, poyabzal kiradi. Umumiy tuzilishga ega kostum shakllari doimiy elementlar umumiyligi bilan birlashadi, mobil elementlar turli-tumanligi esa ularga individuallik bag‘ishlaydi, ularning ravshanligini aniqlaydi. Barqaror elementlar o‘zaro birlashib kattalik bo‘yicha muayyanga kiradi, tuzilish o‘qiga nisbatan joylashib simmetriyaning muayyan turini hosil qiladi. 31

Simmetriya deganda shakl tuzilishining tashkil etilish prinsipi tushuniladi. Simmetriya masalalari olim A.V. Shubinkov tomonidan kristallografiyada to‘laroq o‘rganilgan. Simmetriyaning bir turdagi namoyon bo‘lishi guruhlarga birlashtirilgan. Kostum shaklini tavsiflash uchun quyidagi guruhlar qabul qilingan: klassik, o‘xshashliklar, afinali va egri chiziqli. Klassik simmetriyada bir shaklning barcha nuqtalari simmetriya o‘qiga nisbatan boshqa shakl nuqtalariga mos keladi, bunda shaklning metrik xususiyatlari (bo‘laklar uzunligi, ular orasidagi burchaklar) o‘zgarmas bo‘lib qoladi. Klassik simmetriya uch turda namoyon bo‘ladi: o‘qli (27-rasm, a ), shuningdek burilishli (27-rasm, b ) va tengliklarda mos keluv chi (27-rasm, d ). 27-rasm. Kostumda klassik simmetriyaning namoyon bo‘lishi: a — ko‘zguli simmetriya; b — burilishli tenglik; d — mos keluvchi tenglik. O‘xshashlik simmetriyasida, nafaqat haqiqatan teng shakllar, balki ko‘proq yoki kamroq masshtabdagi o‘sha konfiguratsiya shakllari ham qarab chiqiladi. O‘xshashlik simmetriyasi ikki turda namoyon bo‘ladi: parallel va spiral harakatda. Parallel harakat simmetriyasi shakli bir-biriga o‘xshash qismlarning parallel holatda o‘zaro masshtabi kichik yoki kattalashishidan iborat (28-rasm, a ). Ushbu prinsip aso sida biri ikkinchisiga yig‘iluvchi matreshkalar qi lingan. 28-rasm. Kostumda o‘xshashlik simmetriyasining namoyon bo‘lishi: a — parallel harakat simmetriyasi; b — spiral harakat simmetriyasi. Spiral harakat o‘xshashlik simmetriyasi shakllarning burilish o‘qiga nisbatan ma’lum burchakka izchil burilishini ayni paytda masshtabni oshirish yoki kamaytirish bilan amalga oshi rishdan iborat (28-rasm, b ). Kostumda vintli simmet riya ko‘ylak drapirovkasi, poyabzal iplari, soch turmaklari xarakteri ning taqsimlanishida namoyon bo‘ladi. 32a b d a b

Afina simmetriyasida o‘xshash, biroq bir turdagi deformatsi yalarga uchragan shakllar qarab chiqiladi. Afina simmetriyasi uch turda namoyon bo‘ladi: cho‘zilish, siqilish, siljish. Cho‘zilishda shakl berilgan yo‘nalishda kattalashadi. Moda rivojlanishi jarayonida bu o‘zgarishlarning yangi shakli yuqoridan pastga qarab o‘sib borib, o‘zining keyingi konstruktiv belbog‘ini asta-sekin to‘ldirib borganda, ya’ni uzayib borganda yaqqol ko‘rinadi (29-rasm, a ). Siqilishda shakl berilgan yo‘nalishda kich rayadi (siqilish-cho‘zilishga teskari jarayon). Moda rivojlanishida shakl cho‘zilishi jarayoni hajm kattala shuvi elementlarining to‘planishi yordamida katta bo‘lmagan hol dan hajmliga asta-sekin o‘tadi, keyin esa shakl qisilishi jarayoniga o‘zgaradi. Siljish deganda asos tekisligi o‘zgarmay qolib, vertikal o‘q qiya holat qabul qilgan, atrofi esa ellipslarga aylanuvchi shakl o‘zgarishi tushuniladi, ya’ni shakl hajmi o‘zgarmas bo‘lib qolib, plastik ifodaliligi o‘zgaradi. Kostumda bu figuraning fazodagi holatiga, uning moda qomatiga tegishli (29-rasm, b ). Shunday qilib, afina simmetriyasi guruhida klassik va o‘xshashlik simmetriyasi guruhlaridan farqli u yoki bu moda tendensiyasi ning vaqtda rivojlanishi ro‘y beruvchi o‘xshash kostumlarning qatorini qarab chiqish lozim bo‘ladi. Egri chiziqli simmetriyada dastlabki vertikaldan siqish, egish, «sindirish» va eshish jarayonlari orqali hosil qilingan shakl lar 29-rasm. Kostumda afina simmetriyasining namoyon bo‘lishi: a – cho‘zilish va siqilish simmetriyasi; b – siljish simmetriyasi. ko‘rib chiqiladi. Dastlabki variant o‘qi va tekisligi bunday o‘zgarish natijasida egri chiziqlar va yuzalarga aylanadi. Shakllar siqilishini boshlang‘ich variantning turli usullar bilan amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan majburiy deformatsiyasi sifatida qarash mumkin. Kostum uchun belning tortilishi xarakterliroq. Bu ayniqsa XIX asr modasi uchun xarakterli (30-rasm, a ). 33a torayish kengayish b 1998- yil 2000-yil 2002- yil 2005- yil

Shakl egilishi bir yoki bir necha yo‘nalishlarda amalga oshirilishi mumkin. Kostumda egilishlar figuraning profil tekislikda harakatlari natijasida amalga oshiriladi – gotika davri kostumiga xos siluet abrisi, modern uslubiga xos S sifat siluetlar. O‘q egilishi darajasiga qarab kiyim shakli siluet plastikasi ham mos o‘zgaradi (30-rasm, b ). Shakl «sinishi» ushbu yoki bir necha yo‘nalishda vertikal o‘q «sinishi» shartida hosil bo‘lishi mumkin. Kostumda bu shakl - ning monolitligini buzuvchi aylana burmalar, burmalar bilan ajratilishi kabi yoki siluet shaklning keskin o‘zgarishi kabi namoyon bo‘ladi. Bunday simmetriya XIX asrning 40—50-yillar kostumi uchun xarakterli (30-rasm, d ). Shakl eshilishi shaklni deformatsiyalovchi muvofiq harakatda hosil qilinishi mumkin. Kostumda bu modern usulida yaqqol namoyon bo‘lgan (1906—1910-yillar), bu figuraning bel sohasida egilishi ayni paytda ko‘krak qafasi va boshni tushirilgan yelka tomon burishi bilan erishilgan. Bu ta’sir sharflar, palantinlar, shleyf va hokazo joylashtirilishi bilan kuchaytiriladi (30-rasm, e ). a b 30-rasm. Kostumda egri chiziqli simmetriyaning namoyon bo‘lishi: a – siqish simmetriyasi; b – egish; d – «sinish»; e – eshilish simmetriyasi. Simmetriyaning egri chiziqli guruhi o‘z sun’iyligi (karkas konstruksiyalar, kishi figurasi proporsiyalarining deformatsiyasi), holatni ifodalash uchun tinch vositalar yetarli bo‘lmay qolgan kuchlanish bilan ma’lum bo‘lgan kostum rivojlanishi davrlarini tavsiflaydi. Shunday qilib, kostum rivojlanishida o‘rnashib qolgan tinch davrlar uchun yakka mahsulotlarni loyihalashtirishda klassik va o‘xshashlik simmetriya guruhlari xosroq, afina simmetriyasi guruhi kiyim shaklini oldindan aytishda modali assortimentni strategik rejalashtirish vositasi kabi foydalanilishi mumkin. «Asimmetriya» tushunchasi shakl elementlarini fazoviy tashkil etilishidagi murakkab tobelikni, simmetriya oddiy turlari yo‘qligini anglatadi. Xususan, asimmetrik kompozitsiya taqqoslanayotgan kattaliklar proporsiyalariga rioya qilinishini talab etadi. Bunday kompozitsiyalarni tashkil etish ritmik rivojlanishning yo‘nalishlari ritm o‘lchamlari almashuviga bog‘liq. Kostum kishi figurasi bilan bog‘ liqligini hisobga olgan holda (umumiy ko‘rinishda simmetrik, uning asimmetrik kompozitsion yechimi) alohida faollikka ega bo‘ladi. Asimmetriyaning yaqqol namoyon bo‘lmasligi shaklning kichik miqdori yoki hatto bir xususiyati bo‘yicha qo‘llanganligini anglatadi. Bunday kompozitsiyalar amaliy simmetriya ichida asimmetriya namoyon bo‘lishida hal etiladi. Masalan, asimmetrik rang li yo‘lli gazlamalardan bajarilgan ko‘ylakning qat’iy simmetrik konstruksiyasi o‘zi haqida noodatiy bir narsa kabi fikr yuritishga majbur qilmaydi, lekin asimmetrik cho‘ntaklar yoki klapanlar joylashtirilsa, to‘q rangli sumka va tikuvchilik ro‘molidan to‘ldiruvchi sifatida foydalanib, ro‘molning uzun uchi yelkaga tashlanib tursa, kostumning umumiy tuzilishi yaqqol asimmetrik kabi yangraydi. 34d e

Asimmetriya uyg‘unligi asta-sekin ochiladi. U yaxshi rivojlangan intuitsiya va kompozitsion yaxlitlikni nozik his etilishini ta lab etadi, hamda birgalikda kompozitsion muvozanatga olib keluv chi qonuniyatlarning murakkab nisbatiga asoslanadi. 8. Libosda ritm tushunchasi Umumiy ko‘rinishda ritm tushunchasi bu elementning vaqtda yoki fazoda muayyan takrorlanishidir. Ritmning eng oddiy namoyon bo‘lishi bu bir elementning bir xil teng oraliqda (vaqt yoki fazo) takrorlanishi, bunday ritm metrik deb ataladi. Element o‘zining yoki elementlar o‘rtasidagi oraliqning o‘sishi proporsional izchil ritmni tavsiflaydi. Ritmik tuzilishlar asosida proporsional nisbatlar yotadi. Oddiy metrik qator bir kattalikning bir xil takrorlanishiga asoslangan. Shuning uchun uning qo‘llanishi o‘lchovni alohida his etilishini ta lab etadi, chunki ortiqchaligi bir turlilik, monotonlik hissini uyg‘otadi. Murakkab metrik qator o‘zining teng oraliqdan keyin takrorlanuvchi bir necha kattalik asosida tuzilishi mumkin. (Bu prinsip asosida yo‘l-yo‘l gazlamalar uchun kompozitsiyaning ko‘p qismi tuziladi). Ritmik (proporsional o‘suvchi yoki kamayuvchi) qator oldingi elementning keyingisi bilan proporsional nisbatiga asoslangan. Bunda geometrik tuzilish bilan hosil qilinuvchi samarasiz nisbatlardan foydalaniladi. Oddiy metrik qator statiklik bilan tavsiflanadi. Ritmik qator (uning proporsional asosiga qarab) katta yoki kichik tezla nish bilan rivojlanadi va dinamiklik bilan tavsiflanadi. Kostum elementlari (vertikal, gorizontal, spiral, nurli, radial, bir yo‘naltirilishli va qarama-qarshi yo‘nalishli) murakkab yo‘nalishlarda metroritmik tashkil etilishi mumkin (31-rasm). 31-rasm. Kostum elementlarida ritmik rivojlanish yo‘nalganligi: a – spiral; b – nurli; d – radial; e – parallel – qarama-qarshi; f – parallel – bir yo‘naltirilgan; g – murakkab. Shaklning barcha xususiyatlari, uning qismlari va detallari ritmik yoki metrik tashkil etilishga bo‘ysunadi. Kostumning ritmik tashkil etilishida faqat bir o‘lchamdan foydalanish juda kam uchraydigan hodisa. Ko‘pincha turli o‘lchamlarning metroritmik qo‘shilishini ko‘rish mumkin. Bu o‘lchamlarning mosligi ularning proporsional bog‘liqligiga asoslanishi mumkin. Masalan, metrik qatorning bir o‘lchami furniturani (tugmalar joylashtirilishi), boshqasi – gazlama yo‘llari kengligini, uchinchisi bu yo‘llarning yorug‘lik munosabatlarini, metrik qatorning keyingi o‘lchami ko‘ylak burmalarini tashkil etib, uning siluetiga muhim ta’sir etadi, ya’ni detallar elementlar kabi shakl silueti ham ritmiklashtirishga uchraydi. 35a b d e f g

32-rasm. Kostumda ritmning turlicha namoyon bo‘lishi: a – shakl alohida hajmlarining tashkil etilishi; b – konstruktiv va dekorativ yo‘llarning tashkil etilishi; d – yorug‘lik munosabatlarining tashkil etilishi; e – faktura munosabatlarining tashkil etilishi; f – detallar joylashuvi va o‘lchamlari; g – shaklning ritmik qismlarga ajratilishi. Shunday qilib, kostumda ritmning namoyon bo‘lishi turli-tuman (32-rasm). Shakl turli elementlari va xususiyatlari ning ritmik tashkil etilishi yaxlit shakl olinishida kuchli vositadir, shuning uchun u ham proporsionallashtirish kabi kostum tuzilishi qonuniyatlariga kiritiladi. 9. Kiyim modelini yaratishda gazlamaning tutgan o‘rni Gazlama rasmlari turli-tumanligini geometrik, o‘simlik, hayvon va aralash xarakterdagi rasmlar bilan ko‘rsatish mumkin bo‘lib, bunda geometrik rasmlar alohida o‘rin tutadi. Geometrik xarakterdagi rasm sof geometrik yoki kuchli geometriklashtirilgan shakllardan yasaladi. Ularga klassik rasmlar (no‘ xat, yo‘l, katakcha va ularning variantlari) kiradi. Geometrik shakl va yo‘llarning mumkin bo‘lgan barcha uyg‘unliklaridan foydalaniladi. O‘simlik xarakteridagi rasm o‘simlik dunyosining tasviriy va uslublashtirilgan shakllaridan iborat bo‘ladi. To‘qimachilik rasmida hayvonlar tasviri ko‘pincha kuchli uslublashtirilgan yechimda bo‘ladi – ko‘pincha chiziqlar yoki tekisliklar, naqshli yechimlar yoki multiplikatsion, yumshoq ha zil sifatigacha yetkaziladi. Bunday gazlamalarda aralash motivdagi rasmlar keng qo‘llanadi. Kompozitsiyaning «quroq» yechimi o‘simlik va geo metrik motivlar uyg‘unligida tuziladi. Mavzuga oid rasmlar suvenir, bosh va tikuvchilik ro‘mollarida yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Gazlamada bajarilgan rasm aniq naqsh motivlarning ko‘p yoki kam sonidan iborat bo‘lishi mumkin, ular miqdori turli-tuman. Gazlamada takrorlanuvchi (raportda) rasm o‘lchami esa ishlab chiqarish sharoitlari (bosmalash valining kengligi, bosmalash elagi yuzasi va hokazo)ga bog‘liq bo‘ladi. Gazlama kupon rasmga (raport gazlama kengligiga teng) ega bo‘lishi mumkin, bunday gazlamalar, odatda, tantanali marosimlar yoki yozgi dam olish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Kiyimlarning turli turlarini modellashtirishda gazlama rasmlarini tanlashga jiddiy qarash, uning xarakteri va xususiyatlari, jins, yosh belgilariga qarab, kiyim taqsimlanishiga ko‘ra funksional vazifasi, mavsumga oidligi va kiyimni tayyorlash xarakterining jihatlariga mosligini hisobga olish lozim. Bolalar kiyimi uchun gazlamalar har doim kompozitsiyaning alohida aniqligi, murakkab bo‘lmagan, kulgili rasmlarning oson o‘qilishi va rang sofligi bilan ajralib turadi. 36a b d e f g

Keksa yoshli kishilar uchun gazlamalar past tuslarda, naqshli motivda mayda yoki o‘rtacha kattalikdagi rasmlar bilan bajariladi. Biroq bu odatlardan tez-tez chekinadilar. Bunday gazlamalar ko‘pincha yoshlar zamonaviy kostumida modali ohangga ega bo‘ladi. Keksa odamlar esa vazifasiga ko‘ra ko‘proq ochiq tus dagi yetarlicha kontrast naqshli shakl ishlanmali gazlamalardan foydalanishadi. Bunday gazlamalardan tikilgan kiyimlar «yoshartiradi» va figura konturidan e’tiborni uzoqlashtiradi. Kiyimlar tayyorlashda gazlamalardan foydalanishdagi hozirgi erkinlikka qaramay ta’kidlash mumkinki, erkaklar uchun sorochkalar ishlab chiqarishda afzallik naqshli motiv, mayda yoki o‘rta kattalikdagi rasmli, bosiq koloritda, geometrik yoki kuchli uslublashtirilgan xarakterdagi yoki yetakchi murakkab rang ohangida yoki sof ranglar nisbatida hal etilgan aralashlik dagi gaz lamalarga beriladi. Kiyimlarning amaliy faoliyati jamoada o‘tadi. Jamoa ishi sha roitlari ma’lum darajada kostumning xarakterini ham, u uchun gaz lama tanlashni ham ma’lum darajada aniqlaydi. Ish uchun kostum o‘z jihozlari, rangli yechimiga ega ma’lum xonada, yaqin masofada qabul qilinadi. Kiyim (ko‘ylaklar, bluzkalar, yubkalar, sarafanlar, erkaklar sorochkalari va hokazo) mayda yoki o‘rtacha rasmli, ancha kontrast rangli gazlamalardan yaratilishi mumkin. Gazlama ning yirik rasmi yumshoq kolorit yoki naqshli shakl elementlarining «nozik» ishlanishini talab etadi. Bu prinsiplarda kundalik kiyim ning hal etilishi nafaqat individual kostum yaratishga, balki kishilar jamoasini ma’lum yaxlitlikda qabul qilishga imkon beradi. Forma kiyimini modellashtirishda individuallikning namoyon bo‘lish imkoniyati ma’lum darajada torayadi, biroq bunday kostum yaxlit mehnat jamoasini atrof-muhitda ifodaliroq namoyon etadi. Bayramona va turli dam olish turlari uchun kostumlarda juda keng rasmlar qamrovi bo‘lgan gazlamalardan foydalaniladi. Kiyimlarning mavsumlarga ko‘ra bo‘linishi gazlama rasmlarini tanlashda ham aks etadi. Yil faslining sovuq vaqti uchun kiyimni (kuzgi-qishki davr) iliq, to‘yingan tusli geometrik abstrakt va uslublashtirilgan rasmli gazlamalardan bajarish afzalroq, issiq palto va kurtkalar uchun plash guruh gazlamalari sovuq, nafis tuslarda bajariladi. Issiq yil fasli (bahorgi-yozgi davr) kiyimi uchun tasviriy xarakterdagi yengil o‘simlik rasmli o‘tkir kontrast ranglar yoki ochiq sof tusli gazlamalar ko‘proq to‘g‘ri keladi. Gazlama suratini tanlash kiyimni tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Individual buyurtmalar bo‘yicha kiyim tayyorlashda rasmlarning bir yo‘nalishligi yoki naqsh motivi kattaligi kabi xususiyatlar mayda rasmli gazlamadagidan ko‘ra gazlama sarfi ko‘pligini hisobga olmaganda alohida qiyinchilik tug‘dirmaydi (lekalolararo chiqindilar bichish detallarida rasmni moslash tirishda oshadi). Kiyimni ommaviy ishlab chiqarishda rasm ning bunday xususiyatlari umuman to‘g‘ri kelmaydi. Ular gaz lama sarfla nishini oshiradi, bu mahsulotning nomuvofiqligiga olib keladi. Shunday qilib, gazlama rasmini tanlash qator omillar bilan shartlanadi: kiyimning yosh va jins belgisi, mavsumiyligi, funksio nal vazifasi va tayyorlash usuli bo‘yicha mo‘ljallanishi. Bu omillarni mahsulotni ommaviy ishlab chiqarishda hisobga olish juda zarur. Faktura gazlama tuzilishining tashqi namoyon bo‘lishidir. Ma’lum faktura ta’sirlariga iplar shakli hosil qilishdan boshlab gazlama hosil bo‘lishi butun jarayoni natijasida erishiladi. Faktura kattaligi va uning gazlama yuzasi birligiga elementlari miq doriga ko‘ra gazlamalar ifodaliligi turlicha bo‘lgan yuzaga ega. 37

Gazlama yuzasi xarakteri bo‘yicha gazlamalarni silliq, g‘adir-budir, buklirlangan, bo‘rtma choklilarga ajratish mumkin. Har bir guruh ichida o‘ralish turi, iplarning shakllanish xarakteri, tola turiga ko‘ra o‘z bo‘linishlari bo‘ladi: silliq – yaltiroq (teng aks etuv chi), yaltiroq (yo‘naltirilgan aks ettirilishli), nursiz (tarqoq aks ettirilishli), mayda va o‘rta zarrachali g‘adirlik, buklirlangan – o‘rtacha va yirik zarrali, bo‘rtma chokli – rasmli, yo‘l-yo‘l. Shunday qilib, gazlama rassom-modeler uchun ikki muhim tavsiflarga ega – aniq plastik va faktura xususiyatlari. Amaliyotdagi bu kiyim tayyorlash gazlamalari tavsiflari belgidek bo‘lib qolgan. Ulardan birining qabul qilinishi boshqasi to‘g‘risida va umuman gazlama to‘g‘risida tasavvurni chaqiradi. Kostum tashkil etilishida texnologik va plastik xususiyatlar, faktura, rang va rasmi bo‘yicha turli gazlamalardan foydalaniladi (gazlamalar va trikotaj, plyonkali va noto‘qima materiallar va boshqalar). Ular kostumning vazifasi va uning har bir alohida qismidan kelib chiqqan holda tanlanadi. Bu doiralarda kontrast qo‘shilishlar ham, va albatta, juda yaqin fakturali gazlamalar tanlanishi tabiiy. Shaklning faktura va plastik xususiyatlari, uning konfiguratsiyasi yaxlit shaklni qabul qilinishida illuziyalar paydo bo‘lishiga ta’sir etadi va shu sababli o‘rta standart o‘lchamlardan og‘gan figuraga kiyimni loyihalashda yaxshilab hisobga olinishi kerak. Shaklning keyingi juda muhim xususiyati – bu rang. Mahsulotni tayyorlashda gazlamaning ajralmas tavsifi sifatida rang mahsulot xususiyatiga, ba’zan esa uning timsoliy tavsifiga aylanadi. Biz «qizil sarafan», «binafsha rang beret» va hokazo so‘zlarni har bir predmet o‘z aniqlovchisiga ega bo‘lgan oddiy so‘z birikmasidek qabul qilmaymiz. Bu so‘z birikmalari mustahkam timsollarga aylanib qolgan. Kishi tasavvurida rang – obyektning eng hajmli, ifodali tavsifi. Turli sharoitlarda bir rangning o‘zi kishi individualligini aks ettira oladi va xalqda bir davr davomida timsoliy ma’no kasb etishi mumkin (qora rang – fuqarolarning aza rangi. Bugungi kunda yosh, kelishgan qizlar o‘z tashqi imkoniyatlarini qora rang bilan ajratib turishini yaxshi ko‘rishadi). Kiyimning jins yosh belgisi, funksional vazifasi, kasbiy tegishliligiga ko‘ra mo‘ljallanishini aniqlovchi tavsif sifatida rangga nisbatan an’anaviy munosabatlar mavjud. Masalan, nafis va toza ranglarning munosabati go‘dak yoshida gilar kiyimini tavsiflaydi, to‘q ranglarning jarangdor faolliligi maktab gacha yoshdagi bolalar kiyimini tavsiflaydi. O‘s mir lar kostum rangining moda takliflarini kuzatib borishadi, biroq ko‘pincha ularning shakllanib borayotgan dunyoqarashidagi maksimalizmiga, jo‘shqin energiyasi va sport bilan qiziqishiga mos keluvchi kontrastlarni afzal ko‘rishadi. O‘rta yoshlilar moda takliflariga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishadi va ko‘pincha murakkab ranglarning chuqur jiddiy tuslarini afzal ko‘rishadi. Kiyimga nisbatan funksional yondashuv uning rang tuzilishini aniqlaydi. Kiyimning kundalik va tantanali, ostki kiyim va ustki kiyimlarga mavjud bo‘linishi bugungi kundagi modaning kuchli ta’siriga qaramay taqqoslashda, rang yechimida prinsi pial farqlanishga ega. Rang kostum xususiyati sifatida ko‘p omillarga va eng avvalo kostum vazifasiga bog‘liq bo‘lgan murakkab hodisa. Kostum shakli bilan bog‘liq holda u katta ma’lumot hajmiga ega va ma’lum ma’noda belgi funksiyasini bajaradi. 38

10. Uslubiylashtirish va uslub Bezakli kompozitsiya qurishda rassomning atrof-muhitning tabiiyligiga qanchalik mahorat bilan ishlov berib, unga o‘z fikr va hissiyotlarini, shaxsiy ohangini qo‘shib ko‘rsata olishi katta ro‘l o‘ynaydi. Bu esa o‘z navbatida uslubiylashtirish demakdir. Uslubiylashtirish ish jarayonida tasvirlanayotgan obyektlar ning (shakl, buyumlarning) qator shartli usullar yordamida shakl lar, hajmlar va ranglar munosabatlarini o‘zgartirish yordamida erishilgan bezakli hamohanglikni o‘zida namoyon etadi. Bezakli san’atda uslubiylashtirish yaxlitlikni ritmik tashkil etish metodidir, shunga muvofiq tasvir kuchaytirilgan bezak san’ati belgila rini o‘zida mujassam etadi va o‘ziga xos naqsh ko‘rinishini oladi. Uslubiylashtirishning turli usullari haqida fikr yuritar ekanmiz, «uslub» terminining ma’nosiga e’tibor qaratishimiz lozimdir. Tarixiy jarayon yo‘lida butun tarixiy davrgagina xos bo‘lgan ma’lum bir aniq tuzilishlar ishlov berilib, mukammallikka yetkazilgan va bu bilan ular tarixiy uslublarni paydo bo‘lishiga zamin yaratgan. Uslub tarix va davrning o‘ziga xos ijtimoiy, iqtisodiy tuzilish bilan belgilangan badiiy tilidir. Uslub badiiy ijodning barcha komponentlarining tarkibi va shakli, shaxsiyligi va davrining yaxlit mujassamliligidagi tasviriy noyobligini ko‘rsatib beradi. Rassom A. Deren «Uslub bu insonning tabiiylikka va shuning aksiga o‘tishidir», deb aytgan ekan. Ko‘pincha uslub, badiiy ijodning barcha komponentlari tarkibi va shakli, koloriti va ishlanish texnikasi, fazoviy tuzilishi orasidagi ichki bog‘liqlik tizimi bilan aniqlanadi. Fazoviy hajm, rang, chiziq, faktura kabi kompozitsiyalarning tasviriy vositalari rassomning ma’lum bir ishni tashkillashtirishi tufayli shaxsiy o‘ziga xoslikni va o‘z navbatida uslubiy ko‘rinishni oladi. Badiiy asar uslubi ma’lum bir tarixiy davrning uslubini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lib, konkret insonning shaxsiy-badiiy ijodi tomon o‘zgarishini namoyon etadi. Rassom tasavvurida badiiy asar uslubi unga ishlov berish jarayonida uyg‘onadi, uning natijasida tasvirlanayotgan obyekt odat dagidan farqli, o‘zgacha bir ohangda, yangi reallikda o‘z ifodasini topadi. Unsurning tabiiy bo‘yoqlariga hissiyotning rang-tuslari qo‘yilsa, shakl dinamikasi muallif fikrini aks ettirishga o‘tadi. O‘zbek xalq rassomlari ijodida tabiat, manzaralar, natyurmortlar va insonlarning o‘ziga xos uslubiylashtirishlarini ko‘ra- miz, shulardan ayniqsa ayol timsoli rassomlarimiz tomonidan ko‘p tarannum etiladi. Ba - diiy tasvirlar orqali rassom - lar ularda kechayotgan nafis bir tuyg‘uni his eta turib, qog‘ozga mo‘yqalam vositasida tushiradi- 33-rasm. J. Umarbekov, A. Nur lar, asar yakunida, realga yaqin ijodida uslubiylashtirish. ammo o‘zlarining tasavvurla- ridan chiqqan timsol namoyon bo‘ladi (33-rasm). Avstriyalik me’mor Otto Vanger barcha rassomlarni uch toifaga bo‘lib qarash mumkunligini tushuntiradi: birinchi toifa – ko‘chirmachilar, ya’ni didi va iqtidori shakllanmagan rassomlardir; ikkinchisi – impressionistlar, ularda ijod qi lish obyekti faqatgina taassurotlarni uyg‘otadi; uchinchisi – uslubchilar (stilistlar), o‘zlarining badiiy asarlariga o‘zlari kashf etgan shakllarni 39

bag‘ishlaydilar, ular haqiqiy ijodkorlardir, biroq uchinchi toifaga erishish yo‘lida undan oldingi ikki toifani kechib o‘tmoqlik darkor. Ko‘p rassomlar ko‘chirish savodini yaxshi o‘zlashtirganlar, ammo ulardan faqat ozginasi tasviriy san’at tarixida iz qoldira olganlar. Tasviriy san’at tarixidan ma’lumki, impressionistlik usuli bilan ishlashni ko‘p rassomlar bilgan, biroq, ulardan faqat ba’zilarining asarlari tengi yo‘q bo‘lib tarixda qolgan, chunki ular obyektga yangicha qarash mahoratini bilibgina qolmasdan faqat o‘zlariga tegishli bo‘lgan, o‘ziga xos tavsif bilan yangi tasvirlarni yarata olish ustasi ekanliklarini namoyon eta olganlar. Uslubiylashtirishni ikki turga bo‘lib qarash mumkindir: A. Tashqi sirtli, shaxsiy tavsifga ega bo‘lmagan, mavjud na-munaga taqlid qilish, yoki uni tayyor uslubiylashgan unsurlar qo‘shilishidan tuzish. B. Bezakli, ya’ni asarning barcha unsurlari mavjud bir badiiy ansambl shartlariga bo‘ysungan holda tasvirini yaratish. Bezakli uslubiylashtirish o‘zining fazoviy muhitga bog‘liqliligi bilan oddiy uslubiylashtirishdan farq qiladi. Shuning uchun masalaga oydinlik kiritishda «bezakli» tushunchasiga alohida to‘xtalib o‘tamiz. Uslub bu zamonning badiiy hissiyoti bo‘lsa, bezakli uslubiylashtirish fazoviy muhitning badiiy tilidir. Bezakli uslubiylashtirishga abstraktlik xosdir – obyektning rassom nuqtayi nazari bilan qaraganda «keraksiz», e’tiborga loyiq bo‘lmagan qismlardan xoli bo‘lgan, eng diqqatga sazovor va shu bilan birga uning mazmunini ochib berishga qodir detallarga nazarni jalb qilish uning mohiyatidir. Badiiy ijodning bezakli uslubiylashtirish jarayonida (masalan, panno) kompozitsiyasining arxitektonika qonuniyatlariga, ya’ni alohida unsurlarning umumiy yaxlitlik qonuniga qat’iy rioya qilinishi maqsadga muvofiqdir. Hozirgi kunda uslubiylashtirishning ahamiyati badiiy usul sifatida ortib bormoqda, chunki insoniyat o‘z atrof-muhitini estetik ma’noga ega bo‘lishiga intilish, shu zaminda uslubiy yaxlit lik yaratishga ehtiyojmandligi ortib borishi kundan-kun kuchay moqda. Libos dizayni sohasida yuksak badiiylikka ega bo‘lishlilikda uning amaliy san’atning kashtachilik, zardo‘zlik, gul bosish kabi ko‘plab sohalarida san’at asarlari yaratishga ehtiyoj sezilib bormoq da. Bu sohalar esa uslubiylashtirishsiz zamonaviy estetik talablarga javob bera olmaydi. Ixtiyoriy naqshli kompozitsiyada biror-bir qonuniyatga, tartibga rioya qilingan bo‘ladi. Ularda mavzularga ishlov berish asosiy ro‘l o‘ynaydi. Kompozitsiyada mavzuning naqadar aniq va yaqqol tasvirlanishi undagi umumiy naqshli tuzilishga bog‘liq bo‘ladi. Yaratilajak kompozitsiyamizning statik yoki dinamik ko‘rinishda bo‘lishini hal etib, mavzularning tasvirlariga ishlov be- 40

34-rasm. Kompozitsiyaning statik yoki dinamik yo‘nalishini olish. ri shni boshlaymiz (34-rasm). Masalan, gul mavzusining eskizli tasvirlariga ishlov bera tu rib, uning ikkinchi darajali qismlaridan nazarimizni chetlatib, aniq va o‘ziga xos tavsiflariga e’tiborimizni qaratishimiz lozim. Bunda shu gulga xos bo‘lgan tavsiflar maksimal darajada bo‘rttirilib, ramziy ko‘rinishga keltirilishi ham mumkin. Obyekt shakllarini qanday o‘zgartirish mumkin? Misol, agarda qo‘ng‘iroqgul o‘z tavsifiga ko‘ra cho‘ziq shaklga ega, bu cho‘ziqlikni faol ravishda oshirishimiz mumkin, yoki anor mevasi, uning aylanaga yaqin shaklga ega ekanligini bilamiz, ushbu tavsifini maksimal darajada aylana qilib tasvirlashimiz mumkin. Tasvirlanayotgan mavzuning bezakli o‘zgarishi jarayonida shaklning egilgan, singan maydonlari muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan shu maydonlar, ayniqsa naqshli tartibning statika yoki dinamikasiga erishish effektini hosil qilish kerak bo‘lsa, o‘zgartirish jarayonida faol yordam beradi. Naqshli kompozitsiyaning rangi yoki koloriti xuddi shunday o‘zgartirish jarayoniga jalb etiladi. U tabiiy namunasidan umuman boshqacha yoki avvaldan o‘ylab qo‘yilgan tuslarda bo‘lishi mumkin. Jonivorlarning naqshlardagi tasviri ham ma’lum bir 35-rasm. Jonivorlarni 36 - rasm . Jonivorlar tasvirini tasvirlash. naqshga bog‘lash. shartlilikni talab etadi (35-rasm). Tasvirda qismlarning ko‘payib ketishi, undagi siluetning yaxlitligiga erishishimizga to‘sqinlik qiladi va kompozitsiyaning umumiyligiga putur yetkazadi. Muhimi, ulardagi siluetning haddan ziyod bo‘linib ketmasligi va sodda guruh shakliga kira olishidadir. Tabiiy shakl shartli bezak ma’nosiga ega bo‘lib, o‘zining jonivorlarga xos bo‘lgan tavsiflarini namoyon etib turishi lozim (36- rasm). Naqshli mavzuga ishlov berish jarayonida hajmiy-fazofiy shaklni tekislikli shaklga o‘zgartirish lozim. Vatanimiz hududida qadimdan ta- nish bo‘lib kelgan naqshlarda biz naqshli mavzularning yuksak mahorat bilan uslubiylashtirilganligiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Nafis did va yuksak iqtidorga ega san’atsevar ajdodlarimizga tegishli asarlarda biz siluet va ranglarning majmui aniq va lo‘nda ko‘rsatilganligiga guvoh bo‘la miz. Ularda tasvirlarning shartliligi bilan birga, undagi obyektlarning tanishliligi mavjuddir. Bu aniq, asrdan asrga o‘tib o‘z e’tiborini 37-rasm. 38-rasm. 41

yo‘qotmagan va esda qolarli bezak timsollaridir (37-, 38-rasm). O‘zbek hunarmandlari yaratgan milliy naqshlar kompozitsiyalari. 11. Rang. Rang uyg‘unliklari Rang insonda ko‘zlar vositasida, yorug‘lik ta’sirida tashqi qo‘zg‘atuvchanlikni vujudga keltiradigan hissiyotdir. Uning vazifasi, insonning atrofini o‘rab turadigan muhitida qulay va yoqimli holatni vujudga keltirishda muhim ahamiyatga egadir. Rang inson hissiyotiga eng kuchli ta’sir etuvchi vositadir. Hayotiy tajriba, tarixiy rivojlanish, tabiat o‘zgarishi va atrof-muhitga bog‘liq holda, har bir xalq o‘zining sevimli rang uyg‘unliklariga egadir. Bu ularga xos rang uyg‘unliklar ularning kiyimlari va interyerlarida aks etadi. Ushbu an’analar shunchalik chuqurlikka egaligi bizga sharoit, insonlarning turmush tarzi va ish faoliyatlari o‘zgargan taqdirda ham, hozirgi zamonda o‘z mavqeini umuman yo‘qotmaganligidan dalolat beradi. Yangi bo‘yoqlarning paydo bo‘lishi, matolarga surat tushirish usullarining rivojlanishi ushbu an’analarni yanada boyitib, ko‘rkam lashtirib bormoqda. Tabiatda barcha uchraydigan ranglar ikki guruhga bo‘linadi. 1. Axromatik ranglar – qora, kulrang, oq ranglar bir-biridan oqishlik bilan farq qiladi. 2. Xromatik ranglar rang tusi oqishlik va to‘yinganlik bilan farqlanadi, uning spektrida inson ko‘zi 150 ga yaqin ranglarni farqlay oladi. Quyidagi ranglar spektr ichida namoyon bo‘luvchi xromatik ranglardir – qizil, qizg‘ish-olov rang, olov rang, sarg‘ish-olov rang, sariq, sarg‘ish-yashil, yashil, yashil-moviy, moviy-ko‘k, ko‘k-binafsha va binafsha ranglar. Rang-tusi – biror rangning oq rangdan farqlanib borishidir. To‘yinganlik – rangning kulrang oqishligida farqlanib borishi. Eng to‘yingan ranglar – qizil, yashil, olov rangdir, to‘yinganligi sustroq ranglar – ko‘k va sariq. Axromatik ranglarda to‘yinganlik nolga teng. Xromatik bo‘yoqning to‘yinganligi oq rang qo‘shilishi bilan susayadi, qora rang qo‘shilishi bilan to‘yinganlik o‘zgaradi. Ranglarning bir xil to‘yinganligida ko‘zlarga ochiq ranglar faolroq ta’sir qiladi, bir xil oqishlikda bo‘lgan ranglarda esa to‘yinganroq ranglar faol ta’sir etadi. Ba’zi ranglar oq rang qo‘shilishi bilan, o‘z rang-tuslarini o‘zgartiradi: iliq ranglar tuslari sovuqlashadi, kadmiy-limon va sariq bo‘yoqlar birmuncha yashillashadi, kadmiy- olov rang qizaradi, sovuq rangli bo‘yoqlar yanayam sovuqlashadi, yashil-moviy va zumrad-yashil moviylashadi, kapalak ko‘karadi va binafsha rang-tusini oladi, qora rang aralashmasi barcha sariq va olov rangli tuslarini yashil tomonga o‘zgartiradi. Inson hissiyotiga ranglarning ruhiy tomondan ta’sir etishidan kelib chiqqan holda, biz eng faol va asablarni to‘lqinlantiruvchi ranglar qizil, olov rang va sariq deb atashimiz mumkin. Kunduzgi yoritilganlikda bu ranglar, ayniqsa qizil «oldinga chiqadi», ular quyoshli iliq taassurot qoldiradi, shuning uchun ular iliq ranglar deb ataladi. Kechki payt qizil rang go‘yoki chuqurlikka siljiyotganday «chekinadi». Ilmiy tadqiqotlarga qaraganda olov rang, qizil ranglar asab tizimini to‘lqinlantiradi, nafas olish va yurak urishini tezlashtiradi, muskul tizimi ishlashini faollashtiradi. Ko‘k va binafsha ranglar inson asab tizimiga tormozlantiruvchi hissiyot bag‘ishlab, nafas olishni va yurak urishini sekinlashtiradi. Bu ranglar shartli ravishda sovuq deb ataladi, chunki ular chuqur va sovuq hissiyotlarni baxsh etadi. Bu ranglar kunduzi 42

«chekinadi», kechki paytgi yoritilganlikda «oldinga chiqadi». Barcha ranglardan eng sokin rang – yashil hisoblanadi. Elektr yoritgichlar chirog‘i ostida qizil, olov rang va sariq ranglar ocharib, moviy-yashil, moviy, ko‘k, binafsha ranglar to‘qlashsada sarg‘ish-yashil rang umuman o‘zgarmaydi. Inson hissiyotiga ta’sir etayotgan ba’zi ranglar bizning turmush tarzimiz rasm-rusmlarimizning shartli ma’nolariga ega bo‘lib qolgan. Masalan qizil – jo‘shqinlik, faollik; qora – motam va tushkunlik ramzi; oq – poklik, tozalik, soflik bo‘lib davlatimiz bayrog‘ida ham o‘z aksini topgan. Shuningdek, bayrog‘imizda moviy va yashil ranglar ham aks etib, ularning ham millatimiz bilan bog‘liq ramziy ma’nolari mavjud. Asosiy, yoki bosh rang deb ko‘k, sariq va qizil ranglar olinadi, chunki ularni rang aralashtirish yo‘li bilan hosil qilib bo‘lmaydi. Qolgan barcha ranglar oraliq ranglar hisoblanadi. Rang birikmalarini hosil qilish. Rassom tomoshabinda ma’lum bir rangda bo‘lgan hissiyotni uyg‘otishda, o‘z suratidagi kerakli rang-tusini yaratish uchun, ranglarni tuzish va ularni qo‘shish mahoratidan voqif bo‘lishi kerak. Rangshunoslik amaliyotida bu hol quyidagi usullar orqali hosil bo‘ladi. 1. Bo‘yoqlarni mexanik aralashtirish rangli bo‘yoqlarni bevosita aralashtirish, yoki bir rang ustiga ikkinchi rangni yotqizish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda bo‘yash zarralari bir-biri bilan mexanik tarzda aralashib ketadi. Masalan ko‘k va sariq ranglar aralashmasi yashil rangni hosil qiladi. 2. Optik aralashtirish ko‘z to‘r pardasiga ikki va undan ortiq ranglarning birlashib tushishidan, bir rang hosil bo‘lganday tasavvurga ega bo‘lishga aytiladi. Bunday aralashtirish usuli masalan: rangli pirpirakni aylantirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Rang doirasi va rang uyg‘unliklari. Xromatik rang lar spektrini bir doiraga joylashtirish mumkin. Bu holda rang doirasi hosil bo‘ladi (39-rasm). Ushbu doira dia metrlarining qarama-qarshi uchlariga asosiy ranglar: ko‘k va sariq, qizil va yashilni joylashtiramiz. Rang doirasini qurishda oraliq ranglar asosiy ranglar yonida bo‘lishini va ularning rangi bosqichma-bosqich, sekin-asta o‘zgarishini ta’minlash lozim. Rassom amaliyotida bir xil masofada joylashgan 24 ta rangga ega rang doirasi qulaydir. Har bir rang-tusiga rang uchburchagini tuzishimiz mumkin. Ushbu uchburchaklarning barcha ranglarini 39-rasm. Rangli aylana. bir-biri bilan uyg‘unlashgan rang majmui tashkil qiladi. Rang uyg‘unligi deb naqshli san’at asarida ranglarning o‘zaro bir- biriga mos va mutanosibligiga aytiladi. Kolorit inglizcha «solor» – «rang» so‘zidan olingan bo‘lib, u naqshli san’at asarining ranglar uyg‘unliklarining umumiy majmui bo‘lgan tizimidir. Agar rang uyg‘unliklarining aniq bir tizimi o‘zgarishga muhtoj bo‘lib, ushbu tizim yaxlit his qilinayotgan bo‘lsa, bu yerda ranglar mutanosibligi va mosligi mavjud emasligi haqida gapirish mumkin. Uyg‘un deb tan olinishi kerak bo‘lgan rang, bizning biror-bir obyekt haqidagi tasavvurimizda hosil bo‘ladigan nigohiy axborotni boyitishi kerak. Rassomga rang uyg‘unligini tanlashda qo‘yiladigan eng asosiy shartlardan biri, bu kompozitsiyaning yaxlitligi va shu bilan birga, uning koloristik yechimini yuzaga keltirishdir. Surat bo‘laklarga bo‘linib ketmasligi kerak va uning barcha qismlari baravariga his qilinishi bilan birga, ranglar yoki ularning maydoni 43

umumiy rangtusiga to‘sqinlik qilmay, uyg‘unlashishi zarurdir. Ranglar, yoki ular egallab turgan maydoni orasida, barcha qat’iy aniq lanmagan munosabatlar ifodasizlik, suratning bo‘linishi yoki rang uyg‘unligini barbod bo‘lishiga olib keladi. Rang tanlashda qonuniyat o‘qilishi darkor. Aniq qonuniyatni rang doirasidagi bir xil intervallarga ega tanlangan ranglar ta’minlaydi. Ushbu ranglarda faqat bir tasnif o‘zgaradi: rang-tusi, oqishlik, yoki to‘yinganlik; doirani o‘zi faqatgina ranglar masofasi to‘g‘ri tanlanib, uning oqishligi va to‘yinganligi deyarli teng bo‘lgandagina uyg‘un ko‘rinadi. Faqatgina bir xromatik rangni oqishligi va to‘yinganligini o‘zgartirish yo‘li bilan, rang uyg‘unligini tu zish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Turli tusga ega xromatik ranglar guruhida bu ishni qilish qiyinroq kechadi. Yuqorida aytilgandek, rang doirasida to‘rtta asosiy, birbirini to‘ldiruvchi ranglar mavjud, ular ko‘k-sariq, qizil-ya shil juftli bo‘lib uyg‘un rang birikmasi hosil qiladi. Rang doirasida ular ikkita bir-biriga qarama-qarshi tushgan diametrlar uchida joylashgandir. Shunisi ma’lumki, doira diametri uchlarida joylashgan ixtiyoriy qo‘shimcha ranglar uyg‘unlashgan ranglar hissini beradi. Rang doirasi ichiga chizilgan olti burchak, to‘rtburchak, teng yonli va teng tomonli uchburchaklar, o‘z uchlari bilan ma’lum bir nisbatda uyg‘unlik bera oladigan ranglarni ko‘rsatib turadi, ya’ni bu ranglarning oq rang, yoki kulrang qo‘shilishidan uyg‘unliklar hosil bo‘lishi nazarda tutilmoqda. Barcha uyg‘un ranglar majmuini to‘rtta turga bo‘lish mumkin (muqovaga qarang). 1. Ranglarning bir tusli uyg‘unliklari. Bir xromatik rangning oq, yoki kulrang bilan aralashuvidan hosil bo‘lgan uyg‘unlik, ushbu uyg‘unlik doimo sokin va birmuncha bir xil ko‘rinishga ega. 2. Qarindosh ranglar uyg‘unliklari, ya’ni rang mutanosibliklari rang doirasining bir choragida (masalan, sariqdan yashilga qadar) joylashgan rang tuslaridir (39-rasm). 3. Qarindosh-kontrast ranglar uyg‘unliklari, bu doiraning 1/2 qismida joylashgan ikkita asosiy ranglar o‘rtasida hosil bo‘lgan munosabat. 4. Kontrast va qo‘shimcha ranglar uyg‘unligi murakkab ko‘rinishda bo‘lgan uyg‘unlikdir (139-rasm). Ma’lum bir nisbatda qo‘shimcha ranglar bir uyg‘unlik hosil qilib, shu ikki rangga mos keluvchi yana bir uchinchi uyg‘un rang tanlanishiga xizmat qiladi. Bu rangni kichik yoy ichida joylashgan oraliq rangga qo‘shimcha sifatida tanlanadi. Kompozitsiyada surat yaxlitligini vujudga keltirish uchun, uning yaxlit bir tekislik ko‘rinishini ta’minlashi lozim, shuning uchun surat tuzishda ranglarni «tekislash», ya’ni ba’zi «orqaga siljib» ketayotgan ranglarni ochlashtirib iliqlashtirish, «oldinga intilayotgan» ranglarni tinchlantirib muvozanatlashtirishga erishish darkordir. Rang uyg‘unliklarining turli qonun va qoidalarini bilish muhim albatta, lekin ulardan, o‘zining ijodida yangilik va zamonaviylik hissiyotini aks ettirgan holda, birmuncha erkinroq foydalanish zarur. Shuni 44

hisobga olish muhimki, ko‘rish hissiyotidan kelib chiqqan holda baholash, xromatik ranglarning uyg‘unlashuviga baho berishning hozirgi kungacha eng maqbul usulidir. Issiq jismlar rangini eslatuvchi ranglar – iliq deb, uzoqni, suv, muz, metallni eslatuvchilari esa sovuq deb ataladi. Biroq barcha xromatik ranglar kulrang, qora yoki oq ranglar qo‘shilmasiga qarab o‘zgaradi. Har bir rangga qora yoki oq rang qo‘shilsa, bir rang-tusiga ega bo‘lgan qator rang-tuslarini hosil qilish mumkin bo‘lib, ular uning asosiy rang tavsifini tavsiflaydi. Xromatik rangning axromatikdan farqlanish darajasi rang to‘yinganligi deb ataladi. «To‘yinganlik» atamasini rassom ko‘pin cha «intensivlik» atamasi bilan almashtiradi. Bu keyingi atama rang to‘g‘risidagi fanda ham qo‘llanadi, faqat boshqacha ma’noda. Ranglar intensivligi uning to‘yinganligiga bog‘liq, ancha to‘yinganroq ranglar intensiv bo‘ladi. Rangning insonga ta’siri qator sabablarning murakkab o‘zaro ta’siri natijasidir. Ranglar kishilarga bir xil ta’sir etmasligini esda saqlash lozim, bu shaxsning ijtimoiy tegishliligi, millati, rang qabul qilinayotgan sharoitlar bilan bog‘liq. Bir kishining o‘zi turli predmetlar: kitoblar, ko‘ylaklar, binolar va hokazo rangiga turlicha munosabatda bo‘ladi. Ranglar turli nuqtayi nazardan baholanishi mumkin: qizil rang devor tekisligida ko‘ylak uchun yaxshi bo‘lmasligi mumkin. Aytilganlardan xulosa qilish mumkinki, rangning emo tsional ta’siri ikki asosiy sababga ega: bevosita fiziologik (qo‘zg‘ovchi yoki tinchlantiruvi) va u bilan bog‘liq hislar. Biroq har bir rangning umumiy emotsional yaqqol ifodalangan xarakteri to‘g‘risida gapirib bo‘lmaydi, chunki har ikkala sabablar har bir kishining ijtimoiy kelib chiqishi va individual xususiyatlari bilan shartlanadi. Shuning uchun emotsional ta’sir masalasi juda murakkab va turli-tuman. Inson tabiatida aniqlik, shodlik, go‘zalikka intilish chuqur o‘rin olgan. Shu sababli kishi inson ko‘zini quvontiruvchi chiroyli ranglar, uyg‘un qo‘shilishlarni yaxshi ko‘radi. Xalqning estetik his etish kuchi va qudrati, ongining chuqurligi sababi shundaki, xalq va tabiat bir butunlikni, haqiqiy va ongli hayotni tashkil etadi, shuning uchun xalq san’ati doimo haqqoniy va go‘zal. Xalq kashtalari, sopol idishlar, qo‘lda to‘qilgan gilamlar va xalq madaniyatining boshqa moddiy buyumlari ichida ranglar turli-tumanligi, rasmlari va rang qo‘shilishi uyg‘unligi bilan lol qoldirmaydigan namunalar topilmaydi. Rang estetikasi butun ijodiy jarayonga xos bo‘lib, kishilarning atrofimizdagi borliqni, birinchi navbatda ranglar qo‘shilmasiga boy bo‘lgan tabiatni chuqur anglashdan kelib chiqadi. Ko‘pchilik bir rangning o‘ziga bir xil munosabatda bo‘ladi, ba’zan kishining muayyan rangga bo‘lgan alohida munosabati oldingi, biroq unutilgan hislar bilan shartlanadi. Me’yordan ma’lum og‘ishlar ham mavjud (masalan, daltoniklar rangni to‘g‘ri qabul qila olmaydi). Rangga bo‘lgan ta’sir kishilarda rang ojizligidan yuqori darajada his etishgacha bo‘ladi. Rang hissi hid, ta’m, eshitish qobiliyati kabi kuchli bo‘lishi ham mumkin. Rangni yuqori darajada his etuvchilar ajoyib koloristlardir. Olimlarning ma’lumotiga qaraganda, odamlardagi rangni his etish qobiliyati yoshi, salomatligi, hayot tarzi va mehnat faoliyatiga ko‘ra o‘zgarishi mumkin ekan. Har bir kishining sevimli rangi yoki ranglar qo‘shilmasi bo‘ladi. U yoki bu rangni afzal ko‘rish o‘zgaradi, yillar o‘tishi bilan nafis ranglar sevimli rang bo‘lib qoladi. Ma’lum rang chaqiradigan hislar kishi emotsional holatiga ta’sir etishi mumkin; biroq kishining rangni qabul qilishi ko‘pincha anglamay, ya’ni unga nisbatan shartli-belgili munosabat paydo bo‘lmagan. Bolalar 45

ranglar timsoli haqida tushunchaga ega emas va kam his etish tajribasiga ega bo‘lgani sababli turli ranglarga bir xil munosabatda bo‘ladi. Odatda rangga munosabat musiqaga bo‘lgan munosabatday bo‘ladi, u minor (qayg‘uli) yoki major (quvnoq) bo‘ladi. Rang ham musiqa kabi kishi kayfiyatiga ta’sir eta oladi. Ranglar va ranglar qo‘shilishi odamga turlicha ta’sir etadi: iliq ranglar (sariq, to‘q sariq, qizil) – qo‘zg‘ovchi ranglar, harakat chan, sovuq (binafsha rang, ko‘k, moviy yoki neytral yashil) – bosiq va tinchlantiruvchi. Koloristik afzallik ta’siri shunday izchillikda kamayadi: 1) qizil; 2) ko‘k; 3) binafsha; 4) yashil; 5) to‘q sariq; 6) sariq; 7) qora. Qizil rang bolalar va ayollar o‘rtasida, ko‘k rang erkaklar o‘rtasida keng tarqalgan. Ayollar erkaklarga nisbatan rangga ko‘proq ta’sirchan. Kichik yuzada sof ranglarni kishilar rang tuslaridan ko‘ra ko‘proq afzal ko‘radilar, katta yuzalarda esa tuslar yoki turli rang o‘tishlari katta ta’sir beradi. Rang kishida turli hislarni chaqiradi: qattiq hayajon, tinchlik, befarqlik, sovuq yoki issiqlikni sezish va hokazo, bu fiziologiya va ruhiyatga ta’sir etadi. Qizil rang ko‘pincha bosh og‘rig‘i va charchoqni, issiqlik ta’siri va tomir urishi tezlanishini, qon bosimining ko‘tarilishini chaqirishini kishilar sezgan. Ehtimol shuning uchun ispan korridasida buzoqni emas, balki matadorni qo‘zg‘ovchi qizil plash qo‘llansa kerak. Chunki, hamma hayvonlar (odamsifat maymunlardan tashqari) daltoniklar. Yashil rang – o‘simlik rangi odamni tinchlantiradi, qon bosimini pasaytiradi. Qadimdayoq Sharqda yashil barglarga uzoq qarab turish charchagan ko‘zlar dam olishiga yordam beradi, deb hisoblashgan. Binafsha rang o‘pka va yurakka yaxshi ta’sir ko‘rsatadi, ular chidamliligini oshiradi. Sariq (oltin rang, to‘q sariq yoki och qizil rang) kayfi yatni ko‘taradi, issiqlik hissi, quvnoq kayfiyatni chaqiradi, aqliy mashg‘ulotlarga ko‘maklashadi, ishtahani ko‘taradi. Qora rang, aksincha, kayfiyatni tushiradi, insonni qisadi. Qora rang qorong‘ilik, sovuqlik bilan qiyoslanadi, ular oldida qadimgi kishilar yengilmas qo‘rquv his etganlar. Bir xilli kulrang qora rang kabi tushkunlikni, och qizil rang esa yaxshi kayfiyatni chaqirishi mumkin. Moviy (ko‘k) rang tomir urishini sekinlashtiradi, qon bosimini pasaytiradi, nafas olishni ravonlashtiradi. Odatda, bu rang asab tizimi va nafas olish organlari kasallanishiga uchragan kishilarni davolashda qo‘llanadi. Bu hodisalarni psixologik va fiziologik nuqtayi nazardan tushuntirishga harakat qilib, olimlar inson ko‘zi 130–250 rangtuslari va 5–10 million qo‘shilmalarni farqlay olishini aniqlashgan. Rassomlar buyumlarni rang belgilari bilan beradilar. Kostumda rang atrof-muhit, predmet fazoviy muhit, faktura kostumning o‘z shakli, tovushlar kishining kostumda harakatlariga bog‘liq, ya’ni insonni uning atrof bilan bog‘lovchi butun omillar turli-tumanligiga bog‘liq. Badiiy loyihalashtirishning vazifasi predmet-fazoviy muhit elementlarini u haqdagi abstrakt bilimlar asosida sintezlashdan iborat. Abstrakt bilimning sohalaridan biri rang, uning xususiyatlari, uning turli kishilar tomonidan qabul qilinishi haqida bilimlardir. 46

Rassom loyihalashga kirishishida, ijod jarayonida qo‘shni mutaxassislik kishilari bilan muloqotga kirishishi kerak: muhandispsixologlar, rangni o‘rganish bilimlarini kengaytiruvchi ergonomistlar bilan aloqada bo‘ladi, bu yerdan esa u loyihalovchi obyekt mohiyati kelib chiqadi, chunki rassom o‘zining sof intuitiv hissi bilan cheklana olmaydi; rassom uchun kostumning yaxlit timsolini yaratish muhim. Kostum rang kompozitsiyasi uyg‘unligi bu kostum kishi obrazi bilan qay darajada mosligi, uning sochi, teri, ko‘zlari rangi kabi individual xususiyatlari bilan aniqlanadi. Kostum rang tavsiflarini takrorlashi mumkin, masalan, moviy ko‘ylak moviy ko‘zlar rangini, to‘q jigarrang kashtan rangli sochlarni va hokazo qayd etadi. Teri rang-tuslari ancha turlicha va murakkab: oq terili, qora terili, sarg‘ish tusli terili va boshqa odamlar bor. Kostum rangi bu nyuanslarni albatta hisobga olishi va ular bilan kontrast yoki o‘xshashlik prinsipi asosida uyg‘unlashuvi lo zim. Kiyim mavsumiyligi rang orqali ifodalanishi mumkin. Ma’lumki, yozgi kiyimlar ranglar qo‘shilmasi ochiqligi, och va oq tuslar ko‘pligi bilan farqlanadi. Bu ranglar ko‘klam, moviy osmon, dengiz, sariq qum va boshqalar bilan uyg‘unlashadi. Qishki kiyim o‘z kompozitsion yechimida ochiqlik munosabatlari, to‘q va ochiq, iliq ranglar qo‘shilishiga asoslanadi. Bahor tabiat uyg‘onishi, birinchi nozik moviy-yashil maysalar, kulrang-yashil kurtaklar va jonlanayotgan daraxt po‘st log‘ining juda nozik tuslarining paydo bo‘lishidir. Bahor ning bu nozik koloriti o‘zining yengilligi, qo‘shilishlari erkinligi, boshqachaligi bilan farq qiladi. Kuz tabiat kuchlari faol ishlash yakuni sifatida qizg‘ish-jigarrang – oqra gammasi bilan tavsiflanadi. Biroq kundalik kuzgi kiyimda ancha tinch, nafis tuslar, tantanali kiyimda – kontrast ranglar, estrada kostumida bu ranglar tomoshabin uzoqdan qabul qilinishiga mo‘ljallangan. Yaltiroq qo‘shimchalar va kashta bilan kuchaytirilgan. Tantanali kostum yechimiga ma’lum darajada kostum koloritini aniqlovchi kishining individual xususiyatlari ta’sir etadi. Yoshni farqlashda kiyim rangi muhim o‘rin o‘ynaydi. Bolalar kiyimi uchun nozik va ochiq tuslar xos, o‘smirlar ancha kontrast ranglar, kattalarga chuqur rang-tusli kiyimlar xos. Rangning signal funksiyasi ishlab chiqarish muhitida keng foydalaniladi. Rang bilan eng xavfli joylar, bir turli mashinalar guruhi ajratilib ko‘rsatiladi. Ishchi va himoya kiyimi rangi ishlab chiqarishning aniq sharoitlari, muhit, birga ishlovchi kishilar soni, xona yoritilishi, ishlovchi harakatlari xarakterini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Yo‘l ishchilarining to‘q sariq rangli bluzonlari yoki jarrohlarning och yashil rangli kiyimi ma’lum, bu kiyim jarrohga operatsiya paytida yordam beradi, oq rangga o‘xshab ko‘zni qamashtirmaydi, charchatmaydi. Bilamizki, rang timsol haqida birinchi tasavvur beradi. Modada ko‘pincha uning tusi yoki ochiqligini aniqlamay, uning nomidayoq timsol tushunchasini chuqurlashtirish tavsiya etiladi. 47

12. Kiyim modelini yaratishda illuziyaning o‘rni. Ko‘rish illuziyasi qonunlari Kostum individual tashqi ko‘rinish va o‘zini tutish odati bilan uyg‘un holda aniq kishi figurasidagina qabul etiladi. Biroq kishi figurasi kiyilishi istaladigan kostum shakli, modali kiyimga doim ham mos kelmaydi. Shuning uchun kostumda istalgan shakllarni qayd etish, istalmaganlarini esa yashirish kerak. Masalan, kichik ko‘kraklarni kengaytirilgan yenglar, hajmli lif, past koketkalar, katta yoqalar, bantlar yashiradi, oriq baland figura kostumiga qo‘shimcha ko‘ndalang qismga ajratishlar va yo‘llar kiritiladi, kalta oyoqlar esa ko‘ylak uzunligi, bel baland chizig‘i, baland poshnalar va hokazo bilan yashiriladi. Figuraning jiddiyroq kamchiliklarini tuzatishda ko‘rinuvchi illuziyalar, ya’ni optik aldovdan foydalanish lozim. Bu illuziyalarni e’tiborsiz qoldirmaslik kerak, chunki ular kostumda istalmagan holatlarni chaqirishi mumkin. Ko‘rish illuziyasi deganda ushbu predmetni boshqa qabul qilish turlari u haqida bilimlarimiz umumiy yig‘indisi bilan to‘g‘ri kelmaydigan bevosita ko‘rish taassurotini tushunish kerak. Illuziyani rassomlar rassomchilikda keng qo‘llashadi. Masalan, Mikelanjelo Vatikandagi muqaddas yozuvlar sahnasini tasvirlashda figuralarni pastdan qaraganlarga ular haqiqiyroq bo‘lib ko‘rinishi uchun qasddan deformatsiyalagan. Figuralar deformatsiyasidan rassomlar El Greko, A. Modilan, Pikasso rasmlar mazmunini ko‘proq ifodaliligiga erishish uchun keng foydalanishgan. Shunday qilib, qator hollarda optiqcha buzib ko‘rsatishlar este tik qabul qilishga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Biroq optiq buzib ko‘rsatish lar o‘zicha estetikani namoyon etmaydi, balki estetik elem entlar ta’sirini kuchaytirish asbobidir, chunki ular yordamchi rol o‘ynaydi. Illuziyalar hammaga ham bir xil ta’sir ko‘rsatmaydi, kimgadir ular kuchli ta’sir etadi, boshqalarga bo‘sh ta’sir etadi. Illuziyalar turli sabablar bilan shartlanishi mumkin. Illuziyalarning uch turi mavjud: — yorug‘lik nurlarini aks etilishi yoki sinishi natijasida paydo bo‘luvchi, predmet yo‘nalishi o‘zgarishini ko‘radigan fizikaviy illuziya (choyli stakan ichida qoshiqcha); — ko‘zimiz tuzilishiga bog‘liq bo‘lgan fiziologik (ko‘rish maydoni turli joylari uchun ko‘zning turli ta’sirchanligi); — psixologik, ularga butun figura ma’nosini, qabul qilish, oldingi tajriba ta’siriga e’tiborni qaratilishi kiradi. Kostumga illuziyalarning ikkinchi va uchinchi turlari taalluqli bo‘lib, ular rang, chiziqlar yo‘nalishi, burchaklar, o‘lchamlar, shakllar, yuzalar, masofalarni aniqlash va hokazo bilan bog‘liq. Ayniqsa, illuziyalar rang qo‘shilishini qabul qilishda kuchliroq namoyon bo‘ladi. Yuza turli qiyaligi rang qabul qilinishini susaytirishi yoki kuchay tirishi mumkin. Ichkariga botiq, egri yuzalar bu uchastkalarda rangni to‘play oladi va kuchaytiradi, bo‘rtiq shakllar alohida joylarda rangni susaytirishi mumkin. Bu uchastkalar yoritilishining ular ning yorug‘lik nurlari yo‘nalishiga nisbatan turli holati natijasi bilan bog‘liq. Shuning uchun bir rangning o‘zi mahsulotning turli joylarida turlicha ko‘rinadi va lokalligini aniqlash qiyin bo‘ladi. Ko‘z predmet va yoritish manbasining joylashuviga qarab rangning nozik o‘zgarishlarini ilg‘ay oladi. U gazlama turlarini ularning yorug‘likni aks ettirish yoki yutish xususiyatiga ko‘ra farq lay oladi; baxmal, tukli 48

gazlamalar rangi tiniq yoki yaltiroq yuzali gazlamalarda to‘yinganroq ko‘rinadi. Rang illuziyasi namoyon bo‘lishining biri ikki kontrast ranglar (axromatik va xromatik) taqqoslanish chegarasida yuzaga keluvchi chekka kontrastdir. Rang shakl, predmet siluetidan ajralmasdir. Kostum shakli geometrik hajmlar qo‘shilishidan iborat bo‘lgani uchun optik illuziyalar alohida ahamiyat kasb etadi. Ikki turli kvadrat – qora va oq – kattaligi turlicha ko‘rinadi (40-rasm, a). O‘sha kvadratlarning o‘zini vertikal va gorizontal chiziqlar bilan qismlarga ajratilsa, birinchi holda kvadrat cho‘zilganroq, ikkinchisida kengroq ko‘rinadi (40-rasm, b ). Biroq bu illuziyalar namoyon bo‘lishi ma’lum chegaralariga ega. Masalan, o‘sha kvadratlarni kamroq oraliq qo‘yib chiziqlar bilan qismlarga ajratilsa, teskari illuziya paydo bo‘ladi (40- rasm, d ). Xuddi shunday illuziyalarni biz kostumda ham kuzatamiz. a b d 40-rasm. Tekislikda to‘ldirilgan oraliq illuziyasi. Predmet shakli, jumladan kostum shakli ham, uning geometrik silueti bo‘yicha yoki uning tushunarli sodda geometrik ele menti bilan ajratiluvchi silueti bo‘yicha qabul qilinishini olimlar isbotlashgan. Ko‘z fazoda ko‘rinmas yoki real nuqtalarni, geo metrik konfiguratsiya «tuzilishi»ni birlashtiradi. Kostum ning istalgan murakkab silueti geometrik shakllar yig‘indisi sifati da ko‘rsatilishi mumkin bo‘lib, ular soni tabiatda juda chegaralangan: bu to‘g‘ri burchaklar, trapetsiyalar, ovallar, uchburchaklar qo‘shilishi. Shu tufayli kostum assotsiatsiya bo‘yicha o‘tkir dinamik, tinch, quvnoq va shodon qabul qilinadi. To‘g‘ri burchaklar asosida tuzilgan kostumlar ancha statik ko‘rinadi, o‘tkir burchakli, tomonlari noteng uchburchaklar asosida tuzilgan siluetlar esa o‘tkir va bayramona ko‘rinadi. Bu shakllarni qismga ajratish xarakteri va tonal nisbatlar katta ahamiyatga ega. Kostumda ko‘rinuvchi illuziyalar Kostum shaklini yo‘llar yoki qismga ajratuvchi chiziqlar bilan to‘ldirishda to‘ldirilgan oraliq illuziyasi paydo bo‘ladi. Gap shundaki, bu illuziya ikki xil bo‘lib, yuzani qismga ajratuvchi yo‘llar miqdoriga bog‘liq (41- rasm). Shaklning qismlarga ajratishda hosil bo‘luvchi hajmlar kattaliklari qismga ajratish xarakteri, ular nisbati muhim. Bo‘linishlar bir tekis (42-rasm, a) yoki notekis (42-rasm, b) bo‘lishi mumkin. Birinchi holda astasekin o‘tishlar balandlik taassurotini yaratadi, ikkinchisida figura kaltaroq ko‘rinadi. Ko‘rish yo‘nalishining o‘zga rishi buyumlar qatorini sanash ko‘z mushaklari ning ba’zi qo‘shimcha kuchla nishlariga olib keladi. Ko‘z bilan qismga ajratilgan va ajratilmagan yu- 41-rasm. Ko‘ylakda to‘ldirilgan oraliq illuziyasi. 49

42-rasm. Kostumni bir tekis va notekis qismlarga ajratish. za va bo‘laklarni baholashda qismlar miqdori muhim: to‘rtdan kam qismlarga ajratish sonida o‘ndan ortiq bo‘linishlar sonidan ko‘ra qabul qilish faolligi yuqoriroq. To‘g‘ri chiziqlar bo‘laklari bo‘linishi haqida ham shuni aytish mumkin. Bo‘laklarning uyg‘un qo‘shilishi deb, ko‘zning zo‘riqmay jismni mayin qabul qilishiga aytishimiz mumkin. Egrilar uyg‘unligi masalasi juda muhim, chunki qabul qilish qiyinlashganda optik aldanish paydo bo‘lishi mumkin, ya’ni chi ziqlar va umuman shaklning ortiqcha baho berilishi yoki yetarlicha baholanmaganligi. Silliq egrilar eng yaxshi qabul qilinadi; zigzagsimon egrilar fiziologik energiyaning ko‘p sarflanishi bilan qabul qilinadi, shuning uchun shaklning ba’zi noaniqligi taassuroti yaratiladi. Yo‘llar o‘zicha muayyan yo‘nalganlikka ega va bu bilan vertikallik, gorizontallik va diagonallik ta’sirini yuzaga keltiradi. Vertikal yo‘llar buklanmas, yuqoriga ketuvchi bo‘lib ko‘rinadi, gorizontallari barqarorlik taassurotini qoldiradi, qiya chiziqlar dinamika, asimmetriya ta’sirini yaratib, ko‘pincha hajmning ko‘rinishini kich raytirib ko‘rsatadi. Biroq yo‘llar kesilishib, asosiy ta’sir kuchini susaytirishi, katta dinamika yoki statika taassurotini qoldirishi mumkin. Masalan, yo‘llarning to‘g‘ri burchak ostida kesilishi va bo‘lakning noteng qismlarga ajratilishida asimmetriya va harakat, beqarorlik hissi paydo bo‘ladi (43-rasm). 43-rasm. To‘g‘ri chiziq kesmasining bo‘linishi. Uzilishli yo‘llar ko‘z bilan silliq qabul qilinishi jarayonini buzadi va, tabiiyki, figura kattalashuvi taassurotini yaratadi. Kostumda o‘tkir burchak ning ortiqcha baho berilishi illuziyasi turli qo‘yma qismlar, detallarni qiyaburchakli bichilishi, yoqa, cho‘ntaklarning qiyaburchakli bichilishi va hokazo yuzaga keladi. Bu illuziya o‘tkir burchaklar tomonlari orasiga olingan kichik masofalar odatda ortiqcha baho berilishi, katta roq ko‘rinishiga asoslangan. O‘tmas burchaklar tomonlari o‘rtasidagi katta masofalar yetarlicha baholanmaydi. Bunda burchak tomonlari yo‘nalishida o‘zgarish kuzatiladi: o‘tkir burchak katta bo‘lgandek ko‘rinadi (44-rasm). 45-rasmda o‘rta chiziqlar ular parallel bo‘lsa ham uchlari qo‘shiluv chi, o‘rtasida ajraluvchi bo‘lib 50

44-rasm. Kostumda o‘tkir ko‘ri na di. Burchak uchlari burchak ortiqcha baho yo‘nalishi o‘z gar ti rilsa, teskari il berilishi illuziyasi. luziya hosil bo‘ ladi. Demak, kos- tumda bunday illuziya oldini olish uchun bu yo‘l larni o‘rta sida biroz boshqa tomonga yo‘naltirish, ularni naparallel qilish kerak. Yoqa o‘mizining uchburchakli kesigi o‘tkir burchak ortiqcha baholanishi natijasida yelkalarni kengroq, bel suyaklarini tor qilib ko‘rsatadi. Amalda ko‘pincha asimmetrik figuralar tez-tez uchrab turadi, ularda chap yelka o‘ng yelkadan balandroq yoki bir bel suyagi ikkinchisidan yuqoriroq bo‘lishi mumkin. Bu nuqson kostum bilan yopilishi mumkin, masalan, ancha yuqori bel su yagi sohasida yo‘l joylashtirilsa, bu yo‘l bichish chizig‘i, sharf, belbog‘ va hokazo bo‘lishi mumkin (46-rasm). Kiyimni modellashtirish- 45-rasm. Qo‘yma qismlar va detallarda o‘tkir burchak ortiqcha baholanishi illuziyasi. a b 46-rasm. Asimmetriyani yashirish ( a ) va 51

da qo‘l lanuvchi illuziyalar chuqurlashtirish ( b ) muhim turlaridan biri kontrast va tekislash tirish illuziyasi, ya’ni qarama-qarshiliklar bo‘yicha kuchay tirishdir, chunki kontrastlar ruhiyatimizga faol ta’sir etadi. Kontrast bilan qo‘shnilikda buyum yanada o‘ziga xos ko‘rinadi: kichik katta bilan yonma-yonlikda yanada kichik, burchak uchiga yaqin aylana xuddi shunday aylanaga qaraganda kattaroq (47-rasm), bir boshning o‘zi katta bosh kiyimida kichikroq ko‘rinadi (48-rasm). 47- rasm. Kontrast va o‘tkir burchak 48-rasm. Bosh kiyimlarda ortiqcha baholanishi illuziyasi. kontrastlik illuziyasi. Bo‘yin, yoqa va yeng – o‘zaro ta’sir etuvchi kattaliklar. Yeng keng bo‘lsa, qo‘l nozik, yubkaning keng kloshlarida bel nozik ko‘rinadi. Ko‘pincha butun figurani uning qismi bo‘yicha tekislash o‘ringa ega. Masalan, figuraning biron-bir qismi juda ajralib 49-rasm. Tekislashtirish tursa u butun figuraning qabul qilinishi illuziyasi. ni aniqlashi mumkin. 49-rasmda ikki bir xil figura berilgan: pastki figuraning ustki yoyi ustki figura pastki yoyidan kattaroq, shu tufayli butun pastki fi gura kattaroq va kengroq ko‘rinadi. Umuman aytish mumkinki, tekislashtirish illuziyasi bir shakl yonida ikkinchi o‘xshash shakl surilib takrorlanganda paydo bo‘ladi. Boshqacha aytganda, to‘liq figura keng ko‘ylakda yana ham to‘laroq va aksincha ko‘rinadi. Biroq tekislashtirish illuziyasi ham ma’lum chegaralarga ega bo‘lib, ular buzilishida teskari hol paydo bo‘lishi mumkin. Ochiq kontur illuziyasi figuraning biron-bir qismi, yuzasi yoki chizig‘ining o‘lchamini katta- 50-rasm. Ochiq kontur illuziyasi. lashtirish zarur bo‘lganda qo‘llanadi. Masalan, kalta bo‘yin baland de- kolteda yanada qisqaroq, yoqa o‘mizining chuqur kovlanishi kelishganlik ko‘rinishini yaratadi (50- rasm). Ko‘rsatib o‘tilgan illuziya turlari bilan bir qatorda e’tibor yo‘nalishi, aksentlar qo‘yilishi va dominant katta ahamiyatga ega. Bu chiziqlar yo‘nalishi, detallar ritmi va bezaklar, detallar va mahsulot konturi bilan yaratiladi. Ko‘ylak yo‘llari figurada bir nuqtada uchrashishi yoki chiziqlar kesishuvi nuqtasi figuradan tashqarida joylashuvi hollari ham bo‘ladi. Chiziqlar boshdan yuqorida tutashsa katta balandlik taassuroti paydo bo‘ladi (51-rasm, a ), chiziqlar kesilishi nuqtasi qanchalik pastda joylashsa, figura shunchalik qisqa va keng ko‘rinadi (51-rasm, b ). 52

Ajralib turuvchi ochiq de- a tallar yoki aksentlarning figura chetlarida joylashuvi uni kengroq ko‘rsatadi va, aksincha, to‘q rang li qo‘lqoplar, poyabzal, shlapa uning balandligini oshiradi. 51-rasm, d da bir-biridan ma’lum masofada joylashgan nuq talarda chiziqlari tutashuvchi 51-rasm. Kostumda chiziqlar ko‘ylakdagi figura tasvirlangan. tutashuvi nuqtalarining joylashuvi. Bu figura 51-rasm, a dagi figuradan pastroq, 51-rasm, b dagi fi guradan esa balandroq ko‘rinadi. Aksentlarning joylashtirilishi ham e’tiborni figuraning ko‘rimsiz qismlaridan jalb etishni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Masalan, keng ko‘krakli figura uchun ko‘ylakda bel chizig‘i yoki pastroqda biron-bir bezak, dog‘ joylashtirish, chiziq kiritish kerak. Bu usullarning hammasi ko‘pincha figuraga dinamiklik bag‘ishlash, uni yengillashtirishga qaratilgan. Qayd etilgan illuziyalar turi asosan tekislikda qarab chiqildi. Hajmli shakllarni o‘rganish, ular ni baholashda qo‘shimcha qiyinchiliklar paydo bo‘ladi, bunda chiziqlar va shakllar istiqbolda boshqacha qabul qilinadi. Bu holda ifodalangan hajm yuzasi bo‘ylab egilgan chi ziqlar ko‘z yugurtirish yo‘lini kattalashtirganday bo‘ladi va hajm ajratib ko‘rsatiladi, ya’ni hajmning ortiqcha baholanishi ro‘y beradi. Bu yerdan katta hajmli shakllar uchun ochiq yuzalarning navbatlashuvi, yirik yo‘l-yo‘l rasm, ochiq tuslarning qo‘llanilishi tavsiya etilmaydi. Shunday qilib, bilish zarur bo‘lgan predmetlarning muayyan xususiyatlari, shakl chiziqlari, ranglar va ularning qo‘shilishi mavjud. Shuning uchun kostumni modellashtirishda jiddiy xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun quyida qayd etiluvchi ba’zi bir amaliy maslahatlarga amal qilish kerak. Kostumda qator misollarni ko‘rib chiqamiz. Koketka chizig‘i bluzkani teng ikki qismga emas, 1:3:4 nisbatda yoki bu kattaliklar o‘rtasidagi nisbatda bo‘lsa yaxshiroq ko‘rinadi. Jaket yubka bilan bir xil uzunlikka ega bo‘lmasa yaxshiroq ko‘rinadi (52-rasm, a ). Kichik figuraga uzun belda yotuvchi jaket to‘g‘ri kelmaydi, unga kalta belga yarim yotuv chi jaket mos bo‘ladi (52-rasm, b ). Bunday figurali ayol figurasiga zich yotuvchi gorizontal pardozli kiyim va yengsiz bluzkalar, keng yenglar va dabdabali yubka kiymasligi kerak. Kishida gavda o‘rtasidan yuqorida (og‘irlik fizik markazidan yuqoriroq) bo‘lgan e’tiborning tabiiy markazini saqlash kerak. Masalan, juda dabdabali ko‘krak va unda burmalarning ko‘pligi muvozanatni buzishi mumkin, shunga o‘xshash juda katta shlapa va bel chizig‘idan yuqorida mo‘ynalar ko‘pligi ham muvozanatni bu zishi 53 b d a b

52-rasm. Past bo‘yli oriq figura mumkin. Katta bo‘lmagan od uchun tavsiyalar. diy lifli kostum ko‘pincha chet- lari dabdabali pardozli yubka bilan muvozanatlashtiriladi (katta yuza). Yubka katta yuzasini muvozanatlash uchun bo‘yin oldidan kichik bir aksent talab etilishi mumkin. Kostumning pastki qismi ancha to‘q tuslarni qo‘llash orqali ancha og‘irroq bo‘lishi ke rak. Masalan, ko‘ylakni muvozanatlash uchun poyabzalning to‘qroq rangda bo‘lishi yaxshiroq. Keng yo‘lli shlapa keng belli yoki dabdabali yubkali baland figurani biroz muvozanatlashi mumkin. Rang muvozanatiga tekisliklar qonuniga rioya qilish bilan erishiladi. Katta tekisliklar tinch rangli bo‘lishi kerak, ayni paytda kontrast rang kichikroq yuzani egallashi lozim. Tekislik qancha katta bo‘lsa, uning rangi shunchalik tinchroq bo‘lishi kerak. Rang kontrasti tus, to‘yinganlik, intensivlikni o‘zgartirish orqali yaratilishi mumkin (to‘q va ochiq, tinch va yorqin). Rangning u yoki bu darajada takrorlash bilan muvozanatga erishish mumkin. Kostumni qismga ajratishda va detallar ketma-ket kelishida ritm qonuniga rioya qilish kerak. Qarash alohida detallarda ushlanmasdan ong ostida, fazoda nuqtalarni birlashtirganda kostumdagi chiziqlar va shakl ritmik tashkil etilgan. Turli yo‘nalishlarda yotgan yoki bir-biridan uzoqda turgan nuqtalar bo‘lsa, qarash bir joydan boshqa joyga sakraydi; bu nuqtalar juda kam ajratilgan bo‘lmasa qarash ularning biridan ikkinchisiga tinch o‘tadi. Masalan, oq ziraklar, oq yoqa, oq tugmalar, oq belbog‘, oq poyabzal va qo‘lqop qizil ko‘ylak bilan qo‘shilishda juda ko‘p e’tibor nuq talarini yuzaga keltiradi, bunda istalmagan illuziyalar paydo bo‘ladi. Elementlarning bir tekis takrorlanishi qarashning tinch harakatlanishiga yordam beradi. Qarash avval eng muhim elementda to‘xtatilishi kerak, keyin esa muhimlik darajasiga ko‘ra boshqa elementlarga o‘tishi kerak. Masalan, ko‘ylak oval yuzni ajratib ko‘rsatishi, istalmagan joylarni minimumga yetkazishi va noproporsional joylarni yashirishi kerak. Takrorlashlar keskin kontrast ajratish elementlaridir: ba land va juda oriq qizga juda kichik shlapalar va sochni silliq turmaklash tavsiya etilmaydi. Yuzga yaqin joylashgan pardoz yuzga e’tiborni qaratadi. Uchburchakli shakl elementlari figuraning yoqimli jihatlari va chiziqlarni ajratishga yordam beradi va istalmaslarni yashiradi. Masalan, keng belni pastga qarab kengayuvchi yubka yoki yelkalarning keng yoyilgan chiziqlari bilan yashirish mumkin. Past bo‘yli, tekis ko‘krakli, qo‘llari oriq qizga chiroyli keng belbog‘li, dabdabali yubkali ko‘ylak kiyish yaxshiroq. Yelkalar chizig‘ini kengaytirish va ko‘krakni kattalashtirishni kichkina yoqa va keng, biroq mayda koketkadan foydalanish orqali amalga oshirish mumkin. «Og‘ma relyefli» liboslar gazlamalar xususiyatidan foydalangan holda bo‘rtma chok chiziqlari, yenglar yordamida yelkalar chizig‘ini kengaytirishni ko‘zda tutadi. Kostum detallari ayol figurasi o‘lchamlarini hisobga olishi kerak, bunda qo‘shimcha qismlar juda mayda bo‘lmasligi kerak, aks holda bu uni qizchaga o‘xshatib qo‘yadi. To‘liq ayol shunday kostum kiyishga intilishi kerakki, u uning eng yoqimli jihatlarini ajratib ko‘rsatsin. Bo‘ylama va diagonal chiziqlar yumshatuvchi bo‘ladi. Pastga qarab kengaygan yubka, katta ko‘krakni muvozanatlaydi. To‘liq ayol keng yenglar, koketkalar, quyma buramalar, manjetlardan saqlanishi kerak. Dabdabali yenglar, katta cho‘ntaklar belni kengaytirib ko‘rsatadi. Juda tortilgan keng 54

belbog‘ to‘liqlikni qayd etadi, reglan yenglar bunday figura uchun noqulay bo‘lgan diagonallar hosil qiladi, juda kichik shlapacha va uzun tashlangan sochlar, tarang yubka va bog‘ichli poyabzal yuz va oyoq o‘lchamlarini kattalashtiradi. a 53-rasm, a da tasvirlangan fi- gura soch turmagi va shlapa tufayli baland bo‘lib ko‘rinadi, katta yoqa va ro‘mol yo‘qligi tufayli katta bo‘y optik illuziyasi yuzaga keladi. Kalta jaket, tor yeng, bo‘y chizig‘idan uzluksiz yuqoriga va pastga boruv chi vertikal chiziqlar vertikal yuzalar hosil qiladi. Markaziy chiziqdan ketuvchi dia gonal chiziqlar (53-rasm, b ) bel kengligini kamaytiradi, pastga qarab kengaygan yubka esa barqarorlik illuziyasini yuzaga keltiradi. Bo‘yi kalta ayollar tik turuvchi yoqalar va juda keng yoqalardan foyda- 53-rasm To‘liq va bo‘yi kalta lanmasligi kerak. To‘liq ayolga «kardi figuralar uchun tavsiyalar. gan» bichimi ko‘proq mos keladi. Juda to‘liq belli ayollar tor yubka va belga yotuvchi jaketlardan saqlanishi lozim. Unga kalta yarim belga yotuvchi jaket yarashishi mumkin, bunda yubka uzunligi uning bo‘yini kattalashtirib ko‘rsatadi. U og‘ir gazlamalardan foydalanib, yengil va ochiq tuslardan, shuningdek qattiq va yaltiroq gazlamalardan foydalan a masligi kerak. Kontrast bluzka va yubka figurani kengroq va kaltaroq qiladi. Kon - trastlik illuziyasi tufayli og‘ir taqinchoq lar, o‘rtacha kattalikdagi shlapacha va uzun tekis sumka figurani kichikroq qiladi. Baland nozik ayolda chiroyli nozik belini va chiroyli proporsiyalarni gorizontal chiziqlar yordamida ajratib ko‘rsatish kerak (54-rasm, a ), bunda keng yubka va yumshoq lif yaxshi ko‘rinadi (54-rasm, b ). Baland nozik figuraga «og‘ma rel- 54-rasm. Baland kelishgan yefli» bichimdagi, tarang ko‘ylaklar, figura uchun tavsiyalar. juda kalta yoki juda tor yenglar va tor yubkalar to‘g‘ri kelmaydi. Bo‘ylama chiziqlar uning balandligini ajratib ko‘rsatadi. Bunday figurali ayolga dabdabali yubkalar, burmali yoqalar va bant lar, pelerinalar, kostumlar, keng ikki bortli palto kiyish yaxshiroq, kontrast tuslar (gorizontal bo‘ylab), keng belbog‘lar, koketkaning «kemacha» o‘yilishidan foydalanish maqsadga muvofiqroq. Yelka chiziqlari kengaytirilgan, yeng o‘mizi chuqur, yenglar tirsakkacha yetmaydigan, uzunligi 3/4. Uzun va oriq bo‘yinli figura uchun ko‘ylakda yumshoq va baland yoqa qilish yaxshiroq. Ayol chiroyli bo‘lsa, ochiq ranglar, qo‘rqmas modellardan foydalanishi mumkin. U uzun qo‘lqoplar va katta sumkalardan foydalanishi mumkin. U juda baland bo‘lsa, ancha kalta yubkalar, past poshnali tuflilar va hoshiyali shlapalar kiyishi yaxshiroq. 55b b

Tekis ko‘krakli ayolga dabdabali yubkalar yoki bolero, pelerinalar va qopqoqli cho‘ntaklar, jabo, quyma buramalardan foydalanish tavsiya etiladi. Ayol orqasi bukchaygan bo‘lsa, qomatiga e’tibor berishi kerak. Ko‘ylakning orqa tomonini shunday tanlash kerakki, u orqaga yopishib turmasin va bel yonida to‘planuvchi bo‘lsin. Pelerinalar, katta bo‘lmagan yumshoq yoqalar, orqada bog‘lanuvchi baskalardan foydalanish tavsiya etiladi (55-rasm). Yelka tikishi yelkaning eng yuqori nuqtasidan boshlanishi kerak. Gavdaga yopishib turuvchi sviter va ko‘ylaklar tavsiya etilmaydi. 55-rasm. Bukchaygan figura uchun lif orqasi. Keng yelkalilarga tor yubkalar, zich yotuvchi yoqalar, keng hoshiyali shlapalar kiyish kerak emas. Yelkalarni keng yubkalar bilan muvozanatlash va V simon yoqa o‘mizidan foydalanish lozim. Biroq modaga ham qarash kerak. Tor yubka keng yelkalilarda ba’zan juda o‘tkir va ta’sirli ko‘rinishi mumkin. 56

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. S.Sh. Tashpulatov, X.X. Kamilova va boshq. Xalq iste’mol buyumlarini modellashtirish va loyihalash. – Toshkent: Sharq, 2008. 2. S.Sh. Tashpulatov, X.X. Kamilova va boshq. Tikuv buyumlarini loyihalash. – Toshkent: «Voris nashriyoti», 2010. 3. Мартынова А.И., Андреева Е.Г. Конструктивное модели рование одежды. – М.: Легкая индустрия, 2002. 4. Ерзенкова Н.В. Женская одежды в деталях. – Минск: «Полымя», 1991. 5. Козлова Т.В. и др. Моделирование и художественное оформление женской и детской одежды. – М.: «Легпромбытиздат», 1990. 6. B. Baymetov, G. Alimova «Maxsus rasm». – Toshkent: «Iqtisod-moliya» 2010. 7. Полтава В.А. «Учитесь шить сами». – Ташкент: «Госиздат». 1974. 8. D. Jabborova. «Zardo‘zlik texnologiyasi». – Toshkent: G‘. G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2004. 9. Пармон Ф.М. «Композиция костюма». – Москва, изд.: «Лёгкая промышленность и бытовое обслуживание», 1985. 10. Горина Г.С. «Моделирование формы одежды». – Москва: «Лёгкая и пищевая промышленность», 1981. 10. www.Biser.ru 57

O'xshashlar

Keng assortimetdagi liboslarni badiiy bezash usullari va vositalari

Ustki kiyimlar yenglarini tikish

Ustki kiyimlar yoqalarini tikish

Ustki kiyimlar bortlarini tikish

Ustki kiyimlar qoplama cho’ntaklarni tikish