Xitoyda matbuot tili matnlarini tarjima qilish - Tilshunoslik - Referatlar

Xitoyda matbuot tili matnlarini tarjima qilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

Xitoyda matbuot tili matnlarini tarjima qilish Reja: 1. Publitsistika va badiiy tarjima 2. Tadqiqot metodologiyasi 3. Xitoyda tarjimonlik faoliyatining ilk boskichlari

Publitsistika - adabiyot va jurnalistikaning turi bulib, zamonamiz muammolari va hozirgi kunda zarur siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy savollarni kurib chikadi. Publicistikaning maqqsadi - jamiyatga ta'sir utkazish, insonlarni kandaydir haqikatga jalb kilib, ularning ta'sirlanishlariga erishmok. Publitsitikada har doim anik tasvirlangan mualliflik dunyokarashi mavjud buladi va unda muallifning uydirmalari bulmaydi. Publitsistika fani - hozirgi kunda ruy berayotgan yoki avval sodir bulgan kandaydir vokea, hodisa va kolaversa, muallifning bu vokea va hodisa haqidagi fikrini urganadi. Publitsistika jamoat fikrini muayyan shaklga keltiradi, mualliflar, o`z karashlarini himoya kilish barobarida uzaro munozaraga kirishadilar. Publitsistik uslub hissiyotliligi va munozaraliligi bilan ajralib turadi. Publitsistika va badiiy tarjima XX asr boshlaridagi xitoy adabiyotining uziga hos hususiyati, uning nafakat nasr janrini, balki ijodiyotning boshka turlariga ta'sir kilgan publitsistikadadir. U hammani kiziktirgan adabiyotda keskir kutarilgan savollarda, she'riy vositalarni va she'riy usullarni tanlashda, asarlarning va pafosning stilistikasida uz ifodasini topgan. Veny nasrining turli kurinishlari ijtimoiy hayotga tugridan-tugri kilingan munosabatning oddiy formasi bulib koldi. Usha davrning o`z karashlariga ega kuchli adabiyotshunoslari bunga zurga tan berganlar. Yan-Fu va U Ju-Lun ь ning jamiyatga oid makolalari, Lyu Yun-Funing siyosiy esselari usha paytda kuchli ta'sir utkazgan. Syuyning o`z harakteri bilan publitsistik makolalar va pamfletlarga yakin bulgan mukaddimasi kata kizikish uygotgan va yozuvchi va tarjimon Lin ь Shu tan bularga bergan. Asarlarining tarjimsaiga yozilgan mukaddimasi, boshka mualliflarnikiga nisbatan nafakat kuchli his-tuygularga tulaligi, balki, asardagi muammolarninig munozara tarzida bulganligi bilan fark kiladi. Hullas, D.Defoning romani mukaddimasida u zamonanig istaklaridan kelib chikkan holda, insonning ahlokiy sifatlari haqida ta'idlab utgan. Val ь ter Skot va Haggard romanlarining mukaddimasida milliy uzlikni anglash, vatanparvarlik tushunchalari haqida tuhtalib utgan. Insho yozishiningmaishiy formalari bulgan: kundaliklar, epistollar (noma shaklidagi asar), manzarali va hayotiy miniatyuralari kata kizikish uygotgan.

Insho yozish va publicistika deya atalmish yangi yunalish avvalo islohotchilarning harakatlari bilan uzaro boglik. «Yangi yunalish » tushunchasi baravar mikdorda mafkuraviy va badiiy ijodiyotga oid. Dunyokarash tartibi bulgani kabi, bu jamiyati kayta kurishga karatilgan islohotchilarning «yangi» goyalari sohasidir. Adabiyotga kiritilgan yangi goyalarda, avvalambor mavzular majmuining sezilarli darajada kengayishi, muhimligi ifodalangan.Bu yunalishning izlanuvchi mutahassislari, adabiyotning eski estetik koidalarini buzishga urinib kurmaganlar, va aksina ular uzgartirishga va yangilashga harakat kilganlar. Lyan bu hakda: «eski tuzilishni yangi goyalar bilan tuldirish» degan. Yangi yunalish namoyondalari ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-badiiy publicistikaga va esseistika (insho yozish) ga e'tibor karatganlar. Kan YU-vey, Tan ь Sv-tun uzlaridan bu janrda kuplab misollarni koldirganlar, birok uzining badiiyligi va kuchli ma'noga ega asarlari bilan boshkalardan ajralib turgan Lyan Ci-chao eng katta hissasini kushdi. Insholari ukuvchilarga imkon darajasida tushunarli bulishi uchun , yorkin kiyofalarga va ritorik tasvirlarga tayanishga harakat kilgan. Jushkinlikni ifodalaydigan insholari usha vakt adabiyotida kuchmas iz koldirgan. Usha vakt publicistikasida Sun ь Yat-Senning siyosat, jamiyat va madaniyatning muhim muammolari tilga olingan, teran va mazmunli makolalari muhim urinni egallagan. Chjan Bin-lin ь (1869-1936), Czou Jun (1885-1905) va boshkarag kanday dong taratgan bulsalar, shunday buyuk mashhurlikni Czoy Junning, makola, pamflet, inshlari bilan uz iktidorini namoyon kilgan Chjan tomonidan his- hayajonli mukaddimasi yuborilgan, publicistik «Inkilobchi armiya» poema(doston)- murojaati juda katta mashhurlikni kulga kiritdi. Yosh Lu Sinning ilk publicistik makolalari va 1903-1905-illarda yozilgan, ilm- fan, madaniyat, estetik tarzda yozilgan insholari kata kizikish uygotgan (Hitoy geologiyasiga kiska ocherk). Keyinrok esa, 1908-yil unig estetikaga oid, dunyo madaniyati va ilm-fanining anik dalillariga asoslangan «Yovuz she'riyatning kuchi» deya nomlangan kuzga kuringan asari paydo buldi. Publitsistikani rivojlanishining 10-yillarida,1915-yildan buyon SHanhayda chop etila boshlangan «Sin ь cinnyan ь » tarakkiyparvar jurnali muhim ahamiyat kasb

etadi. Turli mavzulardagi asarlar (publicistik, badiiy, ilmiy- insho, makolalar, pamfletlar, tarjimalar, she'rlar) chop etilgan. Jurnalning bu hususiyatlarini zamondoshlar yahshi tushunganlar va ular buni yangi adabiyotning belgisi deya kabul kilganlar. Undagi ma'lumotlar tez-tez munozarali harakterga ega bulgan bulib, hitoy odamlari hayotidagi eng muhim masalalarnining uchini chikarishga e'tibor karatilgan. Hullas, birrinchi navbatda, Chen ь Dsyuning paydo bulishidan sung, Hitoyning yosh avlodi oldidagi masalalari haqidagi bahs boshlandi. Bu mavzu Gao I-han ь va boshkalarning makolalarida davom ettirilgan. Chen ь Du- syu (1880-1942), Li Da-chjao (1891-1962) madaniyatni rivojlantirish yulidagi va madaniy meros haqidagi; Hu Shi (1891-1962), Lyu Ban ь -nuna (1891-1934) milliy tili va milliy adabiyoti haqidagi makolalari kata ta'sir kursatdi. Hu Shi, Chen ь Du-syuning adabiyot sohasidagi islohotlar haqidagi, kengrok olganda - Hitoy madaniyatining takdiri haqidagi makolalari, adabiyot va adabiyotchilar tilida kuchli munozaralarni keltirib chikardi. U 20-yillarda adabiyot va estetikada kuchli goyaviy kurashga sabab buldi XIX asr ohiri XX asrning birinchi un yilligidagi adabiyot jarayonini, bu davrga kelib keng yoyilgan tarjimonlik sohasisiz tasavvur kilib bulmaydi. Tarjimonlik sohasi adabiyotshunoslikning ajralmas kismiga aylandi. Kuplab iktidorli adabiyotshunoslar tarjima bilan shugullandilar, ularning ba'zilari esa,tarjimonlik amaliyoti orkali adabiyot sohasi bilan tanishdilar. Horijiy kitoblarining tarjimasi halkni kuzgovchi «yangi bilimlar» ni olib keladi, deb hisoblagan islohotchilarning ijtimoiy- ma'rifiy faoliyati turtki buldi. Lyan Ci-chao: «Agar yurt kuchli bulishn istasa, garb kitoblarini kup tarjima kilishi kerak» deb yozgan. U siyosiy adabiyoti tarjimasining muhimligi, odamlarni kuzgatishga yordam berishida deya ta'kidlagan. Islohotchilarninrg vaktli nashrlarida, badiiy adabiyotning garb va yapon publicistikasi asarlari bosib chikariluvchi - «horijiy gazetalardan tarjima» asosiy bulimi paydo buldi. Lyan, Jul ь Vernning asarini, Bayronning she'rlarini erkin tarjima kildi. Yaponiyada nashr kilinuvchi «Sin ь syaosho» jurnalida, boshka adabiyotshunoslarning tarjimalari nashr kilingan.

XX asr boshlarida tarjimonlik faoliyatining ravnak topishi Van Tao (1828- 1897), Yan ь Fu (1853-1921), Lin ь Shu (1852-1924) va boshkalarning nomlari bilan boglik. Ilmiy adabiyotshunosli tarjimoni sifatida nom taratgan Yan ь Fu, nasrning postulatalaridan foydalangan holda, uzining tarjima nazariyasini yaratdi. Lin ь Shuning tarjimalari HHasr boshlarida kata muvaffakkiyatga erishgan. Horijiy tillarni bilmay turib, vositachilarning yordami tufayli, bir yuz ellikdan ortik yirik horijiy badiiy asarlarni tarjima kilgan. Unga shuhratkeltirgan ilk tarjimasi 90-yillar urtalarida paydo buldi. 1901-yili «Tom amakining kulbasi» tarjimasi paydo buldi. Lin ь Shu ven ь yanda, nihoyatda yorkin va jushkinlikni, ta'sirchanlikni ifodalovchi, uz vaktida hitoyadabiyotida uchmas iz koldirgan erkin tarjima-asarlar yaratdi. Birinchilardan bulib, Hitoy ukuvchilarini rus prozasi (yapon tilidan tarjima kilgan) kiyofalari: «Zamonamiz kahramoni», «Kora rohib»dan parchalar, M.Gorkiy asarlari bilan tanishtiirgan U Tao, Hitoyni horij adabiyotlari bilan tanishtirish uchun kata hissa kushgan. Xitoyda tarjimonlik faoliyatining ilk boskichlari da, uzining badiiy karashlari va usullari harakterli: eski kitobiy til, mazmunni erkin suzlash, horij realiylarini Hitoy muhitiga moslashtirish va hokazo. Tarjimalarnig bunday «kitalizaciya»si kunday ravshan, masalan, deyarli haqikiysi bilan hech kachon mos kelmaydigan tarjima kilinayotgan kitoblarning nomlarida (Sviftning «Gulliverning sargzashtlari» Lin ь Shuda «Dengiz ortidagi pavil ь on va kanallar haqidagi ma'lumot»; Servatesning «Don Kihot»i - «iblis- r ы carning tarjimai holi» a hokazolar), va kolaversa, ism va realiylarning uzgartirilishi. Birok, 10-yillarda tarjimonlar etarli malakaga erishganlarida, ukuvchilar esa - horij adabiyotini kabul kilishda kunikmalari hosil bulganda, tarjima uslubi sezilarli darajada uzgarib ketdi. Lu Sin va unng ukasi Chjou Czo-jen tomonidan 1909 yaratilgan «Horijiy proza» kitobi yangi tipdagi tarjimaning kizikarli obrazlaridan biriga aylandi. Lu Sinning suzlariga karaganda, unga, «garb adabiyotining yangi va asosiy okimlari» kiritilgan. Birinchi marotaba, Hitoy ukuvchilari, fin va polyak yozuvchilarining, Balkan davlatlari adabiyotining romantik va hayotiy asarlari bilan tanishdilar. Badiiy tarjimaning tarihida, bu

kitoblar uchmas iz koldirganlar, negaki, tarjimon-tuzuvchilar birinchilardan bulib realistik tarjimaning prinsiplarini olamga yoydilar. Koidaga kura, nasr - tarjimonlik sohasining markazida turadi. Misol uchun, No Lin ь Shu, Shekspirning bir nechta dramasini tarjima kilgan, Chen ь Czin-han ь , Ma Czyun ь -u esa, Gyugo va Shillerlarnng dramalarini tarjima kilganlar. 10-yillarning ohiriga kelib, Hu Shi, Ibsenning «Kugirchiok uyi»ni tarjima kilgan. She'riy tarjima sohasida Su Man ь -shu, U Tao, Ma Czyun ь -u shuhratga erishganlar. Koidaga kura, prozaik va poetik tarjima asosida ven ь yan ь ( nasriy tarjimada besh va etti vazndan kullanilgan) turadi. Birok tarjimonlar bayhua tilidan keng foydalanishgan. Bu vaktga kelib rivojlangan, badiiy tarjima, yangi badiiy goyalarni paydo bulishida katta hissasini kushdi. XIX ohiri - XX boshlarida Hitoy adabiyoti rivojlanishnng ogir yulini bosib utdi. 10-yillarning ohirida, Hitoy jamiyatida, madaniyatning eski tuzilishiga bulgan tankid kuchayib ketdi. Tobora usib borayotgan akliy mehnatsohiblari adabiy tilning islohoti uchun, adabiyotning islohoti uchun, hama uchun tushunarli bulgan bayhua tilida adabiyot yaratish uchun, yangi badiiy principlarga asoslangan adabiyot uchun kurash olib borardi. Usha yillarda, ijodiy muhitda hali sinalmagan adabiy revolyuciyaning goyasi tugildi. Kolaversa, ushbu yillarda, butun adabiyot hayotini uzgaririshga olib kelgan yangi badiiy faktlarning yigilish jarayoni ruy berayotgandi. Birok bu 20-yillarda ruy berayotgandi. Pekin davlat universiteti professori Fan Han ь cining kitobi bulgan «Hitoy jurnalistikasining tarihi»da birinchi tomining ohirgi bulimida, zamonaviy Hitoy publicistikasining paydo bulishida yillar davomida utkazilgan hronologik tadkikotlari yoritib berilgan. Monografiya muallifining ta'kidlashicha, bizning yuz yilligimiz mukaddimasida, gazetaning urni jamiyatimizda sezilarli darajada usadi, mualliflar, gazeta va jurnal ukuvchilari soni 1fugga kengayadi. Revolyuciyagacha bulgan Hitoyda sodir bulayotgan vokealar hakkoniy va tezkor yoritib berilgan publicistik asarlarning janr tarkibi uzgaradi. Shiddat bilan rivojlanayotgan publicistik uslub, jamiyatning rivojlanishi bilan uzaro boglik deya uz fikrini

isbotlayotgan olim, shuni ta'kidlaydiki, ushbu makrouslubning shakllanishi 20- asrning birinchi un yilligiga tugri keladi. 30-yillar ohiriga kelibgina, tilshunoslik mustakil fan sifatida tan olindi. Uslublarning muammolariga atalgan birinchi ishlar keyinork paydo buladi. Czun Tigo bo щ chiligidagi hitoylik mualliflar jamoasi chop etgan «Zamonaviy Hitoy uslubiyati tarihi» nashrida yakin kunlarda zamonaviy Hitoy tili stilistika (uslubiyat)i kam urgnailganligi ta'kidlab utilgan. 1951-yilda Lyuy Shusyan va Chju Desi «Jen ь min ь jibao» sahifalarida «Grammatika va Stilistikaga oid ma'ruzalar» degan mahsus kursni bosib chikaradilar. Lyuy Shusyanning «Ma'ruzalar»i ukuvchi ishchi va kishlok muhbirlari, ishchilar safidan ajralib chikayotgan mualliflar uchun keng kamrovli ukuv kullanmaga aylandi. «Ma'ruzalar» da anik kurinib turgan stilistik va grammatik hatolarni mukammal tahlil kilish uchun misollar bilan yakkol kursatilgan. Czun Tinhu uslubiyatga oid bir kancha ishlarni kursatarkan, shular orasida Chjan Gunning «Zamonaviy hitoy tilining stilistikasi» deb nomlangan tadkikot ishiga alohida urgu berib utgan: «Chjan Gunning yangi kitobi dunyo yuzini kurarkan, funkcional ma1uslubiyatidagi izlanishlarning yangi davri boshlandi, uning ishi zamonaviy hitoy tilining uslubiyati tadkikotida, uzgarish yasaydigan vakt bula oldi... » «Uslublar» mukaddimasida Chjan Gun, hitoy tilshunosligining tarihida ilk bora, uslublar ekstralingvistika asosida yuzaga kelganini ma'lum kiladi, birok kelajakda, ular mazmun, vazifalar va fikrning maksadi bilan uzaro boglanadi, ular lingvistik belgilari bilan fark kiladilar. Filolog hama uslublarni suzlashuv va kitobiy turlarga ajratdi; kitobiy uz urnida - adabiy-badiiy, publicistik, rasmiy va ilmiy turlarga bulinadi. Chjan Gunning uslublar urtasida ulkan munosabat mavjud, chegaralar esa, ularning urtasida harakatlanib turadi degan gapi ancha ahamiyatli. Shuni ta'kidlash joizki, yukorida kursatilgan bulimning mazmuni, sovet tilshunosligidagi stilistik nazarisiyaga monand. Hitoyning odatiy fanlari orasida tilshunoslik mavjud bulmagan, uning har bir bulimini urganar ekansiz, uning uziga hos jihati garbiy yoki rus udumlari bilan uzviy boglikligini kurishingiz

mumkin. Czun Tinhu uzining «Zamonaviy stilistika tarihi» da hitoy tili stilistikasi yaratilishiga aynan tilshunoslikka ihtisosolashgan sovet maktablari asos buldi deya ta'kidlaydi. Chjan Gun uz izlanishlarida A.I.Nfimovaning ishlariga, asosan, «Badiiy nutk stilistikasi»ga suyangan, Xitoy olimlarining kuplab kitoblarida sovet lingvistik maktabining nuktai nazarini kuzatish mumki. Bunga sovet va rus tilshunoslarining hitoy tiliga kilgan tarjimalari isbot bula oladi. 1982-yili M.N.Kojinaning «Rus tilining funkcional stilistikasi (uslubi)» monografiyasi hitoy tiliga tarjima kilindi, muallif tomonidan yoritib berilgan kuplab nazariy yunalishlar, bugungi kunda Hitoyda chikarilayotgan amaliy uslubiyatga oid ukuv kullanmalarining negizi hisoblanadi. Ko`p vaktlar mobaynida e'tiborsiz kolgan uslubiyatning turli masalalari Hitoy filologlari tomonidan tomonidan urganilgan. Tilshunoslar tomonidan kurib chikilgan bu uslubiy konnotaciya va kontaminaciya,publicistik matnlarga uslubiy jilo beruvchi, his-tuygu darajalari singaridir. Ven ь yangomlarning semantik- grammatikasining uziga hosligini urganish, ularning kullanilishining polifunkcional harakteri haqidagi hulosalarini chikarishga olib keldi. Oimlar shuni isbotlab berishdiki, gazeta matnlarida ishlatiluvchi ven ь yan elementlarining , ham leksik, ham sintaktik darajasida bulishi, Hitoy pulicistikasining asosiy uslubiy hususiyatini aniklaydi. Afsuski, shuni kayd etib utish lozimki, ven ь yanizmlarning sintaktik hususiyatlariga Hitoy olimlari unchalik ham e'tibor karatmaydilar. Garchi kupchilik olimlarning aytishicha - sintaksis, faol kullaniluvchi yordamchi suzlar va ven ь yanning tuzilishi bulib, ma'lum bir darajada gazeta matnlariga «kitobiy» saykal beradi va ushbu funkcional uslubdagi grammatik tartibning uziga hos hususiyatini aniklaydi,birok, hali shu kungacha Hitoy tilshunosligida, grammatikaga oid, hech kanday publicistik asar yaratilmagan edi. Ushbu sohaning ilmiy-amaliy yunalishiga keladigan bulsak, sunggi paytda Hitoyda gazeta makolalarining amaliy tarjimasiga oid kitoblar katta nushada chikarilmokda. «Gazeta matnlarini ukish»ning tarjimasi uchun muljallangan, markaziy va mahalliy bosmahonalar tomonidan takdim etilgan ukuv adabiyoti, publicistik uslubning leksikasi va grammatikasi hususiyatlarini erkin urganuvchi

amaliy kullanma sifatida ishlatili щ mumkin. Ushbu nuktai-nazarni ukitish tajribasidan kelib chikkan holda shuni aytish kerakki, shunga uhshagan eng yahshi ukuv ma'lumotlar, poytaht va Fudan ь universiteti domlalari tomonidan tuzilgan kullanmalar hisoblanadi. Tadqiqot metodologiyasi Asosiy koidalar va dissertaciyalardagi nazariy asoslarning rivojlanishida T.N Nikitina ishlarining ta'siri katta. Francuz lingvisti L.Ten'er va A.A.Holodovich lar tomonidan ishlab chikilgan, taklif verbocentrik mohiyatini rivojlantirgan holda, Nikitina uz ishlarida «tilning tavsifi uchun, grammatik boglanish kuprok omadli model ь sanaladi» shuni isbot keltiradi, bunday grammatika uzogi bilan sintaktik elementlarning ma'nolariga tayansa ham. Natijada, grammatikada, boglani щ shga nisbatan, ergashtiruvchi sifatida karaladi. Agar gapning sintaktik strukturasini tasvirlovchi - «sintaktik daraht» tushunchasiga keladigan bulsak, shuni aytish mumkinki, sitaktik darahtning yukori nuktasiga fe'l-kesim yoki uning mustakil ma'noli kismi keladi, kachonki kesim fe'lning analitik shakli bilan ifodalangan bulsa. PU, ZHT fe'llarining funkcional kenja sinflarini ajralish tartibi negizida, A.A Holodovich tomonidan ishlab chikilgan asosiy nazariy konunlar yotadi. Madomiki, kenja sinf belgilarini suzning tashqi kurinishidan bilish kiyin ekan, unda ularni sinchiklab urganish yuli bilan aniklash mumkin. Bitta funkcional kenja sinfga «yadro sifatida chikib, birtipli - mikdoriy va sifatli eng makbul bulgan muhitgga ega bulgan » fe'llarni jamlash kerak. Masalan, dastlabki mazmundan tashqari, bir guruhga, yunaltirilgan harakatdagi fe'llari tushadi, keyingi kenja sinf esa, uzgartirish fe'llari bilan shakllangan buladi va hokazo. Biz tomonimizdan ajratilgan konstrukciyalarda zaruriy fe'l elementlarini tasvirlash uchun, amalda gap bulaklari bulgan - ega va tuldiruvchi ishlatilgan buladi, birok bu terminlar haqikiy ma'nolarini keltirilgan anik tuzilish (konstrukciya)lar tarkibida topadi: bu vaziyatda shuni ta'kidlash joizki, ega ham, tuldiruvchi kabi yadrodan mustakil holda kurib chikiladi. Icxteg gapda tuldiruvchiga nisbatan kuprok tushib koldiriladi.

«ZHTda PU ni urganish tadkikotining asosiy maksadi» ishining maksadi va vazifasi - oddiy gapning sintaktik analizini va uning asosiy uslubiy hususiyatini tasvirlashlarni uz ichiga oladi. Bunday maksad bilan tadkikotning vazifalari aniklanadi: PU va ZHTning asosiy yanada darajaviy sintaktik tuzilishini aniklash va tasvirlash; fe'lni bir kenja sinfdan boshkasiga utkazish koidalarini tasvirlash; bunday vaziyatda fe'lning ma'nosini tahminiy bulishini isbotlash, hudi fe'lning leksik ma'nolari va kolaversa, hama bulishi mumkin bulgan sintaktik ma'nolari orasida anik bir muvofiklik bordek; PU va ZHT ning asosiy uslubiy hususiyatdarini aniklash va tasniflash. Tarjima usullari . Sinhron tarjima. Lug`at yordamida tarjima. Badiiy tarjima. Erkin tarjima. Yozma tarjima. Og`zaki tarjima. Tarjima amaliyoti jarayonida XX asrning o'ttizinchi yillaridan boshlab tarjimaning bir qancha turlari farqlanadigan bo'ldi. Turlarning paydo bo'lishi tarjima ishiga turlicha yondashish va munosabatlar yuzaga kelgani bilan izohlanadi. Adekvat tarjima. Bunda asl nushaning barcha qoyaviy-badiiy hususiyatlari tarjima tilida to'la saqlanadi, originalga to'la hamohanglik yaratiladi.So'zlarning ma'nolarini anglatishda behato ekvivalentlikka erishiladi. Janrning stilistik, lingvistik talablariga optimal darajada rioya etiladi. Erkin tarjima. Tarjima tarihida juda ko'p qo'llangan. Asliyat tarjima jarayonida ancha-muncha o'zgarishlar, qisqartirishlar, o'zgacha talqinlarga uchraydi. Asliyat tarjimonning irodasi bilan soddalashtiriladi. Tarjima uslubida bayon qo'llanadi. Ekvivalentlik bu holda juda nisbiy tarzda namoyon bo'ladi. Buni tarjima nazariyasida ADAPTATSIYA deb aladi. Badiiy tuzilishi soddalashtirilgan, bayon qilib berish yo'lidan borilgan erkin tarjimada tarjima o'quvchisining uni qabul qilishi va oson tushunishi maqsad qilib olinadi. Erkin ijodiy tarjima. Asliyat tarjmasiga tarjimonning ta'siri ancha kuchli tarzda namoyon bo'ladi, tarjima asliyatga nisbatan badiiy jihatdan va tuzilishiga ko'ra ancha boyib, mukamallashadi. Bunga Navoiyning Jomiy, Attor, hazrat Alidan qilgan tarjimalari yorqin misol bo'la oladi. Erkin-ijodiy tarjimada tarjimonning

individual ijodiy o'ziga hosligi hiyla ko'zga tashlanib turadi. Erkin-ijodiy tarjima ayniqsa she'riy asarlar tarjimasida ko'p yuzaga chiqadi. Tarjima asliyat bilan katta musobaqaga kirishgandek bo'ladi. Asliyatga teng yoki undan ortiqroq asar tug`iladi. Lermontovning hetedan qilgan “Tog` zirvalari uhlar”, CHo'lponning Pushkindan qilgan “Bulbul va Gul”, Krilovdan qilgan “Bo'ri va qo'zicho?”, Mirtemirning Nekrasovdan qilgan “Rusiyada kim yahshi yashaydi”, Usmon Nosirning “Kavkaz asiri”, “Iblis”, Erkin Vohidovning Sergey Е senindan qilgan “Fors taronalari” kabi tarjimalar shunday asliyat darajasiga ko'tarilgan, tarjima tilida huddi asl asarday qabul ?ilingan va o'qiladigan asarlardir. Bunday erkin-ijodiy tarjima namunalarini ideal tarjimalar, deb ham atash mumkin. Unda asliyatga teng va hatto undan ortiq badiiyat yaratiladi. Ko'rinib turibdiki, go'zal original asosida yana ham go'zalroq tarjima tilidagi original dunyoga kelgan. Agar buni Pushkindan tarjima deb izohlanmasa, huddi ona tilida yaryatilganday ravon ogangdor o'qiladi va hech narsa tarjima ekanligidan darak ham bermaydi. Endi asliyat bilan tarjimani solishtirishga harakat qiling. Tarjima asliyatning naqt huddi uzi. Ayni choqda naqt huddi uzi emas. Krilovdagi “kuchi ko'p odam doim ojizni aybdor qiladi”, degan ajoyib m'ano Chulponda “darahtning mo'rtini qurt eydi doim” degan fikrga aylangan. Biz bu sh'erni bolalikda yod olganimizda “darahtning mo'rtini qurt eydi doim” deb yodlaganmiz. Huddi CHo'lpon ruscha originaldan juda uzoqlashib ketkandek ko'rinadi. Lekin m'ano Krilovga mos va muvofiq. Bu ekvivalentlikning eng oliy, ya'ni ijodiy shakli. O'zbek tilidagi masal rus tilidagi asl masal bilan hamma so'zlarda, hamma qollarda-ohangdorlik, uslubning lo'nda go'zalligida bahslashib, musoboqalashib turibdi. Erkin-ijodiy tarjimalarda ekvivalentlikning eng yuqori badiiy shakllari yuzaga keladi. So'zma-so'z tarjima. Buni ruscha termin bilan “podstrochnik” deb ham yuritadilar. Taglama tarjima, gijjalab tarjima qilish, degan atamalari ham bor. Bunda asliyatning badiiy hususiyatlari saqlanmaydi.so'zlarning yaqin va ilk ma'nolarini ifodalash bilan cheklaniladi. XX asrda taglama, qoralama tarjimalardan

badiiy tarjima uchun juda ko'p foydalanish odat tusiga kirgan edi. Qardosh adabiyotlardan rus tiliga “podstrochnik”- taglama tarjima qilish keng tus olgan edi. Tarjima zarurati, milliy qardosh tillarni yahshi bilavermaslik shunday tarjima turidan foydalanish , mafkuraviy va boshqa ehtiyojlarni qondirishlikni nazarda tutardi. Misol uchun A. Qaxxorning mashxur “Sinchalak” asarini taniqli tarjimon Odil Rahimiy so'zma-so'z tarjima qilgan, atoqli yozuvchi Konstantin Simonov esa uning taglamasi asosida yuksak badiiyatga ega, to'laqonli tarjima yaratgan edi. Ammo bu tarjimaning zamon taqozosiga ko'ra, mafkuraviy vazifalar talablariga qo'llangan yasama usuli edi. Tarjimachilikda bu yo'l ma'qul emas. Uni yoqlab bolmaydi. U tarjima tarihida bir tajriba bo'lib qoldi. Uni mukammal tarjima uchun homaki matn, deb atash to'g`rirog bo'ladi. Ma'nolar tarjimasi. Buni SHarq tarjimachiligida tafsiv ham deb yuritishadi. Keyingi yillarda o'zbek tiliga ilohiy kitob “Qur'oni Karim” bir necha marotaba iqtidorli mutahassislar tomonidan tarjima qilindi. U tarjimalarga “ma'nolar tarjimasi” deb yozib qo'yildi. “Qur'oni Karim”ning rus tiliga qilingan Valeriya Porohova tarjimasiga ham “perevod smislov” deb yozildi. Bu ko'proq muqaddas kitoblar tarjimasida qo'llanadigan usul. Ilohiy muqaddas kitoblarni hech qachon asliyatga teng tarjima qilib bo'lmaydi, asliyatning siri, fusunkorligini hech qachon boshqa tilda to'la o'ziday chiqarish mumkin bo'lmagan ish, degan diniy doiralarda rasm bo'lgan fikr tufayli shunday yo'l tanlandi. Bu bayon qilish - tafsif, ya'ni eksplikaciyaga yaqin usuldir. Tarjima shunday ijodiy sohaqi, bunda ma'lum bir asarning tarjimasining turli davrlarda, turli mualliflarda turli versiyalari yuzaga kelishi mumkin. Bu qonuniy hol shu bois ham har bir tarjimaga o'z davrining va unda hukm surgan estetik qarashlarning mahsuli deb qarash o'rinli. Tarjimada versiyalar - mukammallikka erishish yo'li tuganmas bo'lishini ko'rsatadi va isbotlaydi. har bir muallif individual bo'lganidek, har bir tarjimon ham individual ijodiy insoniy hususiyatlarga va qirralarga ega. Og`zaki sinhron tarjima. Nutq yoki jonli so'zlashuv jarayonini biror tilga o'girish, boshqa bir tilda takrorlashni og`zaki tarjima deyiladi. Og`zaki tarjima

sinhron,ya'ni nutqning tugallangan har bir gap bo'lagini izma-iz tarjima qilish va nutqni u so'zlab bo'lingach, tekst bo'yicha tarjima qilish yo'llari mavjud. Sinhron tarjima tarjimondan juda katta bilim, madaniyat, zakovat va fikrni tez ilqab, uni ravshan ifodalaydigan so'z topishni talab qiladi. Bunda notiq jumlalarining ma'nosini bir zumda, darhol boshqa tilda qaytarish talab etiladi. Sinhron tarjimaga talab juda katta va uning mas'uliyati ham shu darajadir. Tarjimonlik kasbini tanlagan kishilar o'zlarini sinhron tarjimaga chuqur va keng tayyorlashlari kerak bo'ladi. O'zbekistonning halqaro aloqalari, munosabatlari ortgan, kuchaygan sari sinhron tarjimaga talab zo'rayadi. Bunday yuksak ihtisosli tarjimonlarni etishtirish katta ahamiyatga ega. Sinhron tarjima uchun ikki yoki undan ortiq tillarni mukammal bilish, leksik talaffuz normalariga mukammal rioya etish, tez fahmlilik, siyosiy, sociologik, falsafiy, iqtisodiytushunchalar hamda tilning barqaror birliklaridan, maqol- matallardan yahshi habardorlik talab etiladi. Mashina yoki tehnik tarjiam. Kompyuter yoki boshqa tehnikaviy vositalar yordamida bajariladigan tarjimalarni mashina yoki tehnik iarjima deb atash rasm bo'lib kelmoqda. Mashina tajimalar cheklangan lug`at va cheklangan matnlar doirasida amalag oshiriladi. Badiiy matnlarni mashinada tarjima qilishning hozircha imkoni yo'q. Asliyatdan tarjima. Tarjimaning eng maqbul sanalgan yo'li bu- asl tilning o'zidan bevosita qilinadigan sifatli tarjimadir. Vositali tildan tarjima. Tarjima tarihi va amaliyoti vositali, ya'ni ikkinchi, uchinchi til orqali tarjima qilishning juda boy tajribalariga ega. Vositali til orqali bajariladigan tarjimalar bu san'at nazariyasi va amaliyotining barcha me'yor va mezonlariga, qoidalariga rioya etadi. Bunda ham aniqlik, muvofiqlik, moslik, yuksak badiiy, ilmiy hususiyatlarni saqlash va har jihatdan teng kuchka ega matn yaryatish talab qilinadi. Albatta, vositali til orqali qilishda asl (original) tilining ayrim nozikliklari, ifodaviylik nyuanslari boy berilishi mumkin. Ammo tarjima faqat asliyatdan bo'lsin deb, qarab o'tirish, har tomonlama bilimdon, tillarni chuqur egallagan tarjimonlar etilishini kutish madaniyatlar aro hamkorliklar, yaqin

aloqalarni orqaga surish bilan barobar bo'ladi. Hozirda qardosh tillar rus va Е vropa, SHarq tillaridagi asliyatdan tarjimalar qilish birmuncha jonlanib boryapti. Gomer dostonlarini o'zbek tiliga tarjima qilish uchun qadimgi yunon tilini mukammal biladigan mutahassislar etilishini kutib o'tirish kerakmi? Qodir Mirmuhamedov “Iliada”ni rus tili orqali ag`dardi. Erkin Vohidov “Faust”ni, Abdulla Oripov “Ilohiy komediya”ni rus tili vositasida o'zbekchalashtirdi. Bunday misollar ko'p. Hamma gap badiiy tarjimaning sifat darajasida. Bunda vositali tildan qilingan tarjimaning badiiy qimmati ham hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Bu borada buyuk nemis adibi I.V. Getening odamni o'ylantiradigan bir fikri bor. U: Men “Faust”ning francuzcha va lotincha tarjimasini rohatlanib o'qiyman. Nemischasidan shunchalik lazzat olmayman, deydi. Gap qaysi tildan qilinmasin, tarjimaning jozibasida, muallif uslubi va badiiyatning shirasini saqlaganida.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. G. Salomov “Tarjima nazariyasi asoslari” Toshkent “O'QITUVCHI” 1983 2. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-engilmas kuch. -T.: “ma'naviyat”, 2008.- B.7- 8, 10. 3.Musaev. tarjima nazariyasi. - Toshkent: “Fan”, 2004. 4. A. Parshin - “Obshaya teoriya i praktika perevoda” 5. V.F. Shichko- uchebnoe posobie, kitayskiy yazik - «Teoriya praktika perevoda»

O'xshashlar

Tarjimon maxorati badiiy tarjima tarjimada ekvivalеntlik

Muqaddas kitob, pars qabilalari, gujarat tili, eroniy gebrlar. Zend avesto

Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining maqsad vazifalari

Оltоy tili

Og’zaki tili