Dunyo miqyosida to‘qimachilik xom ashyosini ishlab chiqarish va iste’mol qilish - To'qimachilik - Referatlar

Dunyo miqyosida to‘qimachilik xom ashyosini ishlab chiqarish va iste’mol qilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

377.5 KB

Ko'chirib olish

Dunyo miqyosida to‘qimachilik xom ashyosini ishlab chiqarish va iste’mol qilish Reja: 1. To’qimachilik xom ashyo sanoatini rivojlanishi. 2. Dunyo to’qimachilik xom ashyo balansi. 3. To’qimachilik sanoatida tabiiy va kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish.

Bir qator xalqaro Assotsiatsiyalar ma‟lumotlarini, shuningdek internetni tadbiq etish asosida, to’qimachilik xom ashyosi 2010 dan to 2050 yillarni prognozi bilan dunyo to’qimachilik xom ashyo balansi tuzildi. Bunga asosan 2010 yilda 75 ming tonnagacha va 2050 yilda 131 ming tonnagacha tashkil etadi. Hattoki, butun dunyo inqirozi sharoiti davrida ham Osiyo hududlarida to’qimachilik xom ashyo sanoatining yuqori tempda rivojlanishi kuzatilmoqda. Faqatgina 2010 yilda, 2009 yil bilan solishtirilganda tabiiy va kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish 82% oshdi. Bu esa 76,8 mln. tonna darajasiga etishga va barcha tolalar turlari bo’yicha o’rtacha dunyoviy iste‟moli kishi boshiga 1 yilga 11,0 kg gacha ko’tarilishini ta‟minladi. Dunyo balansida tolali materiallarning 58,3 % sintetik tolalar, 5,7 % sellyulozali, 36 % tabiiy, shu jumladan 32 % - paxta, 3,1 % jun, 0,16 % ipak va 0,54 % qolgan (kanop, zig’ir, jugut, rama va boshqalar) (2-4 rasm) tolalar tashkil etadi. 2-rasm. To’qimachilik xom ashyosini dunyo balansi (2010 y) ,7 % 5 sellyuloza 0 ,16 % xom ipak ,3 % 58 sintetika ,3 % 3 jun ,54 % 0 boshqa tolalar 32 ,50 % paxta

4-rasm. To’qimachilik xom ashyosini dunyo balansi (2050 yil bashorat) Paxta tolasining ishlab chiqarish oxirgi 4 yilda 1,8 % oshdi va dunyo iste‟molida paxta tolasining eksportdagi o’rtacha ulushi 31 % ni tashkil etadi. Dunyo paxta yig’imining 80 % ni beshta yirik davlatlar tashkil etsa, 75 davlatdan ortig’i uni etishtiradi. O’zbekistonda har yili 1,15-1,2 mln. tonna paxta tolasi etishtiriladi va uni tayyor mahsulotga aylantirish yildan yilga oshib bormoqda. Oxirgi yillarda ko’pgina jun yigiruvchi fabrikalada jun etishmovchiligi sababli, buni uzun tolali PAN (poliakrilonitril) tolalarini keltirish bilan kompensatsiyalamoqdalar. Bu sanoatga uch yil ketma-ket jun bilan aralash yigirilgan ip ishlab chiqarish yiliga 4 mln. tonnani tashkil etdi. Bu jarayonga eng ko’p Hindiston, Italiya, Xitoy va Turkiya davlatlarida e‟tibor berilmoqda. Oxirgi 3 - rasm . To„qimachilik xom ashyosini dunyo balansi (20 2 0 yil bashorat ) 64 ,0 % sintetika ,6 % 5 sellyuloza 3 ,0 % jun ,56 % 0 boshqa tolalar 26 ,7 % paxta ,14 % 0 xom ipak ,5 % 2 jun 72 ,0 % sintetika 5 ,4 % sellyuloza 0 ,7 % boshqa tolalar ,4 % 19 paxta 0 ,12 % xom ipak

ikkita davlat mashina quruvchi bazani investitsiyalaydi. 2010 yilda jun tolasini ishlab chiqarish atigi 2,5 mln. tonnani tashkil etdi va umumiy to’qimachilik xom ashyo balansida uning ulushi 3,3 % dan oshmaydi. Tabiiy ipak o’zining ajoyib gigienik xususiyatlari, mustahkam xarakterlari bilan tabiiy tolalar orasida birinchi o’rinda turadi. Oxirgi 30 yilda xom ipakni ishlab chiqarish 2,5 barobar oshdi. Biroq, uning umumiy to’qimachilik xom ashyo balansidagi ulushi 0,15 -0,20 % dan oshmadi. Viskozami, liotsell, yuqori modulli va atsetatli sigaret jgut kabi sellyulozali shtapel tolalar 2010 yilda, 13,4 % yillik o’sishida 4 mln. tonna tashkil etdi. Dunyoda viskozali tolalarni ishlab chiqarish 2009 yil bilan solishtirganda, 2010 yilda 17 % oshganda 3,1 mln. tonna tashkil etdi. Bunda ushbu mahsulotni dunyo bo’yicha ishlab chiqarishning yarmidan ortig’i Xitoy ulushiga tushadi. Viskozani ishlab chiqarish, shuningdek Hindiston, Indoneziya va Taylandda ham kuzatilmoqda. Sigaret uchun atsetat jgutini ishlab chiqarish 2010 yilda 2,8 % ga ya‟ni 923 ming tonnaga etdi. Buning 90 % Xitoy, AQSH, G’arbiy Evropa va Yaponiya bozoriga to’g’ri keladi. O’zbekistonda kimyoviy tolalar “Navoiazot” OAJda ishlab chiqdi. Shtapel tola PAN va jgut ishlab chiqarish miqdori 2010 yilda 19,3 %ga 13ming. tonnaga etdi. To’qimachilik xom ashyosining boshqa kimyoviy turlarini ishlab chiqarish poliefir (PEF) tolalar va iplar ishlab chiqarishdan oldinlab ketmoqda. Natijada 2009 yilga nisbatan 2010 yilda PEF shtapel tolalar ishlab chiqarish 11,5 % ni tashkil etdi. Bundan Xitoy dunyo bo’yicha ishlab chiqarish ulushining 62 % tashkil etadi. Ikkinchi o’rinni o’sish 2,8 % ni tashkil etuvchi Hindiston, uchinchi va to’rtinchi Tayvand va Janubiy Koreya egallaydi. SHunday qilib, dunyo bozorlarida PEF ishlab chiqarish bo’yicha 88% ulushni Osiyo davlatlari tashkil etadi. Teksturlangan sintetik iplar sanoati o’stirish uchun xom ashyo sifatida PEF qatorida «Oerlikon Barmag» nemis firmasining DTU dastgohidan foydalanib Xitoyda keng mashtabda yo’naltirilgan (ROY) iplari katta tempda ishlab chiqarilmoqda va rivojlantirilmoqda. Bashoratlarga ko’ra, PEF shtapel tolasining

o’sish rivoji 2015 yilga 18mln. tonna, shu jumladan, Xitoyda 14 mln. tonna baholanmoqda. PEF shtapel tolasining bunday o’sish tempini, tabiiy tolalar bilan ayniqsa, paxta bilan aralashtirilganda, paxta yigirilgan ipining xususiyatlari ancha yaxshilanishi bilan tushuniladi va odatda uni paxtaning o’rinbosari deb hisoblaydilar. Balki shuning uchun 1 tonna PEF shtapel tolasining narxi jahon bozorida paxta tolasi narxiga teng. Teksturlangan PEF va ROU iplarining sifat ko’rsatkichlari doimiy ravishda yaxshilanmoqda va ular yuqori hajmdor bo’lib bormoqda. Ulardan ishlab chiqarilgan matolar yaxshi draplanadi. Bu esa ulardan ishlab chiqarilgan mahsulotlarga mayinlik va elastiklikni, inson tanasiga yoqimlikni beradi. Teksturlangan iplarni ishlab chiqarish tez oshib bormoqda va ayrim to’qimachilik materiallarining, masalan, gilam mahsulotlari ishlab chiqarishda qo’llaniladigan yigirilgan iplarini siqib chiqarmoqda. Shuningdek, trikotaj sanoati sintetik iplar, asosan, teksturlangan ko’rinishda qo’llanilmoqda. Teksturlash usullari mavjud iplar turi va xususiyatlari hamda teksturlash maqsadlariga qarab maxsus bajariladi. Kelgusida teksturlashning texnika va texnologiyasi yo’nalishidagi mavjudlarini takomillashtirish, kabi ularni amalga oshirishdagi dastgohlarda teksturlashning prinsipial yangi usullarini yaratish ham izchil rivojlanmoqda. Hozirgi vaqtda to’qimachilik sanoatida elostamer poliuretan iplari va yigirilgan iplari keng ko’lamda tadbiq etilmoqda. Elastomer poliuretan iplari dastlab o’tgan yuz yillikning 60-yillarining boshlarida «Du Pont» Amerika kompaniyasining texnologiyalarini patentlashdan keyin paydo bo’lgan. Bu kompaniya 20 yil o’tib, kauchuk kabi juda yuqori uzilishdagi cho’zilishga (500-800%) va elastik deformatsiyaga ega poliuretan asosida elastomer spandeks tolasini olish usulini ishlab chiqib, tolani patentladi. Spandeks (laykra) iplari muallifining o’tkazgan tadqiqqotlari shuni ko’rsatdiki, 50% cho’zilganda va yukni 1 daqiqadan so’ng olganda, elastik relaksatsiya hisobiga o’zining dastlabki uzunligini 98% egallar ekan. Spandeks ipining

ishqalanish koeffitsienti boshqa sintetik tola va iplarga nisbatan ancha yuqori. Agar poliamid iplarining ishqalanish koeffitsienti 0,1 dan to 0,2 gacha bo’lsa, u holda spandeks iplarining ishqalanish koeffitsienti 0,8 ni tashkil etadi. 65% havoning nisbiy namligi va 20 o S haroratda spandeks ipining namlik yutishi 1,5-3%, parchalanish harorati 230 o S tashkil etadi. odatda spandeks iplari 1,8; 2,22; 4,44; 7,69; 15,6; 31,3; 57,6; 62,5; 100; 125; 200 teks chiziqli zichliklarda ishlab chiqariladi. 1,8 teks chiziqli zichlikdagi laykrani pillalar bilan birgalikda chuvish yo’li bilan gigienik xususiyatlari yaxshilangan “Ipak-laykra” ipini ishlab chiqarish usuli ishlab chiqariladi va usulning yangiligiga patent olindi. Laykra ipining yuqori cho’zilishga ega bo’lganligi sababli, undan past cho’zilishga ega bo’lgan turli xildagi mahsulotlarni olish mumkin. Iplarning yuqori elastik tiklanishiga egaligi mahsulotlarning shaklini saqlashga, ularning o’lchamlarini stabilligini ta‟minladi. SHuning uchun, spandeks tipli yuqori elastik iplarga bo’lgan talabning yuqoriligi tushunarli (5-rasm). 5-rasm. Dunyo bo’yicha spandeksga talab (laykra) Spandeks ishlab chiqarish 2010 yilda 380 ming tonna, 2012 yilga kelib esa 450 ming tonnaga yaqinlashdi. Bu asosan Xitoy hisobiga, ya‟ni 2005 yildan to 2010 yil spandeks ishlab chiqarish quvvati yiliga 190 dan 410 ming tonnaga etdi. Bu vaqtda

boshqa hududlarda (Amerika, Evropa, Tayland) bu ko’rsatkich yoki o’zgarmadi, yoki qisqarmadi (Janubiy Koreya, YAponiya). Muallif tomonidan to’qimachilik xom ashyo holatini ko’p yillik o’rganishlar natijasida 2020 va 2050 yillarga kimyoviy va tabiiy tolalar va iplarini ishlab chiqarish quvvatini bashorati keltirildi (2- jadval). Dunyoda aholi sonini ortishi va er maydonlarining etishmasligi, ipakchilik va hayvonotchilikni rivojlantirish uchun er bazalarining chegaralanganligi sababli, tabiiy tolalarni (payta, jun, ipak va b.) etishtirish su‟ratini pasaytirmoqda. Paxta, jun, ipak va boshqa tabiiy tolalarni ishlab chiqarish hajmining oshishi, asosan, bu hosildorligining oshishi va seleksiya ishlarining yaxshilanishi hisobiga amalga oshiriladi. Yuqoridagilarga binoan, shuni ta‟kidlash mumkinki, to’qimachilik xom ashyosi istiqbolining umumiy balansida tabiiy tolalar ulushining pasayib, kimyoviy tolalar ulushi esa ortib boradi. Shuning uchun olimlar ishlab chiqarish sanoati mutaxasislari bilan birgalikda tabiiy tolalarning gigienik xususiyatlaridan foydalanish yo’li bilan sintetik tola, ip va matolarning xususiyatlarini faollashtirish uchun mavjud texnologiyalarini takomillashtirish va yangi usullarni yaratish lozim. 2-jadval Dunyo bo’yicha to’qimachilik xom ashyosini ishlab chiqarish, mln. tonn (%) Yi l Paxta Sintetika Sellyul oza Jun Ipak Umu miy (100%) 19 75 11,8 (49,9) 7,3 (31) 2,9 (12,5) 1,5 (6,4) 0,049 (0,20) 23,66 19 80 13,9 (47,3) 10,4 (35,9) 3,24 (11,1) 1,6 (5,5) 0,055 (0,20) 29,20 19 90 20,83 (49,5) 16,4 (39,0) 2,9 (6,9) 1,9 (4,5) 0,075 (0,18) 42,1 20 00 21,4 (40,7) 25,3 (48) 3,5 (6,7) 2,3 (4,4) 0,1050 (0,20) 52,6 20 10 24,5 (32,0) 45,2 (58,3) 4,4 (5,7) 2,5 (3,3) 0,120 (0,16) 76,8 Bashor at 20 20 25,0 (26,7) 60,0 (64,0) 5,3 (5,6) 2,8 (3,0) 0,130 (0,14) 93,3

20 50 27,0 (19,4) 100,0 (72,0) 7,5 (5,4) 3,5 (2,5) 0,160 (0,12) 139,0 Bunda TTESI ning “Ipak va yigirish texnologiyasi” kafedrasi olimlari tabiiy ipak nanoqismlari borasida olib borilayotgan ishlaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Tabiiy tolalar orasida eng mustahkam tola ipak bo’lib, shu bilan birga dunyo to’qimachilik sanoati balansi miqdorida eng past solishtirma sarfga ega.

Adabiyotlar ro’yxati: 1.Алимова X. Безотходная технология переработки шѐлка. Ташкент. “Фан”, -1994. 2.Усенко А., Заболоцкий Л.М. Технология шѐлкопрядения. М.Тизлекнром. 1961.-392 с. З.Совершенствование технологии подготовки шѐлковых отходов к чесанию (обзор). Туйчиев Д., Мухамедов М.М., Бурнашев И.З. Ташкент: ГФНТИ, 1993. 4.Алимова Х.А. О проблемах рациональпого использования отходов переработки коконного сырья. Шѐлк: РС/ УзНИИНТИ. 1992. - № 6. -С.18-19. 5.Дерягин Б.В. Что такое грение? М: АН 1963. -230 с. 6.Махкамов Р.Г. Основы процесса взаимодействия поверхностей твердых тел с волокнистой массой. Ташкент: Фан - 1979.

O'xshashlar

Qog‘oz ishlab chiqarish texnologiyasi

Abrli gazlamalar ishlab chiqarish

To‘qimachilik sanoatining tarmoqlari va rivojlanishi

Ipak ishlab chiqarish sanoatini holati va istiqbollari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxon