Юсуф ас-Саккокий ва унинг Мифтаҳ ал-улум асари - Tilshunoslik - Referatlar

Юсуф ас-Саккокий ва унинг Мифтаҳ ал-улум асари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Юсуф ас - Саккокий ва унинг Мифтаҳ ал-улум асари Муқаддас заминимиз неча- неча олиму- уламо, фозилу- фузалоларнинг бешигин тебратиб, жаҳон саҳнига олиб чиққани , диний ва дунёвий илмларнинг асослари ҳам айнан мана шу юртда яратилгани, сайқал топгани ҳозирда барчамизга маълум. Шундай экан, буюк аждодларимиз қолдирган беназир бойлик - илмий ва маданий меросни кўз қорачиғидай авайлаб асраш, уларни ўрганиш биз халафлар учун ҳам фарз ҳам қарз. Зеро, “жамият тараққиётининг асоси, уни муқаррар ҳалокатдан қутқариб қоладиган куч бу – маърифатдир. Ўзликни англаш тарихни билишдан бошланади”. Хоразм диёрида вояга етган ана шундай забардаст алломалардан бири Юсуф ас- Саккокийдир. Унинг араб тилшунослигига ва айниқса балоғат илмига қўшган ҳиссаси беқиёс. Балоғат илми арабларда IX асрданоқ шакллана бошлаган. Бу хусусда илк мулоҳазалар ал- Жоҳизнинг “ نييبتلا و نايبلا باتك ” асарида учрайди. Д астлабки махсус рисола эса, IX асрда яшаб ижод этган Абдуллоҳ ибн Муътаззнинг “ عيدبلا باتك ” асари ҳисобланади. Бу рисолада ибн Муътазз бадиий санъатнинг 19 турини таърифлаб, ҳар бирига Қуръондан, ҳадислардан ва хутбалардан алоҳида- алоҳида намуналар келтиради. Шарқшунос олим академик И.Ю.Крачковский ибн Муътазнинг мазкур рисоласини тўлиқ ўрганиб таржима қилган. Кейинчалик ибн Муътазнинг замондоши Қ удама ибн Жаъфар ҳам бадииятга оид “ رعشلا دقن ” асарини ёзиб, унда бадиий санъатлар сонини 29 га етказади. Бад и ъ илми кейинчалик “фасоҳат”, ва яна кейинроқ “балоғат” деб атала бошланди. Бу илм ривожига Абу Ҳилол ал- Аскарий, Ибн Рашиқ ал- Қийравоний, Сафи- уд- дин ал- Ҳиллий ва айниқса Ўрта Осиёдан чиққан

www.arxiv.uz олимлар Абдул Қоҳир ал- Журжоний, Маҳмуд аз- Замахшарий, Фахр уд- Дин ар- Розийлар каби қатор олимлар ўзларининг нодир асарлари билан улкан ҳисса қўшганлар. Академик И.Ю.Крачковский Саккокийнинг асарини юқори баҳолаб жумладан шундай дейди: “ Араб балоғат илми XII-XIII асрда яшаган Юсуф ас-Саккокийнинг “ مولعلا حاتفم ” асарида камолга етди. Бу даврда услуб масалалари назарий жиҳатдан мукаммал даражада асосланди дейиш мумкин .” 1 Юсуф ас-Саккокийнинг тўлиқ исми Сирожиддин Абу Яъқуб Юсуф ибн Муҳаммад ибн Али ас-Саккокий ал-Хоразмий ал-Ханафийдир. У Хоразм қишлоқларининг бирида, тўртинчи султон Эл Арслон ибн Отсизнинг ҳукмронлик даврида (555ҳ./1160м.) дунёга келди. Манбааларда келтирилиша, у Саккокий лақабини олган, лекин мазкур лақабни олиш сабаблари турлича келтирилади: бир манбада унинг оиласи темирчилик, хусусан омоч ясаш билан шуғулланганлиги ёзилса, яна бирида танга зарб қилганлиги ёки Саккока қишлоғида туғилганлиги қайд этилади. Нима бўлганда ҳам олим темирчилик ва шунга алоқадор шароитда катта бўлганлиги сабаб Саккокий лақабини олган кўринади. Саккокий бутун умрини Хоразмда ўтказади. Ўша даврда илм- маърифат ўчоғи ҳисобланган бу юртда ўсиб улғаяди ва биринчи таҳсилини Хоразм масжидларининг бирида олади. Ўша даврда Мўътазила мазҳаби кенг тарқалган бўлиб, кўпчилик уламоларга ўз таъсирини кўрсатмай қолмади. Ана шундай шароитда Хоразм диёрида бир неча етук уламолар етишиб чиқдилар. Улардан “ لئلاد ةغلابلا رارسأ و زاجعلأا ” асарининг муаллифи Абдулқоҳир ал-Журжоний (ҳ. 471), “ رحسلا قئاقد ” асари муаллифи Рашид уд-Дин ал-Вотвот (ҳ. 573), “ فاشكلا ” тафсири, “ وحنلا يف لصفملا ” шунингдек “ وحنلا يف جذومنلأا ” ва бошқа бир қатор қимматли асарлар муаллифи Жоруллоҳ аз-Замаҳшарий (ҳ. 538), “ 5ريبكلا ريسفتلا ” ва “ زاجعلإا ةيارد يف زاجيلإا ةياهن ” асарлари соҳиби Фахр уд-Дин ар-Розий (ҳ 656) ва бошқалар. 1 И.Ю.Крачковский. «Избранные соч.» 6-т. М.-Л. 1960 й. 174-175 -бетлар.

www.arxiv.uz Саккокий ана шундай ажойиб муҳит таъсирида илм олиб камолга етади, ўша давр маданий тафаккуридан озуқа олади. У баён илмида ўз ақидасини эътироф этиб жумладан шундай дейди: “Оллоҳ бизнинг илоҳимиз, Муҳаммад пайғамбаримиз, ислом – динимиз, тавҳид ва адолат – мазҳабимиз, хулафои рошидун – имомларимиз ва ан-Носир лидиниллаҳ халифамиз, унга дуои сано айтиш бизнинг вожибимиздир.” 1 Матндан яна бир бошқа маълумотга эга бўлиш мумкин, яъни Саккокийнинг 575-ҳижрий санада тахтга ўтирган аббосийлар халифаси ан-Носир Лидиниллаҳ (в. 622 ҳ.) замонида яшагани ва “Мифтаҳ ал-Улум” асарини ҳам айнан ўша даврда яратгани маълум бўлади. Саккокий ҳаётини темирчиликдан бошлади ва 30 ёшдан ўтганда эса илм олишга киришди. Бу хусусда “ نونظلا فشك ” асарининг муаллифи қуйидаги ҳикояни келтиради: “Кунларнинг бирида Саккокий темирдан бир кичик сиёҳдон ясаб унга ажойиб қулфча ҳам осиб қўяди. Бу иккисининг вазни эса атиги бир қийротдан 2 ошмайди. Ажойиб намунани замонасининг ҳукмдорига совға қилиш учун олиб боради. Шоҳ ва унинг аъёнлари Саккокийнинг санъатига тасаннолар айтишади. Шу пайт шоҳ ҳузурига бошқа бир одам кириб келади. Шоҳ у кишини ҳурмат-иззат қилиб ўрнидан туради ва ўзининг жойига ўтқазади. Саккокий бундан ҳайратланиб ўша кишининг кимлигини сўрайди. Шунда уни нг олим эканлигини айтишади. Бундан таъсирланган Саккокий ўша кундан бошлаб темирчилик ҳунарини ташлаб илм олишга жазм этади. Ўшанда Саккокийнинг ёши 30 дан ошган эди.” Таҳсил олиш учун Хо разм мадрасаларининг бирига боради. Манбаларда қайд этилишича, дастлаб Саккокий илм олиш ва тушунишда анча қийинчиликларга учрайди. Натижада мадрасани ташлаб кетади. Лекин ўзини қўлга олиб яна таҳсилга қайтади ва ўз асрининг етук алломасига айланади. Саккокий қуйидаги таниқли уламоларидан сабоқ олади: 1 خيراتلا يف لماكلا 2 Бир қийрот 0,195 г.

www.arxiv.uz 1) Садид ад- Дин ибн Муҳаммад ал – Ҳаётий; 2) Маҳмуд ибн Солиҳа ибн Маҳмуд ал-Хорисий; 3) Бурҳон ал-Аимма Муҳаммад ибн Абд ал-Карим ат-Туркистоний. У турли соҳалардаги илмларни ўрганишга интилади. Ҳатто мунажжимлик илми ҳам унинг эътиборидан четда қолмайди. Илм доирасининг кенг ва пуҳталиги сабаб, Саккокий шуҳрат қозониб ўз замонасининг ҳукмрон доиралари эътиборини тортади. Натижада султон Хоразмшоҳнинг уламолари қаторидан жой олади. Саккокий эга бўлган мавқе ва унинг ижодкорлигига Чингизхон ўғли Чиғатойхоннинг вазири Хабаш Амиднинг хасади келади. Олимни зиндонбанд қилдириш учун турли иғво ва бўҳтонлар ёғдиради. Хасад қурбонига айланган Саккокий ҳаётининг сўнгги уч йилини зиндонда ўтказади ва ўша ерда вафот этади. Саккоки й ни машҳур қилган асар - “ مولعلا حاتفم ” дир. Бу асар уч бобдан иборат бўлиб, биринчи боб сарф илмига, иккинчи боб наҳв илмига учинчи боб аса, балоғатниг маъоний ва баён илмларига бағишланади. Олим юқоридагиларга қўшимча равишда бадиий санъатлар, аруз, қофия, мантиқ, иъжоз ал- Қуръон илмларини ҳам киритади. “Саккокий асариниг қиймати унинг учинчи боби билан белгиланади. Маъоний ва баён илмлари, шунингдек фасоҳат ва балоғат тушунчалари, лафзий ва маънавий бадиий санъатларни ўз ичига олган мазкур бобда олим барча тушунчаларни аниқ чегаралаб беради ва уларнинг сўнгги нуқтасини қўяди. Шу сабаб Саккокийдан кейинги олимлар асарни зўр бериб ўрганадилар ва фақат шарҳлар битадилар”. 1 Унинг бу асар и га шарҳ битган олимлар Ибн Молик " حابصملا " асари билан, Жалолуддин Муҳаммад ибн абд ар- Роҳман ал- Қазвиний (в.739ҳ.) ўзининг икки китоби: " حاتفملا صيخلت " ва " حرش حاضيلاا " асари, Ибн Санан ал- Хафажий ўзининг " ةحاصفلا رس و ةغلابلا رارسا و زاجعلاا لئلاد و حاتفملا ةصلاخ " асари билан машҳурдирлар. 1 . . . : ،ةعساتلا ةعبطلا ،ةرهاقلا فيض يقوش د خيرات و روطت ةغلابلا1995 . . ص م288

www.arxiv.uz Саккокийгача хеч ким балоғат илми атамаларини аниқ қонун- қоидасини бермаган фақат Абдул Қоҳир ал-Журжоний унга биринчи бор ишора қилган эди. Ибн Халдун ўзиниг “ал- Муқаддима” асарида жумладан шундай дейди: ас- Саккокийнинг “ مولعلا حاتفم ” асари адабиёт ва услуб соҳаларидаги барча изланишларга ҳожат қолдирмади. Саккокий мазкур асардаги йўналишини баён этиб жумладан шундай дейди: “Китобимга нимаики мавзуларни киритган бўлсам уларни ўзига муносиб тарзда ажратдим ва ҳар бирига ўзига мос услубни қўлладим аниқ мисоллар билан далиллар келтирдим. Мендан олдинги салафларнинг фикрлари ва эътиборлари кам бўлган ўринларни мушоҳада этиб, баҳоли қудрат ўз фикрларимни баён этдим” Олим мазкур асарини ёзишда Фахруддин ар- Розийнинг “ صيخلت ” асарига Абд ал- Қоҳир ал- Журжонийнинг “ زاجعلإا لئلاد ” ва “ ةغلابلا رارسأ ” асарларига, ва аз- Замаҳшарийнинг “ فاشكلا ” тафсирига таянади. Саккокий кейинчалик “ مولعلا حاتفم ” асарини мухтасар шаклини яратиб унга “ نايبتلا ” деб ном беради. Ўрни келганда Саккокийниг мазкур асари Фахруддин ар- розийнинг “ صيخلت ” асаридан мукаммал эканлигини айтиб ўтиш жоиз. Саккокийниг шуҳрат қозонган шогирдларидан бири Нажмуддин Абу ар- Ражо ал- Ғазиний Мухтор ибн Маҳмуд ибн Муҳаммад аз- Зоҳидий бўлиб, у “Шарҳ ал- Қудурий” ва бошқа бир қатор асарлар муаллифидир. Манбааларда Саккокийнинг яна қуйидаги асарлари мавжудлиги зикр этилади: 1) “ لمجلا حرش ” – асари бўлиб Абдул Қоҳир ал- Журжонийнинг “ لمجلا ” асарининг шарҳи ҳисобланади; 2) “ نايبتلا ” – асари бўлиб Ибн Халдун ўзиниг “ Муқаддима ” сида бу ҳақда зикр этади; 3) “ مسلطلا يف باتك ” форс тилида битилган асар бўлиб “ فشك نونلا ” асарида қайд этилган; 1 1 ضراعملا ةلاكو ،ةعبطم ةفيلخ يجاحل ،نونفلا و بتكلا يماسأ نع نونظلا فشك1943 م .

www.arxiv.uz 4) “ ةرظانملا ملع يف ةلاسر ” 2 асари. Аждодларимизнинг бой меросини чуқур тадқиқ этиш ва ҳар томонлама чуқур ўрганиш шунингдек тегишли хулосалар чиқариб , замонавий билимлар , бугунги ҳаёт талабларидан келиб чиқадиган тажрибалар билан бойитиш замон талабларидандир. Саккокий ҳам ана шу аждодлар силсиладан муносиб ўрин тутган бўлиб, унинг илмий меросини ўрганишни олдимизга мақсад қилиб қўйганмиз. 2 ،ناديز يجرج ،ةيبرعلا ةغللا بادآ خيرات3/ 49

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1) А.Шомақсудов, И. Расулов, Р. Қўнғуров, Ҳ. Рустамов. “ Ўзбек тили стилистикаси ”. Т., 1983. 2) И.Ю.Крачковский. «Избранные сочинения». VI - т. М.- Л. 1960. 3) В. Виноградов. «Проблеммы русской стилистики». М. 1981. 4) М. Кожина. «Стилистика русского языка» . М. 1983. 5) Б.В. Тамашевский. «стилистика». Л. 1982.

O'xshashlar

Махмуд Кошгарий ва унинг «Девони луготит турк» асари

«Туркий филологияга кириш» курсининг мақсад ва вазифалари

Ислом ва маънавият

Урта Осиёда яратилган туркий кулёзмалар

Узбек мумтоз адабиётида фонетик санъатларнинг кулланиши