Og’zaki tili - Tilshunoslik - Referatlar

Og’zaki tili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38 KB

Ko'chirib olish

Og’zaki tili Reja: 1. Xalq og’zaki tili haqida umumiy tushuncha. 2. Xalq og’zaki tilining ijtimoiy mohiyati. 3. Xalq og’zaki tili o’tmish va bugunni.

Xalq og’zaki tili til hayotiy shaklining og’zaki adabiy tilga ham, tilning boshqa har qanday shakllariga (mahalliy, yo hududiy dialektlarga) ham qarama- qarshi qo’yiladi va shu tilda so’zlashuvchi jamoaning barchasi tomonidan kundalik turmush va faoliyatda keng qo’llaniladi. Gap xalq og’zaki tili haqida borar ekan, bu til sodda, ravon, xalqchil tildir. Shu jihatdan ham xalq og’zaki tili shaklan milliy xususiyatlarga ega bo’lib, bu til har bir millatning, xalqning ijtimoiy munosabatlardagi o’rnini, turmush tarzini, yashash muhitini, orzu-istak va intilishlarini xalqchil xarakterda ifodalovchi aloqa vositasi til ekanligi bilan ajralib turadi. Darhaqiqat, xalq og’zaki tili xalq og’zaki ijodiyoti materiallari asosida yuzaga keladi. O’zbek tilida bunga xalq og’zaki ijodi materiallarini misol keltirish mumkin. Jumladan, «Uch og’a-ini botirlar», «Avazxon», «Go’ro’g’li», «Rustamxon», «Alpomish» kabi ertak va dostonlar hamda maqol, matal, topishmoq va hikmatli so’zlarni misol keltirish mumkin. Avvalambor, xalq og’zaki tilini adabiy tilning og’zaki shakli deyishga asos bor, ya‘ni xalq og’zaki tilini og’zaki adabiy til deyilishiga sabab shuki, ularning ayrimlari fonetik xususiyatlariga ko’ra (dialekt yoki qaysi sheva vakili nutqiga xoslanganligi) ozmi- ko’pmi farqlanmasa, semantik-grammatik qurilishi jihatidan ma‘lum barqarorlikka ega. Masalan: Oltin-kumushning eskisi bo’lmas, Ota-onaning bahosi bo’lmas. Oz-oz o’rganib dono bo’lur, Qatra-qatra yig’ilib daryo bo’lur. Tilla sandiq ochildi, Ichidan nur sochildi.

Yer tagida oltin qoziq. Yana: Xunxorliklar Go’ro’g’liga taslim bo’lasiz, dedi. Avazxon o’z yurti bilan xayrlashdi. Ota-bola Asqar tog’ining ustiga chiqib, yarqillagan Chambilni ko’rdi. Ul vaqtda lashkar tortib ustina keldi. Ajdarhosi og’zin ochib, sherlar go’rindi. Urusha girganda jonidan gechib va hakazo. Xalq og’zaki tilini xalq yaratadi, unda har bir xalqning urf-odatlariga xos xususiyatlar oddiy tilda aks etadi. Xalq og’zaki tili shu tomondan ham umumxalq tilining boshqa ko’rinishlaridan farqlanib turadi. Bu tilni belgilovchi asosiy xususiyatlar mavjud. Bu haqda akademik Sh.SHoabdurahmonov quyidagilarni alohida ta‘kidlab o’tadi. Xalq og’zaki tili durdonalari o’z shakl-shamoyiliga ko’ra umumxalq tilining boshqa ko’rinishlaridan farqlanadi. Xususan, xalq og’zaki tilining xalq ijodkorlari tomonidan ixtiro qilinganligi uning qisqa, ixcham, xalqchil yo’g’rilganligi hamda hududiy yoki dialektal ko’rinishga ega ekanligi bu tilning asosiy xususiyatlaridir. Demakki, xalq og’zaki tili shu jihatlariga ko’ra umumxalq tilining boshqa ko’rinishlaridan farqlanadi, bugun xalq og’zaki tili mukammal mazmunga ega bo’lgan tildir. Xolbuki, milliy xalq an‘analari, uzoq hayotiy tajribalari hamda mehnat yakunlari shu tilda o’z ifodasini topadi. Masalan: Tog’ tog’ bilan qovushmas, Odam odam bilan qovushar. Bulbul chamanni sevar, Odam vatanni. Oltovlon ola bo’lsa, Og’zidagin oldirar. To’rtovlon tugal bo’lsa, Unmaganni undirar.

Yeridan ayrilgan yetti yil yig’lar, Elidan ayrilgan o’lguncha yig’lar. Bol shirin-boldan bola shirin va h.k. Ko’rinadiki, xalq og’zaki tili umumxalq til ko’rinishlaridan biri bo’lib, bu til boshqa til doiralari bilan uzviy bog’liqdir. Xususan, xalq og’zaki tili badiiy adabiyot tili va uning taraqqiyot qonunlariga jiddiy ta‘sir etib boradi. Qolaversa, o’tmish mumtoz adabiyot namoyondalari Lutfiy, A.lisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Muqimiy, Avaz O’tar hamda hozirgi o’zbek adabiyoti ijodkorlari A.Qahhor, Oybek, G’.G’ulom, H.Olimjon, O’.Hoshimov, A.Oripov, Sh.Xolmirzayev asarlarining xalqchil va tushunarli bo’lishining asosiy omili esa xalq og’zaki tili ta‘siridadir. Jumladan, Lutfiy bir o’rinda shunday deydi: Ayoqingg’a tushar har lahza gisu, Masaldurkim, «CHarog’ tubi qorong’u» Tutarmen ko’zki ko’rsam orazingni, Ki derlar: «Oqqan ariqqa oqar suv». SHunday qilib, xalq og’zaki tili hududiy chegaralanmagan tildir, undan asosan og’zaki ijodda foydalanilib kelinadi. Shunga ko’ra, xalq og’zaki tili o’z xarakteriga ko’ra adabiy tildan (fonetik, leksik, grammatik) farqlanib, faqat jonli so’zlashuv nutqiga xos mazmun ifoda etadi. Xulosa qilib aytganda, xalq og’zaki tili so’zlashuvchilar tomonidan erkin tarzda, ya‘ni so’zlashuv jarayonida keng iste‘molda ishlatilib kelinayotgan til ko’rinishi hisoblanib, u dialogik, monologik hamda dialekt va lahja ko’rinishlariga xos tarzda shakllanib, ijtimoiy til munosabatlarida muhim ahamiyat kasb etar ekan.

ADABIYOTLAR 1. Normurodov R. Sotsiolingvistika (Uslubiy qo’llanma). Termiz 2004, 62 bet. 2. Mo’minov S.M. O’zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari. DD.- T.2000. 3. Yusupov E. «Milliy manfaatlar va milliy muammolar». G’G’ «SHarq yulduzi». №12, 6-b. 4. Hojiyev A.P. Lingvistik terminlarning qisqacha lug’ati. -T: 2001.

O'xshashlar

Оltоy tili

O’zbеk tili - O’zbеkiston Rеspubliksining Davlat tili

Bog’lanishli nutq, og’zaki hikoya va yozma insho

O’zbek tili tarixi

Bog’lanishli nutq, og’zaki qayta hikoyalash va yozma bayon