logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Tovushlarning almashuvi

Tovushlarning almashuvi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.5 KB
Ko'chirib olish
Tovushlarning almashuvi Yuqoridagi tovushlar almashuvi ikki yoki undan ortiq tillarda uchraydi. Bir tildagi so'zlarning har xil formalarida ham tovushlar almashuvi ro'y beradi. Bunday tovushlar almashuvi alternatsiya deb ham yuritiladi. Almashinuvchi tovushlarni esa, alternantlar deyiladi. Tovushlar almashinuvining turli morfemalardagi xususiyatlarini morfonologiya o’rganadi. Tovushlarning almashinuvi ikki xil bo'ladi: fonetik (pozitsion) va tarixiy . Fonetik almashuv deb tilning hozirgi talaffuzi normasiga asosan ro'y beruvchi alternatsiyaga aytiladi. Bunday almashuv tovushlarning o'rniga bog'liq bo'lib, ma'lum holatda uchraydi. Masalan: sez – seskanmoq, uyqu – uyg'onmoq, sariq – sarg'aymoq, bilak – bilagi kabi. Tovushlar almashuvi slavyan tillarida, ayniqsa rus tilida juda ko'p uchraydi. Masalan, rus tilidagi o т – prefiksi sakkiz xil talaffuz qilinadi: o тпуск (otpusk), o тзов ( odzo'f ), o тход ( atxot ), o тгадат ( adgadat ), o ттеснить ( att'isnit ), o тцепить ( atssep'it ), o ттепель ( ot'tyep'el ), o тделить ( ad'dyel'it ). Ulaning har biri fone tik holatiga bog'liq: yumshoq undosh (t'), (d') undoshlari dan oldin keladi: (s) affrikatlar (s) dan oldin, (o) urg'uli holatda (a) urg'usiz holatda va hokazo 1 . Ingliz tilida ham yuqoridagiga o'xshash tovushlar almashuvi kuzatiladi. Masalan, otlardagi ko'plik qo'shim chasi -s otning birlik shaklida o' tamomlangan undosh yoki unli tovushning artikulyatsion-akustik xususiyatiga ko'ra har xil talaffuz etiladi: jarangsiz undoshdan keyin /s/, sirg'aluvchi undoshlardan keyin /-iz/ va jarangli tovushga tugagan so'zlarda /z/ talaffuz etiladi (maps G'mæpsG') – «xaritalar», (box //boksiz//) – «qutilar», (beds //bedz// ) krovatlar kabi). Bu tovush almashinuvlarida assimilatsiya muhim ahamiyatga ega. Ba'zi tovushlar almashinuvi tarixiy faktlar asosida tasdiqlanishi mumkin. Shu sababli ularni tarixiy tovush almashinuvlari deyiladi. O'zbek tilidagi ba'zi affikslar tarixiy jihatdan har xil bo'lgan: -gil, -g’il, -qil, -kil, -gali, -g'ali, -kali, - 1 Буланин Л.Л. Фонетика современного русского яз ы ка. М., 1970, с. 129. qali shaklida yozilgan va shunday talaffuz etilgan g-k-q tovushlari almashinuvi anna shunday tarixiy jihatdan shakkllangan alternatsiyaga kiradi. Rus tilidagi k- ч tovush almashinuvi (masalan, рук a- руч ka so'zlarida) undoshlardan keyin kelgan til oldi unlisining ta'sirida bo'lgan. Aslida sifatlarning suffiksi - ън bo'lgan. Руч – fonetik holatiga bog'liq bo'lmay qolgan va k- ч almashinuvi pozitsion bog'liqlikdan chiqib, tarixiy bo'lib qolgan. Shu sababli uni hozirgi rus adabiy tili talaffuz normasi yordamida tushuntirish mumkin emas. 2 Ingliz tilida so'zlarning o'zagida kelgan unlilarning almashuvi birqancha fe'l shakllarini yasashda qo'l la na di va tarixiy assimilatsiyaga misol bo'la oladi: /i: /e/ e/ – feed, fed, fed – «boqmoq», /i: / Λ / /Λ / – win, won, won – «yutmoq (o'yinni)» kabi. Tovushlar almashuvi natijasida so'z turkumlari, so'zlarning grammatik shakllari va boshqalarni farqlash mumkin. Tovushlar almashuvi faqat adabiy tilga xos bo'lmay, balki shevalarda juda ko'p uchraydi. Xususan, a/ e, i /e tovushlar almashuvi turkiy tillari shevalarida otlarning ko'plik affikslarida uchraydi. O'zbek tili va uning shevalarida bunday tovush almashuvi quyida gicha bo'ladi: adabiy tilda: otlar – itlar; o'zbek shevala rida: atlar – iytlar / iytl ә r, atlar – itlar /itler, etler; qozoq tilida: attar – iytter. Fonetik va tarixiy almashuvlari o'rtasidagi o'xshash lik ularning har ikkisi ham morfologik funksiyani bajarishida ko'rinadi. Biroq fonetik tovush almashuvi tilning hozirgi talaffuz normasi bilan bog'liq bo'lsa, tarixiy tovush almashuvi bunday xususiyatga ega emas. 2 Буланин. Л.Л. Фонетика современного русского языка. М., 1970, с. 132-133. Adabiyotlar 1. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского яз ы ков . М., Просвещение, 1989. 2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М., Высшая школа , 1989. 3. Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. I -қисм. Фонетика ва фонология. II - қисм. Лексикология ва семасиология. Грамматика. Тошкент, Университет, 1999. 4. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992. 5. Абдуазизов А.А., Шереметьева А.Г., Зализняк А.М. О б щ ее яз ы кознание. Т а шкент , Университет, 2004. 6. Ашурова Д.У. Производное слово в свете коммуникативной теории языка. Ташкент, Фан, 1991. 7. Беланин В.П. Психолингвистика. М., Флинта, 2003. 8. Бушуй А.М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Самарканд, 2004.

O'xshashlar

Nutqda tovushlarning kombinator o'zgarishlari
Talaffuz a'zolari. Tovushlarning artikulyatsiyasi
Tovushlarning nutqdagi pozitsion o'zgarishlari. reduksiya
Tovushlarning funksional jihati. Asosiy fonologik tushunchalar
Akustik fonetika haqida ma'lumot. Tovushlarning akustik belgilari