Yaxlit murakkab jumlalarning asosiy funksional turlari - Tilshunoslik - Referatlar

Yaxlit murakkab jumlalarning asosiy funksional turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57 KB

Ko'chirib olish

Yaxlit murakkab jumlalarning asosiy funksional turlari Reja 1. Hikoya yahlit murakkab jumla 2. Tasviriy yahlit murakkab jumla 3. Muhokama yahlit murakkab jumla

TAYANCH IBORALAR: 1. Tasviriy yahlit murakkab jumla 2. Tasviriy hikoya, muhokama 3. Peyzajli yahlit murakkab jumla 4. Hikoya yahlit murakkab jumla 5. Muhokama yahlit murakkab jumla 6. Dialogik birlik 7. Nutq formasi 8. Artikllarning tanlanishi 9. Referent o`hshashlik Yaxlit murakkab jumlalar nutqdagi vazifasiga ko`ra uchga ajraladi: Tasviriy, hikoya, muhokama. Tasviriy yaxlit murakkab jumla tabiat xodisalari, predmetlar, shaxslar va boshqalarning xarakterli xususiyatlarini ochib berishga xizmat qiladi. Xarakterizasiya berilayotgan predmetlar xususiyatlariga binoan yaxlit murakkab (xarakat o`rni tasviri), portret xarakteristikasi (ishtirokchilar tasviri), va boshqalarga bo`linadi. Tasviriy yaxlit murakkab jumla ko`rinishlarni elementlar farqlab turadi. Peyzajli yaxlit murakkab jumlalar tarkibida ko`proq qir, adir, dala, o`tloq, o`rmon,.. va boshqalar hamda yonida, oldida, ortida, tepada, pastda borliq (makon) ma'nosidagi so`zlar qo`llaniladi. Misol: Xovuz bo`yida bir umr shamol tegmaydigan va jilg`adan bahra oladigan besh-olti tup yam-yashil, ko`rkam eman bor edi, quyuq barglari esa xovuzga soya solib turardi, nihoyat, xovuz atrofidagi yumshoq barra o`tlar o`z og`ushiga da'vat etardiki, bunday yotoqni 10 mil atrofidagi biror oshxonadan topib bo`lmasdi. U odam otlarning kishnashidan uyg`ondida, ot yoniga bordi. U o`rta bo`yli yigit bo`lib, lekin ko`rinishdan baquvvat, ko`zlari viqor bilan qayg`uli boqardi. Bir mahallarda ko`rkam bo`lgan chehrasi oftobda sochidan ham qorayib ketgandi. (P.Merime. Karmen.) Birinchi yaxlit murakkab jumla tabiat manzarasi tasviri-peyzajli jumla hisoblanadi. Ikkinchisi esa portretli yaxlit murakkab jumla bo`lib, inson tashqi qiyofasini tasvirlashda xizmat qiladi.

Xikoya-yaxlit murakkab jumla. Xikoya-yaxlit murakkab jumla tasvirlanayotgan voqealarni muntazam ko`rinishda tasvirlaydi. Asosiy rejaga harakatning ro`yobga chiqish tartibi chiqadi. Xar bir yaxlit murakkab jumla odatda muayyan bosqich, xarakat rivojlanish jarayonini, matn syujetining yechimini ifoda etadi. Maxsus otryad. "Urush yillari bolalar- g`alabaga!" operasiyasi e'lon qilinishi bilan ma'lumotlar to`play boshladim. Men sizlarga yozayotgan bu voqeani otamdan eshitdim. 1942 yilning yoz oylari. Kuybishev nomli kolxoz bog`laridagi mevalarning xosili pul bo`ldi. hamma paxta dalasida mexnat qilayotganidan mevalarni o`z vaqtida uzvolishga ulgurishmasdi. Shunda kashshoflardan iborat maxsus otryad tuzildi. Ular orasida Xursand Toirova, Mehri Mamadalieva kabi qizlar bo`lgan. Terib olingan o`riklar quritilib, jiyda, yong`oqlar bilan birga frontga jo`natilgan. Otryad bir kunda 200kgdan 400kggacha yig`ishi kerak bo`lgan. Otryad a'zolari xar qanday qiyinchilik bo`lsa ham normani ortig`i bilan bajarishardi. Chunki ular terib jo`natayotgan mevalar front jangchilariga madad bo`lishini yaxshi bilishardi. Men endi X'ursand Toirova, Karomat Toirova, Mehri Mamadalievalarning urushdan keyingi hayotini o`rganayapman. Muhokama -yaxlit murakkab jumla. Ushbu tipdagi yaxlit murakkab jumla tarkibida 3 xil qism ajratiladi: a) tezis, v) isbot (argument) va xulosa (umumlashtirish) Bayon etilayotgan yaxlit murakkab jumla tarkibida ko`pincha 1-chidan, 2- chidan, umuman, xullas, demak, shunday qilib, nihoyat kabi kirish modal so`zlar va ayrim ergash bog`lovchilar (chunki, agar) ko`rsatiladi. Mehnat-qudrat demakdir. Inson hayotini bezaydigan, unga baxt-saodat keltiradigan, boylik, farovonlik baxsh etadigan yagona kuch mehnatdir. Odam bolasining umri bitta-bittadan g`isht terib ko`tarilgan binoga o`xshab ketadi. Binoning mustahkam turishi, uzoq umr ko`rishi, ishlatilgan materialning sifatidan tashqari, poydevorning yaxshi-yomonligiga bog`liqdir. Metin poydevorga

o`rnatilgan bino qanchalik mustaxkam bo`lsa, yoshlikdanoq biror hunar yoki kasb etagidan mahkam ushlab olgan yigit-qizlarimiz hayotda o`sha xashamatli bino kabi savlat to`kib o`tishadi. Ammo inson savlatli xar qanday bino hashamatidan baland. Chunki u xashamati bilan ko`zlarni qamashtiruvchi ko`p qavatli binolarnigina emas, fazoga uchirilayotgan mo`'jiza kemalarni ham yaratuvchi, ijod qiluvchi, sayqal, bezak beruvchi aqlli, irodali kuchdir. Faqat inson ana shunday aqlli, irodali kuch darajasiga ko`tarilish uchun mehnat qozonida rosa qaynab, biron xunar yoki ixtisos egasi bo`lmog`i lozim. Mehnat bilan yashab, xayotni mehnat bilan yashnatib kelayotgan odamlarni hurmat qilish, ularni boshga ko`tarish, xordiqlarini, ma'naviy huzur-xalovatlarini o`ylash odamiylikning eng birinchi shartlaridandir. Faraz etaylik, siz xovlingizga bir tup daraxt yoki gul ekdingiz. U tutdi, yaproq chiqardi, chiroyli bo`lib o`sdi, tanasi yo`g`on tortdi, shohlari yashil barglarga burkandi. Ekkan ko`chatingiz yaproq chiqarish bilan bir vaqtda, shubxasiz, ildiz ham otdi. Yaproqlar quyoshdan nur, havodan azot olib ildizlarga xayot berdi. Ildizlar esa yordam olib o`zakni, yaproqlarni boqdi. Bir vaqt qarabsizki, xayot barq urib turgan chiroyli bir o`simlik xosil bo`libdi. Siz unga qarab zavqlanasiz, havasingiz keladi. Bordi-yu, sizda g`urur uyg`otib o`sayotgan ana shu chiroyli o`simlik shohlarini birov kelib kallikladi, ildizlarini qirqib tashladi. Xo`sh, nima bo`ladi? Endi xavodan, oziqdan mahrum bo`lgan yolg`iz tana quriydi. Demak, o`simlikning yashashi, ya'ni sizu bizda xavas, zavq uyg`otgan, ko`rkamligini saqlab qolish uchun yaproqlar ham, ildizlar ham, xayotiy ahamiyatga ega ekan. Dialogik birlik. Turli nutq formalarining ko`rinishlari. Yaxlit murakkab jumla tarkibida badiiy asarlar va boshqa funksional stillarga mansub matnlardagi avtor so`zlari bilan bir qatorda yozma va og`zaki ko`rinishdagi dialog, avtor so`zlari bilan adabiy asar qaxramonlari so`zlarining birlashmasi, turli Funksional uslublardagi avtor so`zi va "begona" nutq o`z aksini topadi.

Dialogik birlik yoki savol-javob birligi o`ziga xos xususiyatga ega bo`lib, chiziqli zanjir bog`lanish ko`rinishi kasb etgan monologik nutqdan o`zgaruvchanligi bilan farq qiladi. Bu o`zgaruvchanlik suhbatdoshlarning navbat bilan so`zlashishida o`z aksini topadi. Savol-javob birliklarda ta'sir va ko`zg`alishning bog`liqligi, suxbatning savol-javob birligidagi sinsemantema, yaxlit intonasiya ko`rinishi va boshqalar dialogik nutqning farqlovchi vositalari hisoblanadi. Savol-javob so`zlashish suhbat formasidagi dialog ma'no yaxlitligi uning ma'no butunligida va maxsus sinsematik ko`rinishda aks etadi. Savol gap ham, javob gap ham bir-biridan alohida olingan fikr ifodasi sifatida qo`llanilmaydi. So`zlashishning savol formasi to`la fikr ifodasi bo`la olmaydi. U suhbatdoshlarning biri tomonidan aytilgan ta'sir bo`lib, to`la fikr ifodasini amalga oshishiga ta'sir etadi. So`zlashishning javob formasi ham mustaqil ma'no kasb etmaydi. Barcha universal savollar uchun javob tasdiq yoki inkor formalarida bo`ladi. "xa", "shunday", "yoki", "yo`q", "bunday emas", "unday emas" javoblari savol formalari bilan birgalikda to`liq ma'no va tugallik ko`rinishiga ega bo`ladi. Misol: - "Xo`ja Ma'oz" ga borgan edim. -Nima uchun? -Tunashga. (A.Qodiriy. "O`tgan kunlar"). Dialogik nutqda yaxlit murakkab jumla alohida ko`rinish kasb etadi. Gap ko`rinishida bo`lishiga qaramasdan, savol-so`zlashish formasi kommunikativ shakllanishida u bir necha muhim funksiya bajaradi. 1. Kommunikasiyani yuzaga keltiruvchi ta'sir; 2. Kommunikativ oldi tayyorgarligi kuchlanishi, kommunikasiyani kutish; 3. Kommunikasiya temasiga asos soladi., tema-rema yadro ma'nosining aktualizasiyasi uchun xizmat qiladi. Umum qo`llanishdagi tasdiq yoki inkor formalarining o`zlari tema yoki remani to`la aks ettirmay, balki savol replikasi asosida tasdiqqa yoki inkorga aylanib o`sha mazmunni aktualizasiyalashtiradi.

-Xay yaxshi, meni uchrashuvga taklif qilgani keldilaringmi?-so`radi ota. -Yo`q, -dedi Qamara o`zini tutib olib. -Bizni bog`imizni buzishmoqchi. -Shunaqami, bog`laring qaerda? -Teshikqopqoqda. -E, Zebinisoning qizlarimisizlar? -Xa,-deyishdi uchchala qiz baravariga. -Bog`laring buzilmasinmi? -Buzilmasin. (E.Malikov. "O`qilmagan sahifalar"). Umuman olganda dialogda quyidagi xarakterli xususiyatlar ajratiladi: A) Alternativ zanjir. B) Suhbatdoshlar so`zlashish formasining almashib turishi. V) "Savol-javob" birligida "ta'sir-qo`zg`alish" mavjudligi. G) Savol-javob birligida sinsemantiya xodisasi mavjudligi. D) Savol-javob birligining intonasion ko`rinishi. E) Savol-javob birligida tashqi bog`lovchi vositalarning mavjudligi. Yo) Savol-javob birligida yagona tematik yadroning mavjudligi. 6.Matnning strukturaviy butunligi. Yaxlit murakkab jumla tarkibiga mansub bo`lgan gaplar o`zaro faqatgina tema birligi va kommunikativ xarakat munosabati bilan bog`lanib qolmay, balki turli tashqi belgilar bo`yicha ham bog`langan bo`lib, bu belgilar bir butunning qismlari hisoblanadi va ularning yig`indisi struktura birligini hosil qiladi. Olmoshlar, olmoshli ravishlar, artikllarning tanlanishi, zamonlarning qo`llanishi va ko`pgina boshqa gaplar orasidagi strukturaviy bog`lanishlarning belgilari vazifasini o`taydi. Barcha bu xodisalar alohida ajratib olingan gaplarni kuzatish jarayonida o`zining to`la-to`kis tahlilini topmaydi. Ularning ifodalanishi to`la xolda yaxlit murakkab jumla va butun bir matn doirasida ochib beriladi. Ular yaxlit murakkab jumla xosil etuvchi gaplar orasidagi chap tomonlama va o`ng tomonlama bog`lanishlarning tiklashda aktiv ishtirok etadilar, shu tariqa, ular matn xosil etish vazifasini bajaradilar.

Misol: Komila shitirlagan ovozdan cho`chib tushdi. U ko`ylagida chuvalashib, orqasiga tisarildida, nima qilarini bilmay, dovdirab qoldi, Uning bo`g`zida nolami, yo sevinchli nidomi, xullas, shunga o`xshash bir narsa tiqilib qoldi. (A.Bikchentoeva. "Qorasoy") Komila orol tomonga, daryoning chuqur joyiga qarab suza boshladi. U chalqancha yotib, oyoqlari bilan suvni sachrata-sachrata, yengil suzardi. (A.Bikchintoeva. "Qorasoy") Xar qaysi gap tutash va tugal birlik bo`la olmaydi struktura jihatdan, chunki unda chap tomonlama bog`lanishga ishora qiluvchi belgilar(ya'ni, ilgari aytilgan ishora, anafora deb ataluvchi xodisa) mavjud bo`lib, ular yaxlit murakkab jumla tarkibidagina ma'noga ega bo`ladi. Gaplarning nomustaqillik alomatlari qatoriga olmoshlar bilan birgalikda plyuskvamperfetlar zamonini qo`llanilishini kiritish mumkin. Ayni paytda anaforik bog`lanish gaplarning ma'no hamda struktura jihatdan nomustaqqiligini ko`rsatadi va ular yaxlit murakkab jumlaning o`rtasida, tugal qismida joylashadilar. o`ng tomonlama bog`lanishi belgisi bo`lib kataforik bog`lanish (katafora-bo`lajak voqelikka ishora) xizmat qiladi. Katafora yaxlit murakkab jumlaning bosh qismida va o`rtasida joylashgan gaplarning ma'no va strutura jihatdan nomustaqilligini bildiradi. Ko`p xollarda oldindan sanash prosessida qo`llanuvchi sonlar kataforaning belgilari xisoblanadi. Matn lingvitikasi soxasidagi ilmiy izlanishlarda anaforik va kataforik bog`lanish usullari masalasi yetarli darajada to`la ishlangan. Yaxlit murakkab jumlaning mazmun va kommunikativ butunligi tashqi ifodasi uning strukturaviy butunligida ko`rinadi. Shuning uchun, matn butunligining tematik, kommunikativ va strukturaviy ko`rinishlarini tasvirlash jarayonida turli tomonlaridan ko`zga tashlangan bir xil xodisalarga duch kelamiz. Jumladan, matn kalit so`zlarining muntazam takrori, sinonimik almashish va perifraza, implikasiya xodisasi asosida yotgan yaqin ma'noli matn kalit kalit so`zlarning birga kelishi ayni paytda yaxlit murakkab jumlaga mansub bo`lgan gaplar o`rtasidagi bog`lanishning tashqi(formal) ko`rinishi xisoblanadi.

Muntazam takror, anafora, referent o`xshashligi gaplar o`rtasidagi bog`lanishning o`ta grammatikalashgan ko`rinishlari xisoblanadi.

O'xshashlar

Tovushlarning funksional jihati. Asosiy fonologik tushunchalar

Fe'lning funksional formalari

Savod o’rgatish mashqlarining asosiy turlari

Savod o’rgatish mashqlarining asosiy turlari

Murakkab qo’shma gap