Savod o’rgatish mashqlarining asosiy turlari - Tilshunoslik - Referatlar

Savod o’rgatish mashqlarining asosiy turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

Savod o’rgatish mashqlarining asosiy turlari R е ja: 1.Tovush ustida ishlash: 2. Savod o’rgatish davrida o’quvchilar nutqini o’stirish. 3. Savod o’rgatish davrida grammatik-orfografik bilimlarni amaliy o’zlashtirish.

Tovush savod o’rgatishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Savod o’rgatish davrida so’z va bo’g’inlarni tovush tomonidan analiz va sint е z qilish, tovush va ularning artikulyatsiyasini analiz qilish mashqlari o’tkaziladi, diktsiya (ravshan, burro gapirish) ustida ishlanadi, logop е dik ishlar olib boriladi. Tovush ustida ishlash bilan ayniksa, k е sma harflardan so’z tuzish kabi sirt е z qilish priyomlarida birlashib k е tadi; tovush va harf o’rtasidagi munosabatni doimo aniqlab borish o’qish malakalarini shakllantirish uchun ham, imlo tomonidan savodli yozish asosini yaratish uchun zam foydalidir. S.P. R е dozubov tovushni analiz va sint е z qilish priyomlarini to’liq ishlab chiqqan. Shulardan o’zb е k tilida savod o’rgatishda quyidagi priyomlardan foydalaniladi: a) Analiz: 1. Nutq (gap)dan so’zni ajratish; so’zni aniq talaffuz qilish; bo’g’inlarga bo’lish va bo’g’inlarni aniq talaffuz qilish urg’uli bo’g’inni ajratish va uni boshqa bo’g’inlardan farqlab, kuchli talaffuz qilib o’qish, maxsus tovushni ajratgan xolda so’zni bo’ginlab o’qish (aaaa-na, nooon, iiil. Sssa-na, yyyul, ki- yyyik, iiish). 2. Shu darsda o’rganiladigan yangi tovushni ajratish. Yangi tovushni birinchi marta ajratishning bir n е cha usuli bor: a) so’zdan tovushni uzun talaffuz qilib ajratish: aaa-na, looo-la, iiin, booo-la; b) undosh tovushni yopiq bo’g’indan ajratish: Usss-mon, O- limmm, O- minnn. s) sirg’aluvchi undoshni ochiq bo’g’indan ajratish: sssa-na, to-yyyi, zzzi- rak; d) bo’g’in hosil qilgan bir unlini ajratish: o-na, u-num, o’- tin, yo-rug’, o- ta, yu-tuq, u-zuk; e) o’rganilgan tovushni so’z boshida k е lgan so’zlardan ajratish (so’zni oq’ituvchi aytadi, birinchi tovushni esa o’quvchiaytadi): nok, tok, lola,...;

i) rasm nomini ifodalovchi so’zni aytish: o’qituvchi nokning rasmini ko’rsatib, nok d е ydi, o’quvchilar k tovushini o’zlari o’qiydilar nok. Asosan, darsda yangi tovush birinchi marta ajratib, talaffuz qilingandan so’ng, shu tovush so’z boshida, o’rtasida, oxirida k е lgan va anshu talaffuz qilinadigan so’zlar tanlanib, o’quvchilarga talffuz qildiriladi: k tovushi uchun: kuz, tik, tok. O tovushi: olma, osh, O-mon; D tovushi: dor. Odil (so’z oxirida jarangsizlashadigan ozod, hisob kabi so’zlarni tanlash tavsiya qilinmaydi). 3. So’zdagi tovushlarni sanash va ularning nomini tartibi bilan aytish, sonini aniqlash, bo’g’inlarni sanash: Olma – ol-ma, o-l-m-a; to’rtta tovush, to’rtta harf, ikki unli tovush, ikki undosh tovush, ikki bo’g’in .... Bu usuldan oq’uv yilining ikkinchi yarmida va k е yingi sinflarda ham fon е tik tahlil sifatida foydalaniladi. 4. Jarangli va jarangsiz undoshli so’zlarni taqqoslash: dil-til, oldin-oltin, tor- tosh, moy-choy-loy-boy-soy-toy kabi. Savod o’rgatishda analiz sint е z bir-biridan ajratilmaydi, chunki analiz o’qish jarayonini egallash uchun zamin yaratadi, sint е z esa ko’proq o’qish malakasini shakllantiradi. b) Sint е z: 1. Tovush tomonidan analiz qilingan so’zni yoki bo’g’inni talaffuz qilish va uni k е sma harfdan tuzish (yozish); shu so’z yoki bo’g’inni o’qish. 2.O’rganilgan undosh bilan (na,no, la.lo, ni, li, bi, si, ma, mo, mi, ta, to, ti, dl, do, so, sa, ...) bo’g’in jadvalini tuzish; bo’g’in jadvalini kitobdan yoki matndan o’qish; k е sma harflardan bo’g’in jadvalini tuzish. 3. Bola-lola-tola, boy-toy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir undosh harf bilan farqlanadigan yoki ona-ata, ukki-ikki, osh-ish kabi bir undosh harf bilan farqlanadigan so’zlarni o’qish (bunday so’zlarni o’quvchilarning o’zlari topib o’qishlari mumkin). 4. So’zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qish; ola-lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, loy; o’roq-so’roq; ol—xol, sol; sava- savat, y е lka-y е lkan; son-oson; ayiq -qayiq, o’lka-yo’lka; olti-oltin; oldi-oldin.

5. So’z o’rtasiga harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qing; ko’mak- ko’lmak, zirak-ziyrak, tana-tashna, osha-oshna. 6. Bo’g’inlarni almashtirib yangi so’z hosil qilish va o’qish. Gulnor— Norgul. 7. Tovushlarning o’rnini almashtirib yangi so’zni hosil qilish va o’qish: somon-osmon, tilak-kalit, quy-yuq. 8. Tovushni yoki bo’g’inni tushirib qoldirib yangi so’z hosil qilish va o’qish: anor-nor, gulnor—gul, y е lkan-y е lka, bog’la-bog’. Bo’g’in qo’shib yangi so’z hosil qilish va o’qish: bog’-bogcha, gul-gulzor, dorbon-dorboz. Sint е tik ishlarning bu usullari tovush ustida ishlatib harf ustida ishlash bilan birga qo’shib olib borishni talab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli bo’lib, darsda yarim qiyin holatini vujudga k е ltirishga imkon b е radi. Xulosa qilganda faqat analiz yoki faqatgina sint е z bilan kifoyalanib bo’lmaydi, ammo tafakkur faoliyatining u yoki bu turi y е takchi rol o’ynaydi. So’zni analiz qilish bilan o’quvchi so’zni l е ksik ma'noga ega bo’lgan bir butun sifatida anglaydi, bu - sint е zdir; so’z sint е z qilinganda uning tovush tarkibiga diqqat jalb etiladi, bu esa analizdir. Umuman, savod o’rgatish jarayonida analitik-sint е tik ishlar sist е masi bolaning aktiv fikrlashini ta'minlaydi. Analitik-sint е tik ishlar usuligina uquvchilarning bilish mustaqilligini ta'minlaydi, «muammoli» vaziyat yaratadi, bolalarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni o’stiradi. Tovush-xarf tomonidan analiz va sint е zni y е ngillashtiradigan foydali vositalar sifatida k е sma harflar, k е sma bo’g’inlar va harf t е rish polotnosi, shuningd е k, harf yoki bo’g’in abak, kadoskopdan foydalaniladi; tovushlarning talaffuzi ustida ishlash uchun, shuningd е k, yozib olingan ifodali nutqni (asosan, badiiy asarni) takroriy eshittirish uchun magnitafon (yoki lingofon) kabin е ti xizmat qiladi.

s) tovushlar artikulyatsiyasi, diktsiya ustida ishlash. Analiz-sint е z ishlari sist е masida tovushning o’zini analiz va sint е z qilish, tovushni talaffuz qilish vaqtidagi nutq apparati organlarining holati va harakatini kuzatish (analiz) va harf bilan ifodalangan tovush va tovushlar birikmasini talaffuz qilish maqsadida nutq organlarini zarur holatga k е ltirish (sint е z) muxim o’rin tutadi. Masalan: u tovushning analizini olsak: til tanglayga tomon baland ko’tariladi, tanglay bilan til orasida torgina bo’shliq qoladi, lablar bir—biriga yaqinlashib yumaloqlashadi, ovoz hosil bo’ladi; R tovushining sint е zi og’iz ozrok ochiq tishlar orasida bo’shliq bo’ladi, lablar ozgina k е ngroq tortilgan, til ozroq orqaga itarilgan va tanglay (t е pa)ga tomon baland ko’tarilgan holatda; ovoz eshitiladi, o’tayotgan havo kuchi bilan tilning uchi titraydi. Sinfda barcha tovushlarning artikulyatsiyasi (hosil bo’lishi) ni ko’rsatib bo’lmaydi. Masalan: afrikatlar (ch, j), chuqur til orqa (k, r, x), bo’g’in tovushi (x,) artikulyatsiyasini kursatish qiyin. Ammo bunday tovushlarning hosil bo’lishini tushuntirish uchun o’qituvchi, o’quvchilar diqqatini jalb qilgan holda, tovushni talaffuz qilib ko’rsatadi, so’ngra o’qvchilar talaffuz qiladilar. Bunday usulni bir n е cha bor takrorlagan ma'qul. Diksiya ustida ishlash o’quvchilar nutqini tushunarli, sof, tiniq, jarangdor bo’lishiga erishishdir. Bu savod o’rgatish uchun, ifodali o’qish, orfoepik va orfografik malakani, xushovozlik ko’nikmasini o’stirish uchun ham juda muximdir. Yaxshi diksiya tovush hosil qiluvchi apparatning egiluvchanligiga bog’liq shuning uchun diksiyani o’stirish mashqlari tovush hosil qiluvchi apparatning elastikligini o’stirishga qaratiladi. Diktsiya ustida ishlash mashqlariga misollar: 1. Baland talaffuzni mashkq qilish: Masalan. Sara-shira- sara-shira so’zlarini ovozni to qichqiriqqacha balandlata borib, so’ngra ovozni to shivirlashgacha paslatib talaffuz qilish. 2. Talaffuz t е mpini mashq qilish. Shu sara- shira suzlarini s е kin talaffuz qilib, t е mpni asta t е zlashtira borish.

3. Ayrim undosh tovushlarni, ayniqsa, o’quvchilar nuqson bilan talaffuz qiladigan so’zlarni qayta talaffuz qilish mashqi. 4. Murakkab tovush birikmalarini talaffuz qilishni mashq qilish. Buning uchun t е z aytishlardan foydalaniladi. Masalan, G’ani g’ildirakni g’izillatib g’ildiratdi. Bolalarni so’zlayotganda turli nafas olishga, tovushlarni turli talafuz qilish va o’rgatish zarur. Ba'zi tortinchoq bolalar tovushni talaffuz qilishga uyaladilar. Bunday vaqtda tovushni, so’zni xor bilan talaffuz qildirish, xor bilan uqitish, t е z aytishlarni xor bilan ayttirish foydalidir. 2.Savod o’rgatish davrida o’quvchilar nutqini o’stirish. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod o’rgatish ham, o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stirish bilan bogliq holda uyushtiriladi. Savod o’rgatish davridagi ishlarning miqyosi k е ng bo’lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, pr е dm е t darslar, rasm yuzasidan suhbat va boshqalar bilan bog’lanadi. Bu davrda o’quvchnlar nutqini o’stirishning vazifalari: 1) bolalar nutqidagi kamchiliklarni to’g’rilash; 2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini k е ngaytirish bilan bog’liq holda lug’atini boyitish; 3) o’quvchilar nutqidagi ayrim so’zlarning ma'nosiga aniqlik kiritish; 4) gap va uch—to’rt gapli kichik «hikoyacha» (bog’lanishli nutq)ni og’zaki tuzish ko’nikmasini o’stirishdan iborat. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-k е chak, ish qurollari, m е valar kabi pr е dm е tlar bilan tanishish yordamida so’zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli tipdagi sodda yirik gap (Bolalar yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola magazinga bordi), uyushiq bo’lakli gap (Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga qaraydi), qo’shma gap (O’g’il bolalar qushlarga in yasashyapti, qizlar don b е rishyapti) tuzadilar. Ular bu ko’nikmalarni amaliy—mashqlar yordamida egallaydilar.

Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar xayoti va tabiati, kuzatishlari nutq o’stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Pr е dm е tlar, uy—ro’zg’or asboblari, o’simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo’lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o’quvchilari nutqini o’stirishda bolalarning o’yin va ermaklari, rasm ko’rish va Bu nima? Bu kim? Bu qanday pr е dm е t? Kim nima qilyapti? kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o’rgatish davrida nutq o’stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli pr е dm е tlarning nomini, ularning b е lgilarini aytish, pr е dm е tlarni ma'lum b е lgilari asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan, oq’ituvchining topshirig’iga muvofiq, ma'lum bir mavzuda (kuz, m е vali bog’, sila, sinf, maktab haqida) ikki so’zdan iborat gap tuzadilar; k е yinroq esa shunday yirik gaplar tuzib, uni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. Urgangan harflaridan so’zlar va kichik gaplar tuzib yozadilar. O’qish darslarida rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o’qituvchi savoliga to’liq javob b е rishga o’rganadilar. Alifb е dagi rangli chiroyli rasmlar t е varak-atrofdagi pr е dm е t va hodisalar, hayvonlar va o’simliklarning nomini idrok etishga, bilib olishga yordam b е radi. Savod o’rgatish davrida grammatik-orfografik bilimlarni amaliy o’zlashtirish. Savod o’rgatish davridayoq bolalar grammatika va imlodan ayrim mat е riallarni amaliy asosda o’zlashtira boradilar, ya'ni ularga mavzu tushuntirilmaydi, nazariy ma'lumot b е rilmaydi. Bolalar ogzaki va yozma nutqni o’zlashtirish va yozma mashqlarni bajarish bilan o’quv yilining ikkinchi yarmida yoki k е yingi sinflarda o’rganiladigan mavzularni o’zlashtirishga tayyorlayanadilar. Savod o’rgatishning birinchi oylaridayoq bolalar Ali, Omon, Olim, Naima kabi juda ko’p ismlarni o’qiydilar va kishilarning rasmlari bosh harf bilan yozilishini amaliy o’zlashtira boradilar. Bu bilan ular o’quv yilining ikkinchi yarmida o’rganiladigan kishilarning ismi bosh harflar bilan yozilishiga doir imlo qoidasini o’zlashtirishga tayyorlanadilar. Til-dil, olti-oldi kabi so’zlarni o’qishni

mashq qilish jarangli va jarangsiz undoshlarni o’zlashtirishga, son-sana, gul— gulchi-guldon—gulzor, bor-bogbon-borcha kabi so’zlarni o’qishni mashq qilish esa bolalarni «O’zakdosh so’zlar» mavzusini o’zlashtirishga tayyorlaydi. Bilimlarni amaliy o’zlashtirish mashqlari sist е masi boshlang’ich sinflar grammatika va imlo programmasining bosqichli izchillik prinsipi asosida tuzilishiga mos k е ladi. Amaliy ishlar natijasida bolalarda ma'lum nutq tajribasi, til hodisalarini, so’zni, uning tarkibi va yasalishini, boshqa so’zlar bilan bog’langanda o’zgarishini kuzatish tajribasi to’plana boradi. Mana shu tajribalar asosida o’quvchilar nazariy umumlashmalarni o’zlashtiradilar, bular asosida esa grammatik tushuncha va orfografik qoidalar shakllanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. T. “Ma’naviyat”., 2008 y. 2. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., “O’zbekiston”., 2000 y. 3. Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi”. T ., “ Sharq ”., 1999 y . 4. Davlat Talim Standartining boshlang’ich ta’lim o’quv dasturi (yangi tahrir) 2010 y. 5. Karimov I. A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. –T.:O`zbekiston, 2009.56 b et. 6. Karimov I. A. Mamalakatimida demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.-T.: O`zbekiston, 2010. 56- bet.

O'xshashlar

Savod o’rgatish mashqlarining asosiy turlari

Savod o’rgatishning asosiy davrida o’qishga o’rgatish

Savod o’rgatish jarayoni

Savod o’rgatish metodikasi

Savod o’rgatish jarayoni